Wykładnia prawa

Klaryfikacyjna koncepcja wykładni Koncepcja, w której zakłada się, że wykładnia to ustalenie językowego znaczenia (sensu) przepisu prawnego w sytuacji, gdy przepis ten budzi wątpliwości semantyczne. Opiera się na rozróżnieniu sytuacji bezpośredniego rozumienia przepisu prawnego (sytuacja izomorfii) i pośredniego rozumienia tekstu prawnego poprzez jego interpretację (sytuacja wykładni). Nawiązuje do paremii: clara non sunt interpretanda.

Sytuacja izomorfii Nie ma wątpliwości, że określony stan faktyczny mieści się lub nie mieści w zakresie przepisu prawnego, który jest rozpatrywany jako podstawa rozstrzygnięcia w procesie stosowania prawa. W tym przypadku przepis nie budzi wątpliwości znaczeniowych i albo może być stosowany na podstawie jego bezpośredniego rozumienia, albo na tej samej podstawie jest uznany za nieodpowiedni do kwalifikacji prawnej rozpatrywanego stanu faktycznego. Do dokonania rozstrzygnięcia wystarczy znajomość reguł sensu języka, w którym sformułowane są teksty prawne.

Sytuacja wykładni Znaczenie przepisu prawnego jest wątpliwe i nie jest jasne, czy określony stan faktyczny mieści się, czy też nie mieści się w zakresie wyznaczonym przez przepis prawny. Przepis musi być poddany interpretacji, która polega na stosowaniu dyrektyw interpretacyjnych, wskazujących, jak ustalać znaczenie tekstu prawnego ze względu na kontekst językowy, systemowy i funkcjonalny (dyrektywy I stopnia) oraz na stosowaniu dyrektyw interpretacyjnych II stopnia, wskazujących, w jakiej kolejności używać dyrektyw I stopnia, a także wskazujących, które znaczenie tekstu wybrać w przypadku, gdy zastosowanie dyrektyw I stopnia prowadzi do rozbieżnych ustaleń.

Derywacyjna koncepcja wykładni Występuje w dwóch wersjach: ogólnej i szczególnej.

Wersja ogólna derywacyjnej koncepcji wykładni Traktuje rozumienie przepisu prawnego jako wykładnię prawa. Odrzuca koncepcję bezpośredniego rozumienia terminów języka prawnego. Pojęcie wykładni odnosi do wszystkich przypadków ustalania znaczenia tekstów prawnych.

Wersja szczególna derywacyjnej koncepcji wykładni Eksponuje różnicę pomiędzy przepisem prawnym a normą prawną. Wykładnia prawa to czynność polegająca na przyporządkowaniu przepisom prawnym znaczenia w postaci odkodowanych z tekstów prawnych jednoznacznych norm generalnych i abstrakcyjnych. Celem wykładni jest odtworzenie norm prawnych spośród zwrotów wysłowionych w przepisach prawnych .

Pierwsza faza wersji szczególnej derywacyjnej koncepcji wykładni Polega na odtworzeniu wypowiedzi o kształcie normy postępowania na podstawie wypowiedzi zawartych w tekstach prawnych. Chodzi tu o zrekonstruowanie z przepisów wypowiedzi językowej, która odpowiadałaby formule normy, tzn. nakazywałaby lub zakazywałaby komuś coś czynić w określonych okolicznościach.

Druga faza wersji szczególnej derywacyjnej koncepcji wykładni Polega na ustaleniu dokładnego sensu terminów występujących w zrekonstruowanej z przepisów wypowiedzi o cechach normy. Przyjmuje się, że wykładnia zachodzi nawet wówczas, gdy tekst jest jasny i nie budzi wątpliwości semantycznych. Tak szerokie ujęcie wykładni wynika z traktowania jako wykładni każdego zabiegu polegającego na przypisaniu znaczenia elementom tekstu prawnego.

Pragmatyczne ujęcie wykładni Wykładnia jest czynnością interpretatora i polega na rekonstrukcji norm z przepisów prawnych oraz na ustalaniu znaczenia tekstu prawnego w sytuacji, gdy jest ono wątpliwe.

