Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Zabytki języka polskiego Średniowiecze w Polsce

Dwujęzyczność literatury średniowiecza Literatura średniowieczna była dwujęzyczna, w sytuacjach oficjalnych posługiwano się bowiem w tej epoce łaciną i w tym języku zapisano też bardzo wiele tekstów literackich. Język narodowy, uważany za gorszy i traktowany jako język pospólstwa, lingua vulgaris, też znalazł jednak swoje miejsce w średniowiecznych tekstach – w dziełach literackich i dokumentach.

Zabytki piśmiennictwa polskiego Jako zabytki języka polskiego traktuje się wszystkie teksty polskie zapisane w średniowieczu, od fragmentów do tekstów ciągłych. Może to być na przykład zapis pojedynczych wyrazów w tekstach polskich i obcych. Na ogół są to nazwy osobowe i miejscowe (Geograf bawarski, Dagome iudex, Kronika Thietmara, Bulla gnieźnieńska, Księga henrykowska).

Pojedyncze zdania w języku polskim Czasem zapisywano pojedyncze zdania (Księga henrykowska) czy glosy, czyli polskie odpowiedniki trudniejszych wyrazów łacińskich (na przykład - w tekstach kazań, chociażby Kazań gnieźnieńskich). Zachowały się również zapisane w średniowieczu zeznania stron w procesach sądowych, czyli tak zwane roty przysiąg sądowych.

Przekłady psalmów Ciekawym świadectwem języka staropolskiego są przekłady psalmów oraz Biblii. Należą do nich Psałterz floriański, Biblia królowej Zofii, Psałterz puławski. Wśród zabytków języka polskiego znajdują się również teksty modlitw, kazań, pieśni religijnych (Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie). Z XV wieku pochodzi bardzo wiele zapisów, chociażby utwory hagiograficzne, na przykład: Legenda o św. Aleksym, czy poezja świecka (O zachowaniu się przy stole, Satyra na leniwych chłopów).

Najstarsze teksty zapisane w języku polskim Geograf bawarski to niemiecki rękopis z IX wieku zawierający geograficzno – historyczny opis plemion zamieszkujących środkową Europę. Dagome iudex jest najdawniejszym polskim dokumentem, pochodzącym z kancelarii Mieszka I. W dokumencie zawarty jest zapis oddania państwa polskiego pod opiekę papieską. Tekst jest sporządzony w języku łacińskim, jednak zawiera pojedyncze nazwy polskie dotyczące terytorium państwa. Tytuł wywodzi się od imion władcy: - chrześcijańskiego – Dagobert i pogańskiego - Mieszko. Oryginał tekstu zaginął, zachowały się jedynie kopie jego streszczenia, pochodzące z przełomu XI i XII wieku.

Najstarsze teksty zapisane w języku polskim Kronika Thietmara, biskupa niemieckiego, pochodzi z XI wieku i zawiera m. in. opis wojen niemiecko – polskich z początku tego stulecia. Bulla gnieźnieńska to dokument z połowy XII wieku, datowany na rok 1136. Stanowi potwierdzenie przez papieża Innocentego II stanu posiadania arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Zawiera około czterystu polskich nazw miejscowości oraz imion osób.

Najstarsze teksty zapisane w języku polskim Księga henrykowska to spisana w drugiej połowie XIII wieku kronika klasztoru cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku. Najbardziej znanym fragmentem tej kroniki jest zdaniem które zapisał autor pod datą 1279 – jest to pierwsze zapisane zdanie polskie. Miał je wygłosić miejscowy chłop do swojej żony , która mełła na żarnach – daj, ać ja pobruczę, a ty poczywaj.

Najstarsze teksty zapisane w języku polskim Bogurodzica to najstarsza zachowana pieśń religijna, a jednocześnie nasz pierwszy hymn narodowy. Śpiewano tę pieśń pod Grunwaldem (15 lipca 1410 roku). Bogurodzica to arcydzieło poezji średniowiecznej. Datowanie utworu jest sporne; mógł powstać między XI a XIV stuleciem, najprawdopodobniej na przełomie XII i XIII wieku.

