Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Aby można było mówić o zdaniu, wyrażenie musi posiadać orzeczenie Aby można było mówić o zdaniu, wyrażenie musi posiadać orzeczenie. Podkreślmy je w zdaniach poniżej: Wiosną na łące jest pięknie. Jacek szybko pobiegł do lasu. Mama Kasi została nauczycielem gdy miała 25 lat. Otworzył drzwi i ujrzał niezwykły widok. Pomaganie innym ludziom jest cnotą. Orzeczenia w powyższych zdaniach są zarówno orzeczeniami czasownikowymi, jak i imiennymi. Jaką częścią mowy zostały wyrażone orzeczniki? jest pięknie – przysłówek została nauczycielem – rzeczownik jest cnotą - rzeczownik

uczniowie – rzeczownik w Mianowniku, liczba mnoga, rodzaj męskoosobowy Dokonajmy teraz tak zwanego rozbioru gramatycznego zdania: Uczniowie naszej szkoły złożyli uroczyście przed pomnikiem poety zakupioną wiązankę kwiatów. Co oznacza rozbiór gramatyczny? Należy w nim określić formę gramatyczną każdego wyrażenia, spójrzmy: uczniowie – rzeczownik w Mianowniku, liczba mnoga, rodzaj męskoosobowy naszej – zaimek przymiotny dzierżawczy w Dopełniaczu, rodzaj żeński, liczba pojedyncza szkoły – rzeczownik w Dopełniaczu, liczba pojedyncza, rodzaj żeński złożyli – czasownik w 3 osobie liczby mnogiej, czas przeszły, rodzaj męskoosobowy, tryb orzekający, strona czynna uroczyście - przysłówek

przed – przyimek pomnikiem – rzeczownik w Narzędniku, liczba pojedyncza, rodzaj męski poety – rzeczownik w Dopełniaczu, liczba pojedyncza, rodzaj męski zakupioną – imiesłów przymiotnikowy czynny w Bierniku, liczba pojedyncza, rodzaj żeński wiązankę – rzeczownik w Bierniku, liczba pojedyncza, rodzaj żeński kwiatów – rzeczownik w Dopełniaczu, liczba mnoga, rodzaj niemęskoosobowy

Określenia z grupy podmiotu: - czyi? szkoły - jakiej? naszej Spójrzmy teraz na to zdanie z innej strony – dokonajmy jego rozbioru logicznego, a więc określmy które wyrażenie jest określeniem podmiotu, które orzeczenia (bez nazywania części zdania w tym przypadku). Podmiot: uczniowie Określenia z grupy podmiotu: - czyi? szkoły - jakiej? naszej Nie wszystkie części zdania z grupy podmiotu określają sam podmiot. Taką rolę ma tylko dopełnienie: szkoły. Wyrażenie naszej jest przydawką przymiotną i określa ono dopełnienie, nie podmiot. Spójrzmy, jak będzie wyglądało to w grupie orzeczenia.

Orzeczenie: złożyli Określenia z grupy orzeczenia: - jak Orzeczenie: złożyli Określenia z grupy orzeczenia: - jak? uroczyście - co? wiązankę - jaką wiązankę? zakupioną - wiązankę czego? kwiatów - gdzie złożyli? przed pomnikiem - czyim pomnikiem? poety Już z pytań wynika, że orzeczenie określają trzy wyrażenia: uroczyście, wiązankę i przed pomnikiem. Trzy pozostałe określenia nie dotyczą bezpośrednio orzeczenia. Gdy znamy dobrze już te zależności, dokonajmy pełnego (z określeniem części zdania) rozbioru logicznego zdania:

Orzeczenie: rozmawiali Sympatyczni uczniowie z naszej klasy wczoraj długo rozmawiali o swoich nowych książkach. Podmiot: uczniowie Orzeczenie: rozmawiali Jacy uczniowie? sympatyczni – przydawka przymiotna Uczniowie skąd? z klasy – przydawka przyimkowa Czyjej klasy? naszej – przydawka przymiotna Kiedy rozmawiali? wczoraj – okolicznik czasu Jak rozmawiali? długo – okolicznik sposobu O czym rozmawiali? o książkach – dopełnienie Czyich książkach? swoich – przydawka przymiotna Jakich książkach? nowych – przydawka przymiotna

Widzicie różnicę pomiędzy rozbiorem gramatycznym a logicznym zdania Widzicie różnicę pomiędzy rozbiorem gramatycznym a logicznym zdania? W rozbiorze gramatycznym zwracamy uwagę i nazywamy części mowy oraz ich formy występujące w zdaniu. Rozbiór logiczny polega na ustanowieniu związków pomiędzy wyrazami zdania oraz na nazwaniu części zdania. Spróbujmy więc raz jeszcze na przykładzie zdania: Kochana babcia Magdy robi szybko długi szal z miękkiej wełny.