Apragmatyczne ujęcie wykładni To rezultat czynności interpretatora, czyli zrekonstruowana z przepisów norma prawna .

Racje wykładni Powody, dla których wykładnia powinna być dokonywana. Mogą być dwojakie: o charakterze lingwistycznym, gdy interpretator ma trudności ze zrozumieniem języka tekstu prawnego; o charakterze pozalingwistycznym, gdy interpretator ma wątpliwości o charakterze pozajęzykowym dotyczące zakresu zastosowania i normowania normy określonej na podstawie przepisów prawnych (racje funkcjonalne i racje systemowe).

Dyrektywy interpretacyjne Reguły wskazujące, jak ustalać znaczenie tekstu prawnego w sytuacji, gdy znaczenie to nie jest jasne. Pełnią funkcję heurystyczną (mają za zadanie ułatwiać rozstrzygnięcie wątpliwości związanych ze znaczeniem tekstów prawnych) i uzasadniającą (pełnią funkcję racjonalizującą wobec już podjętych decyzji interpretacyjnych). Dzielą się na dyrektywy pierwszego i drugiego stopnia.

Dyrektywy interpretacyjne pierwszego stopnia To reguły określające, jak ustalać znaczenie wyrażeń występujących w tekście prawnym ze względu na kontekst językowy, systemowy i funkcjonalny, w jakim wyrażenia te są używane przez prawodawcę.

Dyrektywy interpretacyjne drugiego stopnia Dzielą się na: dyrektywy procedury wykładni, wskazujące, w jakiej kolejności powinny być używane dyrektywy stopnia pierwszego; dyrektywy preferencji wykładni, wskazujące, jakie znaczenie tekstu prawnego należy zaakceptować w sytuacji, gdy zastosowanie dyrektyw pierwszego stopnia nie prowadzi do jednoznacznych ustaleń.

Kryteria podziału wykładni prawa Podmiot i moc wiążąca wykładni – wykładnia autentyczna, legalna, operatywna, doktrynalna. Rodzaj zastosowanych dyrektyw interpretacyjnych – wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna. Wyniki, czyli zakres dokonanych ustaleń interpretacyjnych – wykładnia stwierdzająca, zawężająca i rozszerzająca. Materiały wykorzystane w procesie interpretacji – wykładnia historyczna i komparatystyczna.

Wykładnia autentyczna Dokonywana przez prawodawcę, tzn. podmiot, który ustanowił tekst prawny będący przedmiotem interpretacji. Ma moc równą mocy prawnej aktu normatywnego, który został poddany interpretacji.

Wykładnia legalna Dokonywana przez organ, który na mocy przepisów prawa ma kompetencję do dokonywania interpretacji tekstów prawnych. Ma charakter abstrakcyjny, tzn. nie jest związana z rozstrzyganiem konkretnej sprawy. Wykładnia legalna ogólna i delegowana.

Wykładnia operatywna Dokonywana przez organy stosujące prawo (sądy i organy administracji) w toku rozpatrywania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i administracyjnych, wyłącznie na użytek rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, wiążąca jedynie organ jej dokonujący oraz podmioty, wobec których prawo jest stosowane.

Wykładnia doktrynalna (naukowa) Dokonywana przez doktrynę prawniczą. Przeprowadzana jest w różnego typu opracowaniach naukowych i nie ma mocy wiążącej. Ma duży wpływ na praktykę stosowania prawa ze względu na autorytet nauki prawa.

Wykładnia językowa (gramatyczna) Podstawowy typ wykładni prawa. Polega na ustalaniu znaczenia tekstu prawnego przez odwołanie się interpretatora do przesłanek, które tworzą kontekst językowy występowania określonych terminów, zwrotów czy wyrażeń w języku prawnym.

Dyrektywy wykładni językowej „Interpretowanym zwrotom nie można bez dostatecznych powodów przypisywać swoistego znaczenia prawnego, ale gdy się ustali, że takie znaczenie mają, wówczas należy się nim posługiwać bez względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne zwroty w języku potocznym”(domniemanie języka potocznego (naturalnego)).

