Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Aniołki (lub ,,Raj”, pocz. XX w.), M.K.Ciurlionis Dwie wizje zaświatów – Jan Kochanowski ,,Tren XIX”, Bolesław Leśmian ,,Urszula Kochanowska”. Aniołki (lub ,,Raj”, pocz. XX w.), M.K.Ciurlionis

Wzniesienie błogosławionych do raju (pocz. XVI w.), Hieronim Bosch Wstęp Zaświaty - słowo to oznacza ,,świat istniejący poza przestrzenią”, czyli świat niedostępny bezpośredniej percepcji. W języku potocznym za zaświaty uważa się miejsce przebywania dusz zmarłych. Gdzie się znajduje i jak wygląda miejsce ,,wiecznego spoczynku”, czy śmiertelnik może przejść przez bramę zaświatów i powrócić?   Nasze wyobrażenie zaświatów wywodzi się z kultury chrześcijańskiej. Przyjmuje się, że po śmierci ciała, nieśmiertelna dusza zostaje poddana osądowi i przydzielona do jednej z trzech pozaziemskich krain: nieba, czyśćca bądź piekła. Wszyscy na pewno mamy własne wyobrażenia tych miejsc, ale co je determinuje? Wzniesienie błogosławionych do raju (pocz. XVI w.), Hieronim Bosch

Kochanowski nad zwłokami Urszulki (1862), Problem istnienia pozaziemskiego szczególnie poruszał wyobraźnię artystów: poetów, pisarzy i malarzy. Intrygujący, niezbadany temat nasuwał im rozmaite wyobrażenia, którym dawali upust w swych dziełach. Przyjrzyjmy się dwóm, ciekawym tekstom, poruszającym się w kręgu tej tematyki. Jeden pochodzi z XVI w. i jest wyrazem głębokiej wiary autora w zbawienie ludzkiej duszy. Drugi, podejmujący polemikę (dyskusję) z taką wizją, pochodzi z początku XX w. Przedmiotem naszego badania będzie fragment ,,Trenu XIX” Jana Kochanowskiego i wiersz Bolesława Leśmiana p.t. ,,Urszula Kochanowska”. Kochanowski nad zwłokami Urszulki (1862), Jan Matejko

Kim jest Urszulka? Urszulka to ukochane dziecko Kochanowskiego (miał ich siedmioro – sześć córek i syna), Dziewczynka miała około 3 lat, gdy nagle zachorowała (prawdopodobnie na tyfus) i zmarła. Nagła śmierć wstrząsnęła Kochanowskim, tym bardziej, że – według poety – dziecko miało rzekomo przejawiać talent poetycki (lubiła śpiewać, układała piosenki). Poeta postanawia w nietypowy sposób uczcić pamięć córki, poświęcając jej cykl ,,Trenów” (nietypowy, ponieważ według zasad poetyki tren, czyli utwór żałobny był zazwyczaj poświęcony jakiejś ważnej i znaczącej postaci, z punktu widzenia ówczesnego czytelnika Urszulka była ,,tylko” dzieckiem). Cykl 19-stu utworów ukazał się w 1580 roku. ,,Treny” to wyraz rozpaczy ojca, który wyraża swój ból, skarży się, szuka odpowiedzi na podstawowe pytanie natury religijnej, moralnej i filozoficznej.

Tren – co powinieneś wiedzieć o tym gatunku literackim? wierszowany utwór liryczny, wywodzi się z greckiej liryki chóralnej (pieśń żałobna o charakterze lamentacyjnym), gatunek powstał w antyku (autorzy trenów: Simonides, Pindar, Owidiusz) natomiast chętnie nawiązywali do niego poeci okresu renesansu (Petrarka, w Polsce – Kochanowski), poświęcano go osobie zmarłej (najczęściej powszechnie znanej i w jakiś sposób zasłużonej dla społeczeństwa), opłakując stratę oraz wychwalając jej cnoty i zasługi,   Uwaga dla dociekliwych: Tematyka cyklu trenów Kochanowskiego oparta jest o elementy składowe antycznego gatunku literackiego, zwanego epicedium (utwór żałobny): a) pochwała zasług zmarłego (łac. laudatio), b) opłakiwanie straty (comploratio), c) pocieszenie (consolatio),

