Człowiek ekonomiczny – istota racjonalna? Dylematy racjonalności. Na podstawie: „Filozofia a ekonomia” J. Miklaszewskiej Warszawa, 10.11.2005r.

Teoria wyboru publicznego Próba przełożenia działań racjonalnej jednostki (homo oeconomicus) na decyzje zbiorowe oraz ocena tych decyzji ze względu na to czy są akceptowane przez jednostkę. Homo oeconomicus: jednostka działająca racjonalnie – zmierzająca do maksymalizacji zysku.

Ekonomia behawioralna Zakwestionowanie pojęcia racjonalności. W działaniach jednostek na rynku widoczne są elementy irracjonalne, które można opisać i sklasyfikować. Pewne zachowania dają się ująć tylko jako myślenie magiczne, np. inwestowanie na giełdzie.

Polemika pomiędzy teorią wyboru publicznego a ekonomią behawioralną. Obrona racjonalności działań jednostek przez ekonomistów i filozofów takich jak: Gary Becker, Jon Elster, Bryan Caplan. Pozornie irracjonalne działania dają się wyjaśnić w sposób naukowy, ponieważ w rzeczywistości są racjonalne. Krytyka ekonomii behawioralnej za stosowanie metod psychologicznych i nienaukowość. Buchanan: postulat stosowania pojęcia homo oeconomicus z przyjęciem warunku, że jest to jedynie teoretyczne uproszczenie.

Amartya Sen „Rational Fools” Analiza koncepcji homo oeconomicus, Nawiązanie do teorii A. Smitha i analiz F.Y.Edgewortha, Nowe podejście: nie chodzi o to dlaczego abstrakcyjne koncepcje powinny być stosowane w teorii ekonomii, ponieważ jest oczywiste, że natura ekonomii tego wymaga, lecz dlaczego wybiera się założenie, o którym z góry wiadomo, że jest fundamentalnie błędne.

A. Sen c.d. Analiza związku pomiędzy egoistycznymi decyzjami jednostki a dobrem ogółu. Występowanie „homo oeconomicus” w wielu teoriach ekonomicznych bez uwzględnienia pojęć takich jak współodczuwanie, zobowiązanie moralne (jako element motywacji do pracy). Krytyka podstaw współczesnej teorii ekonomii: teoria użyteczności, założenie o racjonalności zachowań jednostki oraz ciągłe dążenie jednostki do realizacji własnego interesu.

Pojęcie racjonalności Starożytna Grecja: Filozofia stoicka (Diogenes): racjonalność jako „rozum wybierający”. Filozofia poznania (Arystoteles i Platon). Marek Aureliusz: racjonalność jako umiejętność dokonywania rozumnych wyborów, etyka jest narzucana przez wspólnotę polityczną a nie wynika z procesów poznawczych.

Pojęcie racjonalności w tradycji filozofii Jest to sfera odrębna od rozumu i wiąże się z przede wszystkim z działaniem człowieka a nie z samym poznaniem. Czasem ludzkie decyzje nie są racjonalne (psychoanaliza, pozytywizm, socjologizm, społeczny darwinizm). Kartezjusz nadał nowożytnej filozofii orientację racjonalistyczną: badał rozum jako władzę poznawczą , zaś rozróżnienie prawdy i błędu było ważniejsze od kwestii określenia dobra i zła.

Przydatność koncepcji zdrowego rozsądku do rozstrzygnięcia problemu praktycznej racjonalności Immanuel Kant Wskazanie na ograniczony charakter sądów zdrowego rozsądku, Protest przeciw sądom zdrowego rozsądku, które przekraczają zakres doświadczenia, Zdrowy rozsądek nie ma żadnego zastosowania w metafizyce, odnosi się on do kwestii praktycznych i zachowuje ważność w obrębie doświadczenia.

David Hume – zdrowy rozsądek nie jest kategorią poznawczą (zdolność pozaintelektualna), znajduje wykorzystanie tylko w etyce i polityce. Thomas Reid – zdrowy rozsądek (common sense) przysługuje wszystkim istotom racjonalnym. Michał Wiszniewski – utożsamienie zdrowego rozsądku z inteligencją praktyczną, wręcz z zaradnością życiową, która jest cechą niektórych ludzi, niezbyt wybitnych pod względem intelektu.

Zdrowy rozsądek a współczesna filozofia polityczna Ekonomia, dzięki upowszechnieniu teorii liberalnych, stała się dominującą nauką społeczną, w znacznym stopniu zmatematyzowaną. Powszechne stosowanie założenia o racjonalności jednostki jako homo oeconomicus, chociaż nie opisuje ono w pełni natury ludzkiej. A.Sen („Racjonalni głupcy”) dochodzi do wniosku, że koncepcja ta powinna zostać wzbogacona o wymiar etyczny. Poszukiwanie nowych ujęć, by wyjść z pułapki nadmiernie zracjonalizowanych koncepcji.

Philip Pettit „The Virtual Reality of Homo Economicus” Pettit jako filozof rozwijający liberalną, indywidualistyczną teorię twierdzi, że wszelkie struktury i ciała zbiorowe dają się opisać jako wynik decyzji podejmowanych przez jednostki. „Ekonomiczny umysł” jest wirtualnie obecny przy generowaniu działań, nawet takich, na które aktualnie nie wpływa. Zdrowy rozsądek – potoczny sposób myślenia i postrzegania świata. Umysł ekonomiczny – założenia przyjmowane przez ekonomistów w odniesieniu do umysłów jednostek, których zachowania opisują.

Zdaniem Pettita teoria nie jest rzeczywistym obrazem umysłu ludzkiego, uproszczeniem, które jest sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem. Istnieje również inny sposób rozwiązania tej sprzeczności: model wirtualnej obecności umysłu ekonomicznego. Zaproponowany przez Pettita model został zakwestionowany na gruncie ekonomii. Zaproponowano teorie odwołujące się do psychologii.

Ucieczka od racjonalności nie jest dobrym rozwiązaniem w żadnej teorii naukowej. Paradoks racjonalności ekonomicznej daje się poprzez zmianę pojęcia użyteczności. Zdrowy rozsądek dostarcza pojęcia racjonalności jako dokonywania wyborów, w których korzyść własna nie jest absolutem.

Przedstawiciele wielu odmian teorii ekonomii oraz liberalni filozofowie zgodnie uważają, że chociaż na podstawie koncepcji zdrowego rozsądku nie da się zbudować metafizyki ani antropologii, to jednak pojęcie to ma walor metodologiczny. Za jego pomocą można tłumaczyć wszelkie ludzkie zachowania.