§ 2. Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu. Pojęcie zobowiązania Art. 353. § 1. Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić. § 2. Świadczenie może polegać na działaniu albo na zaniechaniu. dr R. Strugała WPAiE

Zobowiązanie jako stosunek prawny Może żądać – tzn. ? Studenci uczestniczący w wykładzie mogą zażądać, by prowadzący ten wykład zaczął tańczyć lub śpiewać. Czy są w związku z tym są wierzycielami wykładowcy, a ten jest ich dłużnikiem? Może żądać = ma prawo żądać, ma uprawnienie, by żądać Wierzyciel ma uprawnienie, gdyż dłużnik ma obowiązek zachowania dotyczącego sfery (interesów) wierzyciela. Zachodzi więc między nimi określona relacja prawna, stosunek prawny dr R. Strugała WPAiE

Zobowiązanie = stosunek prawny (stosunek cywilnoprawny) Kryterium odróżnienia od innych stosunków społecznych (faktycznych): relacja (stosunek) o charakterze prawnym będący konsekwencją obowiązywania normy prawnej Stosunek cywilnoprawny jako stosunek tetyczny; stosunek tetyczny a stosunek faktyczny: dlaczego warto studiować prawo cywilne? Kryterium odróżnienia od innych stosunków prawnych: relacja (stosunek) o charakterze cywilnoprawnym (typowe cechy stosunku cywilnoprawnego: autonomiczność, równorzędność podmiotów itp.), częściowa tożsamość przedmiotu regulacji (obrót i ochrona przed uszczerbkami jako przedmiot regulacji) dr R. Strugała WPAiE 3

Zobowiązanie a inne stosunki cywilnoprawne A jest właścicielem rzeczy X, A może żądać by B, C, D, E…. (każdy podmiot prawa cywilnego) nie naruszał jego własności A zawarł umowę kupna samochodu X z B jako sprzedającym. A może żądać przeniesienia własności samochodu X wyłącznie od B. Nie może tego żądać od C, D, E itp. (por. art. 57 k.c.) Zobowiązanie jest stosunkiem cywilnoprawnym typu względnego, tj. dwustronnie zindywidualizowanym (i skutecznym wyłącznie inter partes) w odróżnieniu od Stosunków cywilnoprawnych typu bezwzględnego (skutecznych erga omnes), takich jak np. stosunki prawa rzeczowego (np. własność) dr R. Strugała WPAiE 4

Względny charakter zobowiązania a obowiązki indywidualnie oznaczonych podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych typu bezwzględnego W ramach stosunków cywilnoprawnych typu bezwzględnego występują również uprawnienia skuteczne wobec indywidualnie oznaczonego podmiotu (np. art. 222 k.c.) Pojęcie elementarnych stosunków prawnych: stosunek prawny typu zobowiązaniowy i stosunek prawnorzeczowy jako złożone stosunki prawne (złożone zarówno z elementarnych stosunków względnych, jak i bezwzględnych); kryterium ilościowe czy jakościowe? Świadczenie ma charakter korzystny dla wierzyciela, ma ono dla niego wymierną wartość, inaczej niż zachowania będące przedmiotem obowiązków (także indywidualnie określonych adresatów) w ramach stosunków cywilnoprawnych o charakterze bezwzględnym dr R. Strugała WPAiE

Zindywidualizowany podmiot obowiązku: oznaczenie dłużnika Indywidualizacja podmiotów zobowiązania, a świadomość bycia dłużnikiem lub wierzycielem oraz wiedza o tym, kto jest drugą stroną zobowiązania Indywidualizacja podmiotów a problem przenoszenia uprawnień i obowiązków w zobowiązaniach (por. art. 509, 518, 519) Moment indywidualizacji dłużnika Sposób oznaczenia dłużnika: problem tzw. zobowiązań realnych (zob. art. 16 i 17 UKWiH, art. 678, 70914 k.c.) dr R. Strugała WPAiE

Struktura zobowiązania (podstawowe pojęcia) Świadczenie (jedność czy wielość działań?) Wierzytelność (= roszczenie/roszczenia o spełnienie św.?); wierzytelność jako prawo podmiotowe (art. 5 k.c.); pojęcie roszczenia procesowego Dług (= obowiązek spełnienia świadczenia?) Wierzyciel Dłużnik Strona zobowiązania Roszczenie Uprawnienia kształtujące (np. art. 491, 3651, 365 k.c.) Uprawnienie do żądania ukształtowania Uprawnienia i obowiązki nie będące długiem i wierzytelnością (por. art. 509 k.c.); uprawnienia dłużnika i obowiązki wierzyciela, np. roszczenia dłużnika (art. 354 k.c.) dr R. Strugała WPAiE

Dłużnik czy wierzyciel? Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku: darczyńca - dłużnik; obdarowany - wierzyciel Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę: Sprzedawca i kupujący – dłużnik czy wierzyciel? dr R. Strugała WPAiE

Przełamanie zasady względnego charakteru zobowiązań tzw. rozszerzona skuteczność wierzytelności: z mocy wydanego na podstawie ustawy orzeczenia sądu wierzyciel może realizować uprawnienia składające się na wierzytelność wobec osoby innej niż dłużnik (art. 59, 527 i n. k.c.) Występowanie uprawnień bezwzględnych sprzężonych z wierzytelnością (np. art. 690 k.c.)