Kochanowski dopracował swoje dzieło, zarówno pod względem budowy jak i przekazu. ,,Treny” ukazują drogę przemiany człowieka porażonego przez tragedię – od skrajnej rozpaczy, zwątpienia, poszukiwania aż do odnalezienia równowagi psychicznej i pocieszenia. My zajmiemy się krótkim fragmentem ostatniego (i najdłuższego !) z trenów, zwanego też ,,Snem”. Tematem utworu jest senna wizja, podczas której autor miał zobaczyć swoją zmarłą matkę z Urszulką na ręku. Kobieta napomina syna, aby nie poddawał się rozpaczy, gdyż dziecko dzięki wczesnej śmierci uniknęło wielu życiowych cierpień. Matka zapewnia, że razem z dziewczynką przebywają w raju. A oto fragment, który – w kontekście późniejszego wiersza Leśmiana – powinien nas najbardziej zainteresować.

Jan Kochanowski – ,,Tren XIX” (fragmenty). ,,(…) wierz niewątpliwie, Że twoja namilejsza Orszuleczka żywie, (…) między anioły i duchy wiecznymi Jako wdzięczna jutrzenka świeci. (…) W niebie szczere rozkoszy, a do tego wieczne, Od wszelakiej przekazy wolne i bezpieczne; Tu troski nie panują, tu pracej nie znają, Tu nieszczęście, tu miejsca przygody nie mają, Tu choroby nie najdzie, tu nie masz starości, Tu śmierć, łzami karmiona, nie ma już wolności. Żyjem wiek nieprzeżyty, wiecznej używamy Dobrej myśli, przyczyny wszytkich rzeczy znamy. Słońce nam zawżdy świeci, dzień nigdy nie schodzi Ani za sobą nocy niewidomej wodzi. Twórcę wszech rzeczy widziem w jego majestacie.”

Tradycyjny obraz zaświatów? Motyw pozaziemskiego miejsca przebywania duszy przewija się przez cały cykl trenów. Podmiot liryczny przywoływał we wcześniejszych utworach poetyckie obrazy ,,siódmego nieba”, wysp szczęśliwych czy mitycznego Hadesu. Ostatni utwór przynosi jednak tradycyjną, chrześcijańską wizję nieba, jako miejsca wiecznego odpoczynku dusz zbawionych. Trudno określić szczegółowo wygląd tego miejsca. Wiemy, że dusza Urszulki świeci pozaziemską jasnością (,,jako wdzięczna jutrzenka”) a w niebie panuje wieczny dzień. Dusze obdarzono też łaską oglądania Boga w jego pełnym majestacie. Raj, lewe skrzydło tryptyku ,,Sąd Ostateczny”, (1466-73), Hans Memling

Jan Kochanowski z Urszulą (XIX w.), Władysław Łuszczkiewicz Raj, przedstawiony w ostatnim trenie to raczej stan duszy wolnej od wszystkich ziemskich bolączek. Wymieńmy je: troski, praca (!), nieszczęścia, złe przygody, choroby, starość i wreszcie – śmierć. Ponadto, zbawieni znają ,,przyczyny wszytkich rzeczy”, są świadomi zasad rządzących światem. Dlatego matka poety przybywa jako pocieszyciel i ,,mędrzec”, który wyjaśnia śmiertelnikowi ukryte przed nim duchowe prawdy. Urszulka milczy, ale uśmiecha się, wygląda na szczęśliwą i bezpieczną. Jan Kochanowski z Urszulą (XIX w.), Władysław Łuszczkiewicz

