Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

,,O Bogu uśmiechniętym…” – liryka księdza Jana Twardowskiego

Ksiądz Jan Twardowski: Wstęp Zapraszam Cię na spotkanie z przedstawicielem współczesnej liryki religijno-filozoficznej, twórcą lubianym i wciąż cieszącym się dużą popularnością wśród czytelników, księdzem i poetą mówiącym o sobie, że lubi ,,wiersze serdecznie niemodne i szczęśliwie spóźnione”.   Ksiądz Jan Twardowski: urodził się w 1915 roku, debiutował tomikiem wierszy pt. ,,Powrót Andersena”, studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim, po wybuchu II wojny światowej został żołnierzem Armii Krajowej, wziął także udział w powstaniu warszawskim, święcenia kapłańskie przyjął w 1948 roku, był nauczycielem religii w szkole specjalnej dla dzieci upośledzonych,

równolegle z pracą duszpasterską rozwijała się jego twórczość poetycka (wiersze księdza Twardowskiego wydawano głównie na łamach ,,Tygodnika Powszechnego”, ale także m.in. w ,,Tygodniku Warszawskim” i ,,Odrze”), kolejne tomy wierszy (,,Znaki ufności”, ,,Który stwarzasz jagody”, ,,Nie przyszedłem pana nawracać”) przyniosły nie tylko uznanie krytyków (nagrody: TOTUS i PEN klubu) ale zjednały mu grono wiernych czytelników, zarówno dorosłych jak i dzieci (1996 - Order Uśmiechu) zmarł w 2006 roku,   Podczas tej lekcji zapoznasz się z trzema wierszami księdza Twardowskiego: ,,Sprawiedliwość”, ,,Zaufałem drodze”, ,,Suplikacje”.

Jan Twardowski - ,,Sprawiedliwość” Gdyby wszyscy mieli po cztery jabłka gdyby wszyscy byli silni jak konie gdyby wszyscy byli jednakowo bezbronni w miłości gdyby każdy miał to samo nikt nikomu nie byłby potrzebny Dziękuję Ci że sprawiedliwość Twoja jest nierównością to co mam i to czego nie mam nawet to czego nie mam komu dać zawsze jest komuś potrzebne jest noc żeby był dzień ciemno żeby świeciła gwiazda jest ostatnie spotkanie i rozłąka pierwsza modlimy się bo inni się nie modlą wierzymy bo inni nie wierzą umieramy za tych co nie chcą umierać kochamy bo innym serce wychłódło list przybliża bo inny oddala nierówni potrzebują siebie im najłatwiej zrozumieć że każdy jest dla wszystkich i odczytywać całość

tolerancja i brak uprzedzeń wobec innych Czy potrafisz zdefiniować sprawiedliwość? Co według Ciebie oznaczają sformułowania ,,sprawiedliwe postępowanie”, ,,bycie sprawiedliwym”? Wyobraź sobie, że musisz sformułować szeroką, opisową definicję sprawiedliwości, które z poniższych wartości trafiłyby do Twojej definicji? równość obiektywizm bezstronność uczciwość prawo tolerancja i brak uprzedzeń wobec innych sposób postępowania

,,oko za oko, ząb za ząb” (starożytny kodeks Hammurabiego) W tworzeniu swojej definicji możesz nawiązać także do znanych cytatów, wybierz ten, który najbardziej odpowiada Twojemu wyobrażeniu sprawiedliwości:   ,,oko za oko, ząb za ząb” (starożytny kodeks Hammurabiego) ,,Prawdziwą sprawiedliwością jest przeżyć to, co się uczyniło innym” Arystoteles „Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni. Bo takim sądem, jakim sądzicie, i was osądzą; i taką miarą, jaką wy mierzycie, wam odmierzą.” (Nowy Testament, Mt 7,1-2) ,,Słyszeliście, iż powiedziano: oko za oko, ząb za ząb. A ja wam powiadam: (…) jeśli cię kto uderzy w policzek, nadstaw i drugi” (Nowy Testament, Mt 5, 39)