2) „Jeżeli na gruncie języka potocznego można przypisać wyrażeniom użytym w tekście prawnych kilka znaczeń, to należy wybrać takie znaczenie, które jest najbardziej oczywiste”.

3) „Interpretowanym zwrotom, których znaczenie określone jest przez język prawny, nie można bez dostatecznych powodów przypisywać znaczenia specjalnego należącego do terminologii części systemu prawa, ale gdy się je ustali, należy posługiwać się nim bez względu na to, jakie znaczenie mają równokształtne zwroty w języku prawnym” (domniemanie języka prawnego).

4) „Jeżeli określony termin należy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki społecznej, to należy przyjąć znaczenie, jakie termin ten ma w tej właśnie dziedzinie” (domniemanie znaczenia specjalnego).

5) „Jeżeli w systemie prawnym wiążąco ustalono znaczenie określonych zwrotów prawnych, to należy ich używać w tym właśnie znaczeniu” (nakaz przestrzegania definicji legalnych).

6) „Różnym zwrotom w ramach jednego aktu prawnego nie należy nadawać tego samego znaczenia” (dyrektywa zakładająca, że w języku prawnym nie ma synonimów).

7) „Tym samym zwrotom w ramach jednego aktu prawnego nie należy nadawać różnych znaczeń” (dyrektywa zakładająca, że w języku prawnym nie ma homonimów).

8) „Nie wolno tak interpretować tekstów prawnych, aby pewne ich fragmenty okazały się zbędne” (dyrektywa zakładająca racjonalność językową prawodawcy).

Wykładnia systemowa Polega na ustaleniu znaczenia tekstów prawnych ze względu na kontekst systemowy, który tworzą następujące przesłanki: zasady prawa; cechy systemu prawa; systematyka zewnętrzna i wewnętrzna aktu normatywnego. Ma charakter subsydiarny względem wykładni językowej.

Dyrektywy wykładni systemowej Odwołując się do zasad prawa: „Nie wolno przypisywać przepisom prawnym znaczenia, które prowadzi do rekonstrukcji norm sprzecznych z zasadami systemu prawa”; „Ustalając znaczenie tekstu prawnego należy brać pod uwagę przede wszystkim zasady konstytucyjne”; „Jeżeli po przeprowadzeniu wykładni językowej istnieją wątpliwości co do znaczenia tekstu prawnego, to należy wybrać takie znaczenie, które pozwala na sformułowanie normy zgodnej z zasadami systemu prawa”.

2) Odwołując się do cech systemu prawa: „Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do powstania luk w prawie”; „Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący rekonstrukcji norm sprzecznych z innymi normami”; „Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane zgodnie z normami prawa europejskiego”; „Interpretacja prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego”.

3) Odwołując się do systematyki aktu prawnego: „Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce zewnętrznej i wewnętrznej aktu normatywnego, chyba że ustalenia uzyskane na podstawie innych dyrektyw zgodnie wskazują, że usytuowanie przepisu w systemie prawa jest wadliwe” (argumentum a rubrica)

Wykładnia funkcjonalna Polega na ustaleniu znaczenia przepisów prawnych poprzez odwołanie się do przesłanek, które tworzą kontekst funkcjonalny rozumienia tekstu prawnego. Kontekst ten tworzą fakty o charakterze ustrojowym (podstawowe zasady ustroju społecznego, politycznego i ekonomicznego państwa) i aksjologicznym (oceny, reguły społeczne, społecznie akceptowane zasady słuszności i sprawiedliwości).