Przeczytaj teraz tekst nawiązujący bezpośrednio do treści ,,Trenów” Przeczytaj teraz tekst nawiązujący bezpośrednio do treści ,,Trenów”. Tym razem poeta (tworzący na przełomie XIX i XX w.) oddaje w swym wierszu głos samej Urszulce… ,,Gdy po śmierci w niebiosów przybyłam pustkowie, Bóg długo patrzał na mnie i głaskał po głowie. - "Zbliż się do mnie, Urszulo! Poglądasz, jak żywa... Zrobię dla cię, co zechcesz, byś była szczęśliwa". - "Zrób tak, Boże - szepnęłam - by w nieb Twoich krasie Wszystko było tak samo, jak tam - w Czarnolasie!" - I umilkłam zlękniona i oczy unoszę, By zbadać, czy się gniewa, że Go o to proszę? Uśmiechnął się i skinął - i wnet z Bożej łaski Powstał dom kubek w kubek, jak nasz - Czarnolaski. I sprzęty i donice rozkwitłego ziela Tak podobne, aż oczom straszno od wesela!

I rzekł: "Oto są - sprzęty, a oto - donice I rzekł: "Oto są - sprzęty, a oto - donice. Tylko patrzeć, jak przyjdą stęsknieni rodzice! I ja, gdy gwiazdy do snu poukładam w niebie, Nieraz do drzwi zapukam, by odwiedzić ciebie!" I odszedł, a ja zaraz krzątam się, jak mogę, - Więc nakrywam do stołu, omiatam podłogę - I w suknię najróżowszą ciało przyoblekam I sen wieczny odpędzam - i czuwam - i czekam... Już świt pierwszą roznietą złoci się po ścianie, Gdy właśnie słychać kroki i do drzwi pukanie... Więc zrywam się i biegnę! Wiatr po niebie dzwoni! Serce w piersi zamiera... Nie!... To - Bóg, nie oni!...

budowa wiersza: dwanaście strof dwuwersowych, Zanim zajmiemy się interpretacją treści wiersza, krótko o jego budowie: typ liryki: pierwszoosobowa (czyli bezpośrednia), podmiotem lirycznym jest sama Urszulka, sytuacja liryczna: pierwsze spotkanie dziecka z Bogiem, oczekiwanie na przybycie w zaświaty rodziców, budowa wiersza: dwanaście strof dwuwersowych, Uwaga: Strofa złożona z dwóch wersów rymowanych parzyście (układ ,,aa”: przyoblekam - czekam, ścianie - pukanie, dzwoni – oni itd.), posiadająca stałą liczbę sylab w wersie (w tym przypadku trzynaście) nosi nazwę dystychu. rymy parzyste żeńskie, użycie archaizmów, czyli wyrazów używanych w minionej epoce historycznej, wyeliminowanych z powszechnego użycia np. patrzał (zamiast: patrzył), poglądasz (zamiast: wyglądasz), krasa (zamiast: piękno), dla cię (zamiast: dla ciebie), Leśmian nawiązał do utworu Kochanowskiego nie tylko poprzez treść ale i elementy budowy wiersza (rytmiczność, stylizowany język Urszulki).

Interpretacja. Jakie wrażenie wywarł na tobie ten wiersz? Jak myślisz, o czym świadczą słowa Urszulki, wypowiedziane w ostatnim wersie: ,,To – Bóg, nie oni!...”? Podmiotem lirycznym utworu uczynił Leśmian 3-letnią Urszulkę, dzięki temu możemy zobaczyć tajemnicze ,,zaświaty” jej oczami, poznać prawdziwe uczucia i wrażenia dziecka (u Kochanowskiego dziewczynka milczy). Okazuje się, że upragniony przez wielu raj ma wygląd ,,pustkowia” a dziewczynka czuje się w nim obco. Co prawda pojawia się dobry i opiekuńczy Bóg, gotów spełnić każde życzenie dziecka. Ta postać także nie przypomina majestatycznego Stwórcy, opiewanego chociażby w pieśniach Kochanowskiego. Bóg jest serdeczny i bezpośredni, przypomina dobrego, gościnnego gospodarza, który chce, żeby dziecko nie czuło się w Jego ,,wieczystym domu” nieswojo.

