Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Elementy baśniowe i fantastyczne w ,,Balladynie” Juliusza Słowackiego.

Wstęp ,,Bo ileż to razy patrząc na stary zamek, koronujący ruinami górę mego rodzinnego miasteczka, marzyłem, że kiedyś w ten wieniec wyszczerbionych murów nasypię widm, duchów, rycerzy; że odbuduję upadłe sale i oświecę je przez okna ogniem piorunowych nocy.” (Juliusz Słowacki, fragment dedykacji Zygmuntowi Krasińskiemu).   Poeci romantyzmu chętnie wykorzystywali w swych dziełach elementy baśni, podań ludowych, legend, nadając swym utworom specyficzny nastrój łączący tajemniczość, niezwykłość a czasem grozę (patrz: ballady Mickiewicza). Słowacki postanowił wprowadzić te elementy do swojego dramatu. ,,Balladyna” nie jest typową tragedią, realistyczny wątek zbrodni głównej bohaterki przeplata się ze scenami fantastycznymi a postaci rodem z baśni ludowych w widoczny sposób wpływają na ludzkie losy. Podczas tej lekcji pójdziemy śladem ,,wątku baśniowego”, zastanowimy się nad funkcją postaci fantastycznych (Goplana), sprawdzimy jaką rolę w utworze odgrywa przyroda a może wpadniemy nawet na trop historycznej legendy…

Na początek proponuję Ci jednak przypomnienie dwóch pojęć, które mogą się okazać pomocne w odkrywaniu baśniowości ,,Balladyny”. Już samo imię głównej bohaterki nasuwa skojarzenia z pewnym gatunkiem literackim:   ,,ballada – gatunek epicko-liryczny wyrosły z poezji ludowej, do którego należą pieśni, najczęściej stroficzne, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych. Fabuła b. odznacza się szkicowością i zagadkowością (…).” ,,baśń – jeden z głównych gatunków ludowej literatury: utwór narracyjny o treści fantastycznej, którego fabuła przedstawia dzieje bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a światem rządzonym przez siły nadnaturalne (…)” (źródło pojęć: Podręczny słownik terminów literackich, red. J.Sławiński, W-wa 1996.) Siły nadnaturalne, czyli kto?

Postaci fantastyczne: Goplana ,,(…) lekka i gibka, Skoczyła z wody jak rybka, Na nezabudek warkoczu Wiesza się za białe rączki, A stopą po fal przezroczu Brylantowe iskry skrzesza. Ach, czarowna!   Główną fantastyczną postacią dramatu jest królową Gopła. Goplana to postać rodem z ludowych podań i baśni, przypomina wyglądem wodną rusałkę (lub postaci mitycznych, starogreckich nimf, czyli pomniejszych leśnych lub wodnych boginek). Jest blada, ,,przezroczysta”, ma złote włosy ozdobione wiankiem (ze śpiących jaskółek, które odleciały po przebudzeniu nimfy). Każdego roku zapada w zimowy sen na dnie jeziora, wiosną powraca do życia razem z budząca się przyrodą. Goplana włada siłami natury, jest obdarzona wielką mocą i potrafi wywierać wpływ na ludzkie losy. Autor dramatu obdarzył ją jedną znaczącą wadą – nimfa jest kochliwa i zazdrosna. W dramacie postać ta odgrywa kluczową rolę, uruchamiając (nieświadomie) szereg zdarzeń prowadzących do finałowej tragedii.

Postaci fantastyczne: Skierka i Chochlik. Oto baśniowa świta nimfy. Wierny, oddany Skierka i leniwy Chochlik, czyli elfy zwane przez Goplanę diablikami. Para zestawiona na zasadzie kontrastu wzmacnia baśniowy charakter dramatu i wprowadza do utworu efekt komizmu. Skierka wypełnia bez wahania wszelkie polecenia swej pani:   ,,Co mi rozkażesz królowo? Zadaj piękną jaką pracę. Winąć tęczę kolorową Albo budować pałace.” Przypomina dobrego skrzata – pomocnego i niewidocznego dla otoczenia. To jemu Goplana poleca ważną misję: wydania jednej z córek wdowy za hrabiego Kirkora. Chochlik, jak sama nazwa wskazuje, to istota psotna, złośliwa i zdolna do rzucania uroków. Z rozkazu swej pani będzie błąkał pijanego Grabca po manowcach tak, aby ten nie trafił do chaty Balladyny.