Najstarsze teksty zapisane w języku polskim Kazania świętokrzyskie to najstarszy zabytek polskiej prozy, pochodzący z XIV wieku. Ocalały fragmenty sześciu kazań, odnalezione w oprawie książki w klasztorze na Świętym Krzyżu (pergaminu, na którym zostały zapisane, użyto do podklejenia innego kodeksu). Język zabytku jest archaiczny.

Najstarsze teksty zapisane w języku polskim Psałterz floriański to z kolei XIV – wieczny przekład psałterza, odnaleziony w bibliotece klasztornej w St. Florian w Austrii. Jest to najstarsza książka polska. Pięknie iluminowany rękopis zawiera tekst w języku polskim, niemieckim i łacińskim. Kazania gnieźnieńskie pochodzą z początku XV wieku. Jest to zbiór 103 kazań łacińskich i 10 polskich. Kazania łacińskie zawierają liczne glosy polskie.

Najstarsze teksty zapisane w języku polskim Biblia królowej Zofii (szaroszpatacka) powstała w połowie XV wieku. Przekładu dokonano dla zony Władysława Jagiełły, Zofii. Zabytek odnaleziono w węgierskiej miejscowości Sarospatak. Psałterz puławski pochodzi z końca XV wieku. Jest to pęknie ilustrowany przekład psałterza, zawierający objaśnienia psalmów.

Bogurodzica Język Bogurodzicy, pieśni starszej nawet od Kazań świętokrzyskich jest archaiczny. Pieśń składa się z dwóch strof. W każdej z nich można bez trudu wyodrębnić dwie części. W pierwszej z nich podmiot liryczny zwraca się w formie apostrofy do adresata, w drugiej wyraża prośbę. Kompozycja utworu jest wyraźnie symetryczna. Autor tego wiersza był jednak człowiekiem utalentowanym i nie satysfakcjonowało go powielanie tego samego rozwiązania, Wprowadza, więc zróżnicowanie polegające na tym, że proporcje obu części w strofie pierwszej i drugiej są odwrotne. W pierwszej wyraźnie dominuje apostrofa, w drugiej prośba.

Analiza pieśni Bogurodzica Podobne zjawisko można dostrzec w stylu. Autor wyraża pewne treści dwukrotnie, za każdym razem różnicując sposób ich przekazywania poprzez użycie innych środków językowych. Na przykład podziw dla Marii wyraża najpierw używając składni bez przyimka (Bogiem sławiena), a potem z przyimkiem (u syna zwolena).

Analiza pieśni Bogurodzica W pieśni występuje wiele synonimów, co świadczy o bogactwie słownictwa autora, posługuje się on również sprawnie paralelizmami składniowymi (czyli konstrukcjami składającymi się z dwóch członów, podobnie zbudowanych i o podobnym znaczeniu, na przykład Słysz modlitwę, jąż nosimy, / A dać raczy jegoż prosimy). Najstarszy polski tekst literacki jest doskonały pod względem artystycznym.

Analiza pieśni Bogurodzica Bogurodzica napisana została tzw. wierszem intonacyjno – zdaniowym. Oznacza to, ze każdy wers jest odrębną jednostką składniowo – intonacyjną. Długości wersów są w związku z tym różne, a ich granice pokrywają się z podziałami składniowymi. Warto przyjrzeć się treści zawartych w pieśni próśb. Ich układ bardzo wiele mówi o mentalności średniowiecznego człowieka i jego stosunku do Boga. Otóż w pierwszej strofie podmiot liryczny zwraca się do Marii, matki Chrystusa, z prośbą, by zjednała ona swego syna dla ludzi.