Dyrektywy wykładni funkcjonalnej „Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę cele regulacji prawnej (ratio legis)”; „Jeżeli w procesie wykładni uwzględnia się cele prawa, to posługując się celem normy – należy go ustalić w ten sposób, by był on zgodny z celem instytucji prawnej, do której należy zrekonstruowana norma”;

3) „Interpretując teksty prawne, należy uwzględniać funkcje prawa, tzn 3) „Interpretując teksty prawne, należy uwzględniać funkcje prawa, tzn. brać pod uwagę konsekwencje społeczne i ekonomiczne, do jakich będzie prowadzić określona interpretacja, i wybrać taką, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych”; 4) „Przy interpretacji przepisów prawa należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności”;

5) Ustalając znaczenie tekstu prawnego należy brać pod uwagę podstawowe zasady ustroju społecznego, politycznego i ekonomicznego państwa”; 6) „Interpretując przepisy należące do danego aktu prawotwórczego, nie można przyjmować ocen i zasad wzajemnie się wykluczających”; 7) „Jeżeli na gruncie wykładni językowej możliwe są różne warianty normy, to należy wybrać ten, który jest najbardziej zgodny z przyjętymi regułami i ocenami społecznymi”.

Wykładnia stwierdzająca (literalna) Jest to sytuacja, w której rezultat wykładni językowej pokrywa się z rezultatem wykładni genetycznej rozumianej jako wykładnia zgodna z wolą historycznego prawodawcy, tzn. prawodawcy, który ustanowił tekst prawny będący przedmiotem interpretacji. Najbardziej rozpowszechnione jest określenie, że jest to rezultat wykładni językowej. Obowiązuje generalna dyrektywa, że „wszystkie przepisy prawne powinny być interpretowane literalnie, chyba że istnieją ważne racje pozalingwistyczne (systemowe lub funkcjonalne), aby nadać im interpretację rozszerzającą lub zawężającą”.

Wykładnia rozszerzająca Każda wykładnia systemowa lub funkcjonalna, która daje wynik szerszy od wykładni językowej. Jej dopuszczalność podlega ograniczeniom, np. zakaz stosowania wykładni rozszerzającej przepisów prawa karnego, jeśli wykładnia taka miałaby prowadzić do rozszerzenia odpowiedzialności karnej oskarżonego (nullum crimen sine lege), zakaz stosowania wykładni rozszerzającej w prawie podatkowym, jeśli wykładnia taka miałaby prowadzić do rozszerzenia zakresu należności podatkowych (nullum tributum sine lege).

Wykładnia zawężająca Ma miejsce wtedy, gdy wynik wykładni systemowej lub funkcjonalnej daje wynik węższy od wyniku wykładni językowej. Jej dopuszczalność podlega ograniczeniom np. istnieje zakaz wykładni zawężającej przepisów określających dozwolenia czy wolności prawnie chronione.

Wykładnia historyczna To sposób ustalenia znaczenia tekstu prawnego, w którym interpretator odwołuje się do materiałów historycznych zawierających informacje o genezie aktualnie obowiązującej regulacji prawnej oraz dyskusji towarzyszących jej ustanowieniu. Określana jest też mianem wykładni subiektywnej lub intencjonalnej, zmierza bowiem do określenia woli, intencji lub zamiarów historycznego prawodawcy.

Wykładnia komparatystyczna (porównawcza) To interpretacja prawa krajowego z wykorzystaniem informacji o prawie obowiązującym w innych państwach.

Dynamiczna ideologia wykładni Towarzyszy procesom przemian ustrojowych i jest charakterystyczna dla tych nurtów w prawoznawstwie, które odrzucają założenia pozytywizmu prawniczego. Podstawowym założeniem jest, że znaczenie tekstu prawnego powinno się zmieniać w zależności od zmian kontekstu, w którym prawo funkcjonuje. Nadrzędne wartości: „adekwatność prawa i życia”, efektywność prawa oraz jego elastyczność. Preferuje wynik wykładni funkcjonalnej przed wynikami wykładni językowej i systemowej.

Statyczna ideologia wykładni Dominuje w okresach stabilizacji ustrojowej i jest charakterystyczna dla nurtu pozytywimu prawniczego. Zakłada, że znaczenie tekstu pranego powinno być stałe oraz zgodne z autentycznymi intencjami historycznego prawodawcy. Wartości naczelne: stałość prawa, pewność prawa, bezpieczeństwo prawne, równość wobec prawa, praworządność, legalność, nieretroaktywność prawa. Postuluje stosowanie dyrektyw wykładni językowej i systemowej oraz zaleca ograniczenie stosowania wykładni funkcjonalnej.