Wpływ postaci fantastycznych na przebieg wydarzeń. To bohaterowie fantastyczni uruchamiają pośrednio cykl złowrogich wydarzeń. Goplana, zaślepiona zazdrością o Grabca (spotykającego się z Balladyną), wydaje swym sługom z pozoru niewinne rozkazy, ale ich konsekwencje przerosną jej najśmielsze oczekiwania. Skierka wywraca wóz Kirkora, prowadzi go do chaty i rzuca czar, skłaniając serce hrabiego do obydwu dziewcząt. Konsekwencją ,,malinowego pojedynku” będzie tragiczna decyzja Balladyny, która przekona się, że dzięki zbrodni może osiągnąć wszystko. Kolejne próby ,,naprawienia błędu” okażą się nieskuteczne. Ani krwawe znamię (,,dar” Goplany dla nieugiętej morderczyni) ani żałobna pieśń, śpiewana przez chochliki podczas uczty na zamku nie wpłyną na postępowanie ,,grafini”. Gdy nimfa pojmie ogrom jednej, fatalnej w skutkach decyzji, postanowi opuścić raz na zawsze Gopło.

Baśniowy nastrój dramatu . Oto kolejna z funkcji fantastycznych bohaterów ,,Balladyny”. Wątek Goplany nadaje dramatowi odpowiedni nastrój: baśniowy, tajemniczy, romantyczny. Już na wstępie czytamy, że akcja dramatu toczy się ,,za czasów bajecznych, koło jeziora Gopła”. Samo jezioro i otaczająca je puszcza jest miejscem niezwykłych wydarzeń. Gopło, królestwo rusałki kryje w sobie niejedną tajemnicę. Gdzieś w jego głębinach leży łoże, na które zimą upadł tonący rybak. Pustelnik mieszkający obok w lesie słyszy czasem dzwony zatopionego miasta i wycie potępionych duchów:   ,,Wszelki duch! W lesie śmieją się szatani! Wiedźma goplańska z diablików orszakiem Śmieszy ponure dęby, a z płaczących Brzóz się naigrawa.” Samo jezioro i otaczająca je puszcza może też zmieniać swój wygląd w zależności od nastroju Goplany (np. przyroda rozkwita, gdy nimfa jest zakochana). Ożywiona przyroda jest nie tyle tłem, co żywą istotą, wrażliwą i współodczuwającą z bohaterami.

Ożywiona natura – kolejny baśniowy element dramatu. Natura towarzyszy zmaganiom bohaterów dramatu, podkreśla ich charakter, nastroje a nawet zamiary:   Pustelnik wyznaje Kirkorowi, że jaskółka wskaże mu drogę do chaty, w której znajdzie dobrą żonę. Ten sam motyw pojawia się podczas oczekiwania hrabiego na powrót sióstr z lasu. Wdowa rozpoznaje, która z córek powróci jako pierwsza po zachowaniu jaskółek (chowają się przed Balladyną, wylatują na spotkanie Aliny). Przyroda ,,wyczuwa” charaktery obydwu sióstr, przechylając zwycięstwo na stronę Aliny (,,Ach, pełno malin – a jakie różowe!”) i niepokojąc Balladynę: ,,Jak mało malin! a jakie czerwone By krew (…) A niebo jakie zapalone Jak krew… Czemu ty, słońce, wschodzisz krwawo?”