Analiza pieśni Bogurodzica W strofie drugiej pojawia się zwrot do Syna Bożego, ale i tu potrzebny jest pośrednik. Podmiot liryczny prosi, by Chrystus wysłuchał ludzi i spełnił ich prośby ze względu na Jana Chrzciciela. Dopiero teraz przychodzi moment wyrażenia właściwej prośby o pobożne (lub w innym znaczeniu - bogate) życie na ziemi oraz zbawienie. Wyraźnie widać tu dystans pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Średniowiecze przedstawia Go bowiem raczej jako surowego sędziego niż miłosiernego ojca. Postać Chrystusa – władcy, obok którego stoją w modlitewnej postawie Maria i Jan Chrzciciel, występowała w sztuce średniowiecznej. Odzwierciedleniem literackim tego motywu jest właśnie Bogurodzica.

Formy archaiczne w pieśni Bogurodzica Bogurodzica jest bardzo cennym zabytkiem języka polskiego, gdyż zawiera wiele form archaicznych. Tekst pieśni jest najstarszym zachowanym polskim tekstem ciągłym. Dzięki temu można dowiedzieć się, jakich form używano w języku polskim przed XIV wiekiem. Archaizmy występujące w pieśni reprezentują różne warstwy języka, Stanowią one realną możliwość poznania dawnej wymowy i odmiany (fleksji) wyrazów, ich znaczenia, związków składniowych i frazeologicznych, Z ciągłego tekstu można dowiedzieć się znacznie więcej niż z pojedynczych wyrazów, które są w zasadzie jedynie świadectwem zjawisk fonetycznych.

Objaśnienie wybranych form z Bogurodzicy Bogurodzica. Jest to wyraz złożony, tzw. zrost. Oba człony (Bóg i rodzica) połączone zostały związkiem rządu, Archaiczność polega na użyciu formy celownika wyrazu Bóg, a nie – jak współcześnie – dopełniacza (dziś Bogarodzica). Wyraz Bogurodzica jest przykładem archaizmu fleksyjnego.

Objaśnienie wybranych form z Bogurodzicy Bogiem sławiena. Bogiem sławiena oznacza sławiona przez Boga. Słowo Bogiem występuje w formie narzędnika, Jest to tzw. narzędnik sprawcy stanu. Współcześnie używa się w takim znaczeniu przyimka przez w połączeni z rzeczownikiem (przez Boga). Jest to archaizm składniowy. Sławiena, zwolena. W obu tych wyrazach zachowało się brzmienie sprzed zajścia przegłosu polskiego, choć warunki do zajścia przegłosu były spełnione. Można to tłumaczyć wpływem języka czeskiego, w którym przegłosu nie było. Jest archaizm fonetyczny.

Objaśnienie wybranych form z Bogurodzicy Zyszczy, spuści, raczy. Są to archaiczne formy trybu rozkazującego z końcówką – i w 2 osobie liczby pojedynczej. W tekście występują również formy nowsze, z końcówką zerową (usłysz, napełń, słysz). Tekst zapisano w czasie, gdy końcówka ulegała zmianie, Jest to archaizm fleksyjny. Bożycze. Jest to również wyraz w wołaczu, forma mianownikowa ma postać: Bożyc. Użyto tu przedrostka –ic (- yc) tworzącego nazwy synów (por. wojewodzic, kasztelanic, podczaszyc – syn wojewody, kasztelana, podczaszego). Tak więc Bożyc to „syn Boży”. Zbożny. Wyraz zbożny znaczy „pobożny” lub „bogaty”. Jest to archaizm leksykalny.

Ćwiczenia Zabytki języka polskiego pochodzące z XV wieku to (wskaż odpowiedź w całości poprawną): a. „Bogurodzica”, „Księga henrykowska”, „Dagome iudex”; b. „Kazania gnieźnieńskie”, „Psałterz puławski”, „Biblia królowej Zofii”; c. „Kazania świętokrzyskie”, „Bulla gnieźnieńska”, „Psałterz floriański”; d. „Geograf bawarski”, „Kazania świętokrzyskie”, „Psałterz puławski”.

