Opracowała Anna Opałka 2013 Średniowiecze Opracowała Anna Opałka 2013

Temat: Wstęp do średniowiecza. Średniowiecze (z łac. media tempora - wieki średnie) jest najdłuższą epoką w dziejach kultury świata. Czas trwania epoki: od V do XV wieku w Europie, w Polsce od X do XV wieku.

Periodyzacja Zasadnicza data rozpoczynająca epokę średniowiecza to rok 476 czyli upadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Istnieje wiele różnych dat kończących epokę np. 1453 – upadek Konstantynopola 1492 – Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba 1517 – Wystąpienie Marcina Lutra

Średniowiecze Najczęściej wyróżniamy: wczesne średniowiecze (koniec V–koniec X wieku), pełne średniowiecze (koniec X–koniec XIII wieku), późne średniowiecze, schyłek średniowiecza lub "jesień średniowiecza" (XIV–XV wiek).

Cechy literatury średniowiecznej: Dwujęzyczność Dydaktyzm Alegoryczność

Wybrane gatunki literackie Epos rycerski – podgatunek eposu, rozwijający się w Średniowieczu, opowiadający o czynach walecznych rycerzy. Romans rycerski – rozbudowany utwór narracyjny, o fabule zwykle jednowątkowej, obfitujący w zawikłane sytuacje, intrygi, nieprawdopodobne zdarzenia i zbiegi okoliczności.

Wybrane gatunki literackie… Legenda – opowieść o treści fantastycznej, nasycona cudownością i niezwykłością, zazwyczaj z życia świętych. Zawierała oczywiście także elementy prawdziwe, takie, które faktycznie zdarzyły się w życiu danej osoby. Kronika – gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych, utrzymana w porządku chronologicznym zdarzeń. Łączy elementy wiedzy historycznej z fikcją literacką i tendencjami moralizatorskimi, politycznymi.

Gatunki liryczne Pieśń – najstarszy gatunek liryczny, związany genetycznie z muzyką. W budowie pieśni zachowane zostały istotne cechy, łączące ją z muzyką: podział na strofy, powtarzający się układ wersów, wyrazista rytmizacja, regularne rymy, paralelizmy leksykalne i składniowe, powtórzenia. Lament (plankt, żale) – utwór poetycki opisujący żałobę, ból, nieszczęście, wyrażający bezradność wobec wyroków losu.

Wizerunek śmierci w średniowieczu Śmierć była w Średniowieczu przedstawiana na różne sposoby: kościotrup z kosą, rozkładające się ciało, śmierć prowadząca w makabrycznym korowodzie przedstawicieli wszystkich stanów - tzw. taniec śmierci (dance macabre).

Teatr i dramat mieszczański Dramat był najwolniej rozwijającą się dziedziną średniowiecznego piśmiennictwa. Genezy średniowiecznego dramatu należy dopatrywać się we wpisanych w rok kościelny obrzędach liturgicznych, które były teatralizowane. Do najważniejszych należy zaliczyć procesję Niedzieli Palmowej, nawiedzenie grobu Chrystusa i inne związane w Wielkim Tygodniem oraz „jasła” – obrazy stajenki betlejemskiej

Misterium i moralitet Misterium to gatunek dramatyczny, który przedstawiał różne sceny biblijne i apokryficzne, a także fakty z żywotów świętych. Moralitety tworzono dla przedstawienia istoty ludzkiej wobec wyboru i skutków zbawiennego lub zgubnego postępowania, zwłaszcza w sytuacjach krańcowych, bo przedśmiertnych.

Sztuka średniowiecza Sztuka średniowieczna jest niesłychanie bogata. Spotkamy w niej wiele nurtów. Do podstawowych należą styl romański i gotycki.

Sztuka romańska Sztuka romańska rozwinęła się w X-XIII wieku, w Polsce w wieku XIV. Swoje początki ma we Francji, Włoszech, Niemczech.

Cechy sztuki romańskiej: grube mury, sklepienie kolebkowe (o kształcie walca, ciężkie, masywne) lub krzyżowe (dwie skrzyżowane kolebki, tworzące krzyż), prostota form, mało zdobień, w kościołach jedynie rzeźby bądź płaskorzeźby, budowle z zasady są obronne, okna małe, wąskie jak strzelnice, położone wysoko, zakończone półkolistym łukiem, jedna lub trzy nawy, z których środkowa jest największa, mroczne wnętrza, ołtarz zorientowany na wschód (w stronę grobu Chrystusa).