śmierci Aliny towarzyszy lament płaczącej wierzby (jest nią ukarany przez Goplanę Grabiec), przyroda spełnia rolę jedynego świadka zbrodni (,,Natura zbrodnią pogwałcona mścić się będzie”). Goplana prześladuje zbrodniarkę przyjmując postać zabitej siostry a gdy to nie wywołuje skutku (Balladyna nie żałuje swojego czynu), posyła za nią przekleństwo:   ,,Każda malina może ciebie zdradzi, Ta wierzba ciebie widziała, Korą wyśpiewa… Lękaj się drzewa! Lękaj się kwiatu!” przyroda jest jedynym mścicielem zbrodni, prześladuje bohaterkę na każdym kroku: wiatr przywołuje imię siostry, podarowane przez druhny kwiaty mają krwawe plamy, nawet orszak Kirkora ,,wyczuwa w lesie trupa”.

Natura wymierzająca sprawiedliwość. Przyroda ,,reaguje” na kolejne czyny bohaterki: wygnaniu matki z zamku towarzyszy wzmagająca się burza (wdowa zostaje oślepiona przez błyskawicę), burzliwa jest też noc, podczas której zabito śpiącego Grabca. Natura nie potrafi znieść ilości zbrodni popełnianych przez jednego człowieka. Kolejne morderstwa uświadamiają Goplanie, czym skończyła się jej ingerencja w ludzkie losy. Nimfa postanawia więc opuścić raz na zawsze krainę, w którą wsiąkła krew zabitych. Żegna swoich poddanych słowami, wskazującymi na to, że sama podejmie się pomszczenia zmarłych:   ,,Poplątałam ludzkie czyny Tak, że Bogu mścicielowi Trzeba wziąć grom i upuścić Na ludzkie dzieła i winy…”

,,Grom z jasnego nieba” Ostatecznie to ,,zaświaty” wymierzają złej królowej sprawiedliwość. Po wygranej bitwie Balladyna zakłada na głowę koronę Popiela i przejmuje władzę nad krajem. Temu doniosłemu wydarzeniu towarzyszą niezwykłe zjawiska. Dziejopis Wawel informuje zebranych na zamku o widmie kobiety lecącej ze stadem żurawi. Nad wieżą gromadzą się też czarne chmury, z których wydobywa się jęk:   ,,Na czarnym wozie jakaś jędza blada, Stu żurawiami wywieziona z piekła, Wężami stado wędrujące siekła I kierowała nad zamek do chmury.” Piorun, który zabił królową jest więc karą wymierzoną przez Goplanę. Z drugiej strony potrójny wyrok Balladyny i wcześniejsza przysięga mogła na nią ściągnąć gniew samego Boga. Kara jest słuszna i zgodna z ludowymi wierzeniami, według których każda zbrodnia wyjdzie na jaw i zostanie pomszczona.

Wątek Grabca – ludowość i komizm. Niedoszły kochanek nimfy przypomina bohaterów ludowych podań. Grabiec to baśniowy ,,chłopek-roztropek”, komiczna postać, która zależnie od własnego sprytu i umiejętności może osiągnąć bogactwo lub popaść w tarapaty. Niestety Grabiec nie grzeszy roztropnością. Nie potrafi rozpoznać królowej Gopła, nazywając ją ,,stworzeniem z mgły i galarety” i ,,wywiędłym schabkiem”. Syn organisty to obiekt żartów wiejskich dzieci i stały bywalec karczmy. Przekonuje się na własnej skórze o skuteczności czarów Goplany, gdy zostaje przez nią zamieniony w płaczącą wierzbę: ,,Wrośnij w ziemię i z tej ziemi Wyrośnij korą odziany I liści płaczącemi.” Grabiec to postać komiczna, uosabiająca ludzkie słabości (pragnienie władzy, ciekawość, pijaństwo) i wady (głupotę i niewierność). Na własne życzenie poddaje się czarom, aby przyjąć wygląd karcianego króla dzwonkowego. Jego beztroska i chciwość (zgodnie z ludowymi przekonaniami) zostaje jednak szybko ukarana, a ,,królowanie” kończy się tragiczną śmiercią.