Ćwiczenia 2. Pierwsze zapisane zdanie polskie znajduje się w: a. „Księdze henrykowskiej”; b. „Bulli gnieźnieńskiej”; c. „Dagome iudex”; d. „Kronice Thietmara”.

Ćwiczenia 3. Która cecha nie jest charakterystyczna dla wiersza zdaniowo – rymowego? a. Jest to wiersz asylabiczny; b. Występowanie rymów wewnętrznych i zewnętrznych; c. W każdym wersie zamyka się odrębna jednostka składniowa; d. Występują tylko rymy męskie. 4. Przyporządkuj podane cechy kościołom: romańskim i gotyckim. Duże okna wypełnione witrażami; grube mury; konstrukcja szkieletowa; łuk ostry; łuk półkolisty; łuki przyporowe; monumentalność budowli; różne formy sklepień (kryształowe, gwiaździste); skarpy; sklepienie kolebkowe; system wiązany; wąskie rzadko rozstawione okna; wertykalizm budowli.

Ćwiczenia 5. Występujące w „Bogurodzicy” wyrazy „Zyszczy”, sławiena” to archaizmy: a. fleksyjny i fonetyczny; b. składniowy i fleksyjny; c. fonetyczny i leksykalny; d. leksykalny i słowotwórczy.

Ćwiczenia 6. Zabytki języka polskiego pochodzące z XIV wieku to: a. „Kazania świętokrzyskie”, „Psałterz floriański”; b. „Kazania gnieźnieńskie”, „Psałterz puławski”; c. „Księga henrykowska”, „Dagome iudex”; d. „Bulla gnieźnieńska”, „Biblia królowej Zofii”.

Ćwiczenia 7. Najstarszy zabytek polskiej prozy to: a. „Księga henrykowska”; b. „Psałterz floriański”; c. „Kazania świętokrzyskie”; d. „Kazania gnieźnieńskie”.

Ćwiczenia 8. Występujące w „Bogurodzicy” wyrazy „raczy”, „zwolena” to archaizmy: a. składniowy i fleksyjny; b. fonetyczny i leksykalny; c. leksykalny i słowotwórczy; d. fleksyjny i fonetyczny.

Odpowiedzi 1. Zabytki języka polskiego pochodzące z XV wieku to (wskaż odpowiedź w całości poprawną): b. „Kazania gnieźnieńskie”, „Psałterz puławski”, „Biblia królowej Zofii”. 2. Pierwsze zapisane zdanie polskie znajduje się w: a. „Księdze henrykowskiej”. 3. Która cecha nie jest charakterystyczna dla wiersza zdaniowo – rymowego? d. Występują tylko rymy męskie.

Odpowiedzi 4. Przyporządkuj podane cechy kościołom: romańskim i gotyckim. Kościół romański: Grube mury; łuk półkolisty; wąskie rzadko rozstawione okna; sklepienie kolebkowe; system wiązany; monumentalność budowli. Kościół gotycki: Duże okna wypełnione witrażami; konstrukcja szkieletowa; łuk ostry; łuki przyporowe; skarpy; różne formy sklepień (kryształowe, gwiaździste); wertykalizm budowli.

Odpowiedzi 5. Występujące w „Bogurodzicy” wyrazy „Zyszczy”, sławiena” to archaizmy: a. fleksyjny i fonetyczny. 6. Zabytki języka polskiego pochodzące z XIV wieku to: a. „Kazania świętokrzyskie”, „Psałterz floriański”.

Odpowiedzi 7. Najstarszy zabytek polskiej prozy to: c. „Kazania świętokrzyskie”. 8. Występujące w „Bogurodzicy” wyrazy „raczy”, „zwolena” to archaizmy: d. fleksyjny i fonetyczny.