Sztuka romańska w Polsce W Polsce zachowało się sporo zabytków romańskich. Należą do nich: kościół św. Andrzeja w Krakowie, opactwo benedyktyńskie w Tyńcu pod Krakowem, kolegiata w Kruszwicy, kościoły w Tumie pod Łęczycą, Czerwińsku, Opatowie. Poza tym największą chlubą tego stylu są brązowe Drzwi Gnieźnieńskie, przedstawiające dzieje św. Wojciecha.

Sztuka gotycka Powstanie gotyku jako stylu wiąże się z przebudową kościoła w Saint-Denis pod Paryżem w latach 1140-1144. Czasowo gotyk obejmuje stulecia od XII do XV. Rozwijał się on w trzech fazach: wczesnej (1144-1200), dojrzałej (XIII i XIV wiek) i późnej (XV wiek).

Cechy architektury romańskiej: monumentalizm budowli, kościoły wysokie, smukłe, jasno oświetlone, akcentowanie kierunków wertykalnych (w górę), sklepienie krzyżowo-żebrowe, ostre łuki, mury silnie przeprute, ogromne okna, zajmujące często całe ściany, zakończone ostrym łukiem, wypełnione witrażami (obrazami tworzonymi z kawałków kolorowego szkła), kościoły zwykle trzynawowe (rzadko 5), bazyliki z półkolistym chórem, nad głównym portalem zwykle mieściła się rozeta (okrągłe okno z witrażem).

Sztuka gotycka w Polsce Polskie kościoły gotyckie budowano najczęściej z czerwonej cegły (z powodu braku kamienia), stąd polski gotyk nazywa się ceglanym. Sztukę gotycką przenieśli do Polski cystersi. Ich budownictwo zachowało sporo ze stylu romańskiego. Obok architektury cysterskiej rodzi się tzw. system krakowski. Reprezentatywne dla niego są m.in.: katedra wawelska, kościół Mariacki w Krakowie. Budowle te są kolorowe, ponieważ poza cegłą stosuje się w obramowaniach okien i wnęk biały kamień. Budowle gotyckie powstawały także we Wrocławiu, Toruniu i Gdańsku (gdański kościół Mariacki).

Zabytki języka polskiego Dagome iudex (990) Nazwa dokumentu oznacza z łaciny Mieszko powierza, są to pierwsze słowa tekstu, w którym Mieszko I oddaje swoje państwo pod opiekę papieża. Zawiera liczne nazwy miejscowości polskich.

Kazania świętokrzyskie Kazania świętokrzyskie (XIV w.) Jest to najstarszy zabytek prozy artystycznej – pierwsze polskie dzieło literackie. Kazania świętokrzyskie powstały na początku XIV. Tekst kazań był pocięty na paski, które posłużyły jako zgiętek pod sznurki przy oprawianiu księgi z klasztoru benedyktynów Świętego Krzyża na Łysej Górze (stąd nazwa kazań). Na ocalałych paskach znajduje się jedno całe kazanie (na dzień świętej Katarzyny) i fragmenty pięciu innych – wszystkie napisane po polsku.

Psałterz floriański Psałterz floriański (koniec XIV w.) Jest to zbiór przełożonych psalmów. Jego nazwa pochodzi od miejscowości w Austrii - Sankt Florian, gdzie był przez długi czas przechowywany. Każdy psalm zapisany jest w nim w trzech językach (po łacinie, polsku i niemiecku). Został on najprawdopodobniej stworzony dla którejś z kobiet z rodu Andegawenów: Małgorzaty, Marii lub Jadwigi. Przyjmuje się, że był sporządzony na potrzeby Jadwigi – późniejszej królowej Polski.

Bogurodzica Bogurodzica – najstarsza utrwalona polska pieśń religijna i najstarszy zachowany polski tekst poetycki. Utwór powstał na przełomie XIII i XIV wieku. Bogurodzica pełniła – według współczesnych pojęć – rolę hymnu państwowego. Bogurodzica w pierwotnej postaci obejmuje 2 strofy. Pierwsza zwracająca się do Najświętszej Marii Panny, a druga z prośbą do Jezusa.

Bogurodzica Najstarszy znany zapis tekstu Bogurodzicy – obejmującego 2 strofy i opatrzonego nutami – pochodzi z początku XV w.

Bogurodzica Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja! U twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja! Zyszczy nam, spuści nam. Kirielejson. Twego dziela Krzciciela, bożyce, Usłysz głosy, napełni myśli człowiecze. Słysz modlitwę, jąż nosimy, A dać raczy, jegoż prosimy, A na świecie zbożny pobyt, Po żywocie rajski przebyt. Kirielejson.

Dziękuję za uwagę  Anna Opałka