Podmiot: babcia Orzeczenie: robi Przydawka dopełniaczowa: Magdy Przydawka przymiotna: kochana Okolicznik sposobu: szybko Dopełnienie: szal Przydawka przymiotna: długi Przydawka przyimkowa: z wełny Przydawka przymiotna: miękkiej

kochana – imiesłów przymiotnikowy czynny w Mianowniku, liczba pojedyncza, rodzaj żeński babcia – rzeczownik w Mianowniku, l. pojedyncza, r. żeński Magdy – rzeczownik w Dopełniaczu, l. pojedyncza, r. żeński robi – czasownik niedokonany w 3 osobie liczby pojedynczej, czas teraźniejszy, strona czynna, tryb orzekający, rodzaj męski szybko – przysłówek długi – przymiotnik w Bierniku, l. pojedyncza, rodzaj męski szal – rzeczownik w Bierniku, l. pojedyncza, rodzaj męski z – przyimek; z miękkiej – wyrażenie przyimkowe miękkiej – przymiotnik w Dopełniaczu, l. pojedyncza, rodzaj żeński wełny – rzeczownik w Dopełniaczu, liczba pojedyncza, rodzaj żeński

Wczoraj Karolina zobaczyła swoja kuzynkę w parku. Określmy teraz części dwóch kolejnych zdań – praktyka czyni bowiem mistrza! Wczoraj Karolina zobaczyła swoja kuzynkę w parku. wczoraj – ok. czasu Karolina – podmiot zobaczyła – orzeczenie swoją – przydawka kuzynkę – dopełnienie w parku – ok. miejsca Paulina uszyje jutro kilka spódniczek z jedwabiu. Paulina – podmiot uszyje – orzeczenie jutro – ok. czasu kilka – przydawka liczebna spódniczek – dopełnienie z jedwabiu – przydawka przyimkowa

Och! - wykrzyknik jak – zaimek przysłowny Teraz w zdaniu: Och! Jak niestarannie opieliłeś trzy grządki warzywne w ogródku babci. nazwij części mowy oraz określ wszystkie formy czasownika. Uwaga, w zdaniu mamy nazwać części mowy! Nie będziemy więc wskazywać przydawek, dopełnień czy okoliczników! Zróbcie to w domu jako zadanie domowe. Och! - wykrzyknik jak – zaimek przysłowny niestarannie – przysłówek opieliłeś – czasownik trzy – liczebnik grządki – rzeczownik kwiatowe – przymiotnik w – przyimek ogródku – rzeczownik babci – rzeczownik Czasownik opieliłeś – 2 os. l.poj., czas przeszły, tryb orzekający, strona czynna, czasownik dokonany

2) orzeczenia, np.: Róża jest kwiatem. Przydawki, dopełnienia, okoliczniki, orzeczenia, podmioty – podstawowe części zdania, które mogą sprawiać jeszcze trudności. Należy pamiętać, że jeden wyraz może pełnić w zdaniu wiele funkcji, odpowiednio zadawać pytania a wątpliwości znikną. Weźmy pod uwagę na przykład rzeczownik kwiat, w zdaniu może on występować w funkcji: 1) podmiotu, np.: Różowy kwiat Ali odznacza się bardzo ciekawymi pędami. 2) orzeczenia, np.: Róża jest kwiatem. 3) przydawki, np.: Założyłam bluzkę w kwiaty. 4) dopełnieniem, np.: Jacek znalazł kwiaty.

dach ze słomy – przydawka przyimkowa układał zeszyty – dopełnienie Aby nie mieć większych problemów, określmy funkcje składniowe podkreślonych wyrazów: dach ze słomy – przydawka przyimkowa układał zeszyty – dopełnienie moja mama – przydawka przymiotna mówił szybko – okolicznik sposobu oglądał sweter – dopełnienie pomógł mamie – orzeczenie pan Jacek – przydawka rzeczowna dzieci rozmawiają – podmiot rzeka Odra – przydawka rzeczowna rozmawiali o mamie – dopełnienie wrócił późno – okolicznik czasu pobiegł do lasu - orzeczenie

Nie dziwne więc, że podmiot może być wyrażony za pomocą różnych części mowy. Dodatkowo wyróżniamy podmiot: 1) tzw. domyślny 2) zbiorowy 3) gramatyczny 4) wyrażony w Mianowniku lub Dopełniaczu

1) podmiotu, np. Czytać jest przyjemnie. Czasownik w zdaniu, oprócz podstawowej funkcji orzeczenia, może pełnić również funkcję: 1) podmiotu, np. Czytać jest przyjemnie. 2) orzecznika, np. Łatwo jest listy pisać. 3) łącznika, np. Czytać jest przyjemnie. 4) okolicznika, np. Kołysząc się, czołgał się ku otomanie. 5) przydawki, np. Pies, zbliżający się do domu, zaczął szczekać głośno 6) dopełnienia, np. Lubię oglądać filmy przygodowe.

Czasownik może posiadać stronę czynną i bierną, np. Agnieszka ładnie napisała charakterystykę Jacka Soplicy. Charakterystyka Jacka Soplicy została ładnie napisana przez Agnieszkę. W zdaniu pierwszym występuje orzeczenie czasownikowe i strona czynna czasownika, w drugim natomiast mamy orzeczenie imienne i stronę bierną czasownika. Jeszcze przykład na zamianę stron czasownika: Rodzice sprawiedliwie podzielili pracę. - Praca została sprawiedliwie podzielona przez rodziców. Kamila posprzątał mieszkanie. - Mieszkanie zostało posprzątane przez Kamilę. Sweter zostanie zrobiony przez ciocię. - Ciocia zrobi sweter.

Zdanie możemy również przekształcić na równoważnik zdania: Proszę zapiąć pasy. >>> Zapiąć pasy. Czy Krysia jest w domu? >>> Krysia w domu? Pali się! >>> Pożar! Zdanie jest więc bardzo interesującym wypowiedzeniem, na temat którego można długo się wypowiadać.