Czy ,,dusza zbawiona” jest szczęśliwa? Dziewczynka szybko wypowiada życzenie, będące wyrazem jej szczerej tęsknoty za domem i rodziną: żeby wszystko było ,,tak samo, jak tam – w Czarnolasie”. Domek pojawia się jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Urszulka ma przed sobą te same pokoje, sprzęty domowe a nawet donice z kwiatami. Do pełni szczęścia brakuje już tylko ukochanej matki i ojca, ale Bóg pociesza: ,,tylko patrzeć, jak przyjdą stęsknieni rodzice.” i obiecuje, że On sam także będzie gościł w jej nowym domu. ,,Dusza” nie ma czasu na podziwianie kolejnego cudu Stwórcy. Sprząta, zamiata, przygotowuje dom na przybycie upragnionych gości: ,,I sen wieczny odpędzam - i czuwam - i czekam”. Wtem, słychać kroki i w kulminacyjnym punkcie, w drzwiach dworku staje, ku rozczarowaniu dziecka… Bóg.

Na pewno zauważasz różnicę pomiędzy tym obrazem, a wizją ukazaną w trenie. Leśmian operuje stylistyką baśniową (albo bajkową), posługując się prostym, zrozumiałym językiem. Z kolei nastrój trenu jest niezwykle poważny, prawie że mistyczny a wizja poety ma charakter objawienia. Wizja zaświatów u Kochanowskiego opiera się na rzekomej relacji jego zmarłej matki, wysłanej na ziemię w celu pocieszenia i uspokojenia zrozpaczonego syna. Według słów kobiety, życie wieczne, to niekończąca się szczęśliwość polegająca na oglądaniu majestatu Boga. Nagrodą dla dusz zbawionych jest pozbycie się wszystkich cielesnych udręk. Raj, fragment tryptyku ,,Ogród rozkoszy ziemskich (ok. 1500 r.), Hieronim Bosch

Raj Leśmiana ma z kolei niekreślony wygląd, budzi niepokój a na pewno nie zaspokaja potrzeb ludzkiej duszy. Pragnienie Urszulki świadczy raczej o chęci powrotu na ziemię. Poeta wyraźnie polemizuje z Kochanowskim, podkreślając ludzkie przywiązanie do miejsc, przedmiotów i wreszcie – najbliższych. Dla Kochanowskiego wizja matki jest ostatecznym pocieszeniem, utwierdza go w wierze i uspokaja. Leśmian odwrotnie – burzy spokój czytelnika, przekonując go, że zabierzemy na ,,tamten świat” wszystkie swoje przyzwyczajenia, słabości i tęsknoty. Jak wyobrażasz sobie ,,wieczne odpoczywanie”? – zdaje się pytać poeta. Sielanka, humor, trochę ironii a na koniec kropla goryczy – takimi słowami można podsumować przekaz tekstu Leśmiana. Autor skutecznie prowokuje do kolejnej dyskusji i rozmyślania nad rzeczami ,,ostatecznymi”.

Jakim językiem posługuje się bohaterka (3-letnia!) wiersza Leśmiana? Zastanów się: Dlaczego wizja pocieszającej matki pojawia się dopiero w ostatnim trenie Kochanowskiego? Jakim językiem posługuje się bohaterka (3-letnia!) wiersza Leśmiana? Czy Leśmianowi udało się podważyć mistyczną wizję zaświatów? Która z omawianych wizji jest Ci bliższa? Jak według Twojego wyobrażenia wyglądają zaświaty? Czy znasz inne utwory podejmujące motyw życia po śmierci?