Uprawnienie do otrzymania świadczenia a kompetencja procesowa do dochodzenia świadczenia przed sądem (tradycyjnie: problem długu i odpowiedzialności) Może żądać = wierzyciel ma prawo żądać (ma uprawnienie, by żądać), a dłużnik ma obowiązek określonego zachowania (działania lub zaniechania), czyli obowiązek spełnienia świadczenia (tzw. dług) Może żądać (ma prawo żądać) = może dochodzić przed sądem spełnienia świadczenia i egzekwować jego spełnienie przymusowo? dr R. Strugała WPAiE 10

Pojęcie odpowiedzialności Co do zasady długowi towarzyszy zjawisko odpowiedzialności dłużnika (tzw. odpowiedzialność za pokrycie długu) Możliwość uruchomienia przymusu państwowego przez wierzyciela: kompetencja do przymusowego dochodzenia i wyegzekwowania świadczenia Sposoby realizacji świadczeń typu dare (świadczenie pieniężne lub wydanie rzeczy) a realizacja świadczeń innego typu (przekształcenie świadczenia: art. 480, 491) Przymus państwowy kierowana jest do majątku nie do osoby dłużnika – odpowiedzialność majątkowa (wyjątki: art. 1053 kpc). dr R. Strugała WPAiE

Rodzaje odpowiedzialności Zasada: dłużnik odpowiada całym swoim majątkiem z chwili realizacji jego odpowiedzialności (tzw. odpowiedzialność osobista) – wierzyciel ponosi ryzyko zmian w majątku dłużnika po powstaniu zobowiązania (zob. art. 57 k.c.!!; por. art. 59 i 527 k.c.) W ściśle określonych sytuacjach dłużnik odpowiada wyłącznie oznaczonymi składnikami majątku (rzeczami): zastaw i hipoteka dr R. Strugała WPAiE

Przypadki ograniczenia odpowiedzialności osobistej cum virbus matrimonii: ograniczenie odpowiedzialności za pośrednictwem maksymalnej sumy art. 1031 k.c. (odpowiedzialność spadkobiercy przyjmującego spadek z dobrodziejstwem inwentarza) art. 554 k.c. (odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa) pro virbus matrimonii: ograniczenie odpowiedzialności do pewnej masy majątkowej (do części majątku) odpowiedzialność spadkobiercy do chwili przyjęcia spadku (art. 1030 k.c.) odpowiedzialność majątkiem wspólnym małżonka za zobowiązania współmałżonka zaciągnięte bez jego zgody (art. 41 KRO) dr R. Strugała WPAiE

Zobowiązanie naturalne, czyli niezupełne Przykłady zobowiązań naturalnych: art. 117, 390, 413 k.c. Praktyczny sens istnienia zobowiązań naturalnych i zobowiązań, w których odpowiedzialność dłużnika jest ograniczona: czy istnieje praktycznie istotna różnica pomiędzy długiem bez odpowiedzialności a długiem, który nie istnieje?: dobrowolne spełnienie świadczenia przez dłużnika = świadczenie należne, mające podstawę prawną w rozumieniu art. 405 i n. k.c. Zobowiązanie naturalne a zobowiązanie w sensie potocznym (tzw. zobowiązania moralne, towarzyskie itp. wynikające np. z tzw. umów dżentelmeńskich); problem odróżnienia umów prawnie wiążących od umów „z grzeczności” (art. 65 k.c.) dr R. Strugała WPAiE

Wieloznaczność pojęcia „odpowiedzialność” Odpowiedzialność w sensie omówionym powyżej: odpowiedzialność jako kategoria odmienna od długu Odpowiedzialność jako dług: takie znaczenie pojęcie odpowiedzialności ma np. w zbitce „odpowiedzialność odszkodowawcza” (np. art. 417, 422, 425 k.c.) Zobowiązanie z umowy dożywocia, w której jedna strona zobowiązuje się wobec drugiej do dostarczania środków utrzymania (świadczenie okresowe) w zamian za przeniesienie własności nieruchomości (świadczenie jednorazowe) dr R. Strugała WPAiE

Źródła zobowiązań Czynność prawna (umowa) Decyzje administracyjne Orzeczenia (konstytutywne) sądów Inne zdarzenia: zwrot bezpodstawnego wzbogacenia; zobowiązanie związane z prowadzeniem cudzych spraw bez zlecenia; czyny niedozwolone, np. art. 415 k.c. dr R. Strugała WPAiE