Historyczna legenda. Oprócz elementów baśniowych, w dramacie można odnaleźć nawiązania do historycznych legend. Taką rolę spełnia wprowadzenie do dramatu tajemniczej postaci pustelnika. Starzec potrafi czytać w ludzkich sercach (odgaduje winę Balladyny), przyrządzać lecznicze wywary i odczytywać przyszłość. Swoje prawdziwe pochodzenie wyjawia przed Kirkorem:   ,,Bo ja też kiedyś byłem pan nad pany. Stutysiącznemu narodowi miły, Żyłem w purpurze, dziś noszę łachmany.” Pustelnik to pozbawiony tronu król Popiel III. Starzec jest w posiadaniu magicznego przedmiotu (kolejny stały element baśni!) – korony Lecha, pierwszego polskiego władcy. Według legendy korona była darem jednego z trzech, biblijnych królów i miała być gwarantem szczęśliwego panowania jej właściciela.

Magiczny przedmiot – korona Lecha. W dramacie korona jest symbolem władzy, wywołującym bratobójczą walkę. Święty dar został zbrukany przez ludzką chciwość (kolejni władcy mordowali swoich poprzedników, aby przejąć tron), zamiast błogosławieństwa ciąży na nim klątwa. Przeklętym nazywa pustelnik ród obecnych władców, posługujący się bez skrupułów zbrodnią i kłamstwem:   ,,Nieba! to ród węża. Żona zbrodniami podobna do męża. Córki do ojca, a do matek syny, Jak w jednym gnieździe skłębione gadziny.” Sam korona przypadkowo trafia w ręce chochlików Goplany i przynosi zgubę każdemu, kto założy ją na głowę. Pustelnik zostaje powieszony, Grabiec ,,król dzwonkowy” ginie z ręki Balladyny a samozwańczą królową dosięga boska ręka sprawiedliwości.

Wyliczmy baśniowe (bajkowe, fantastyczne) elementy dramatu: występowanie fantastycznych postaci (Goplana, Skierka, Chochlik), wpływających na ludzkie losy, przenikanie się dwóch światów – rzeczywistego i niematerialnego,   baśniowy nastrój utworu (elementy grozy, tajemniczości, makabry), istnienie ożywionej, ,,czującej” natury, współczującej ludzkim dramatom i wymierzającej sprawiedliwość, elementy ludowych wierzeń i podań (podążanie za błędnym ognikiem, zamiana człowieka w drzewo, zbrodniarz zabity piorunem itp.), nawiązanie do historycznych legend, dotyczących początków polskiej państwowości (legenda o Popielu), obecność przedmiotów posiadających magiczne właściwości,

Ciekawostki: akcja dramatu toczy się w okolicach Gniezna, pierwszej historycznej stolicy państwa polskiego i nad jeziorem Gopło, w pobliżu Gopła znajduje się słynna kruszwicka wieża, w której – według legendy spopularyzowanej przez Jana Długosza – miał zostać zjedzony przez myszy zły władca Goplan, Popiel,   Słowacki nawiązał w ,,Balladynie” do bohaterów (i wątków) dramatów Szekspira: główna bohaterka została stworzona na wzór tragicznej Lady Makbet (,,Makbet”) a Goplana ze swą świtą przypomina szekspirowską królową elfów – Tytanię (,,Sen nocy letniej”); luźnym nawiązaniem jest także pojawienie się podczas uczty na zamku ducha zamordowanej siostry (,,Makbet”, ,,Hamlet”), współcześni Słowackiemu nie przyjęli ,,Balladyny” zbyt entuzjastycznie, krytyków raziły ,,udziwnienia” w kompozycji i doborze bohaterów; poeta nawiązał do tej sytuacji w poemacie ,,Beniowski”: ,,Nie podobało się już w <<Balladynie>>, / Że mój maleńki Skierka w bańce z mydła / Cicho po rzece kryształowej płynie;”