Jaka jest sprawiedliwość według księdza Twardowskiego? Podmiot liryczny wiersza podważa idealistyczny sposób pojmowania sprawiedliwości, według której wszyscy powinni ,,mieć po równo”. Poeta zastanawia się jak wyglądałby świat, w którym wszyscy ludzie byliby sobie równi (pod względem materialnym i duchowym). Okazuje się że taka – z pozoru doskonała – wizja wcale nie jest idealna:   ,,gdyby każdy miał to samo nikt nikomu nie byłby potrzebny” Ludzie przestaliby odczuwać potrzebę czynienia dobra, obdarowywania innych, pomocy słabszym, pokrzywdzonym przez los, tym którzy mają ,,mniej”. Łatwo zauważyć, że współczesnej rzeczywistości daleko do wizji sprawiedliwego i równego świata. Poeta nie tylko akceptuje tą nierówność, ale podkreśla że jest ona elementem boskiego planu: ,,Dziękuję Ci, że sprawiedliwość Twoja jest nierównością”

Nierówność jako dar Boga dla ludzi? Takie (domyślne) stwierdzenie nie brzmi zbyt przekonująco, ale poeta kontynuuje swoje rozważania wyjaśniając, że świat z założenia opiera się na kontraście (,,jest noc żeby był dzień”). Na kontraście oparte są także relacje międzyludzkie. Można powiedzieć, że to właśnie ,,nierówność” wyzwala takie reakcje jak chęć pomocy, współczucie, troskę o los drugiego człowieka, czyli ogólnie rzecz biorąc – dobro.   ,,umieramy za tych co nie chcą umierać kochamy bo innym serce wychłódło” Poeta podkreśla, że człowiek został stworzony do tego, aby dawać siebie innym. Musimy też pogodzić się z własnymi brakami, niedoskonałościami i niedostatkami (czyli tym wszystkim, co według nas jest ,,niesprawiedliwe”) ucząc się przyjmować pomoc od innych. Dopiero taki świat stanowi komplementarną (czyli: wzajemnie się uzupełniającą) całość. Taki morał odczytamy z ostatnich wersów wiersza: ,,nierówni potrzebują siebie im łatwiej zrozumieć że każdy jest dla wszystkich I odczytywać całość”

Trudne prawdy w prostej, poetyckiej formie. Zapoznaj się jeszcze raz z treścią wiersza, czy potrafisz nazwać zastosowane w nim środki stylistyczne? A może któryś z elementów budowy utworu zwrócił w jakiś szczególny sposób Twoją uwagę? Prostota wypowiedzi to jedna z charakterystycznych cech poezji księdza Twardowskiego. Łatwo zauważyć, że poeta stara się przekazać czytelnikowi ważne prawdy (o Bogu, wartości człowieka we współczesnym świecie, swojej wierze) w czytelny, przystępny sposób. Przystępny, nie znaczy banalny. Podmiot liryczny wiersza to człowiek mądry i spostrzegawczy. Dostrzega równowagę i prawidłowość tam, gdzie inni widzą tylko chaos. Zaskakuje użyciem sformułowań, które początkowo wydają się zupełnie nielogiczne, przeczące samym sobie:   ,,Dziękuję Ci, że sprawiedliwość Twoja jest nierównością” – taki środek poetycki nosi nazwę paradoksu. ,,paradoks – efektowne i zaskakujące swoją treścią sformułowanie, zawierające myśl skłóconą z powszechnie żywionymi przekonaniami, sprzeczną wewnętrznie, która jednak przynosi nieoczekiwaną prawdę – filoz., moral., psychol. (…)” – J. Sławiński (Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny, tom II, PWN W-wa 1985, s.144)

Zajmijmy się jeszcze budową wiersza: brak podziału na strofy, wersy nieregularne (z różną ilością sylab), brak rymów (tzw. wiersz biały),   środki stylistyczne: epitety (cztery, ostatnie, pierwsza), obecność anafory ,,gdyby” (powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych wersów), zastosowanie apostrofy ,,Dziękuję Ci” (uroczysty, bezpośredni zwrot do adresata) skierowanej do Boga wskazuje jednoznacznie na adresata wiersza, Ze względu na tematykę wiersz ,,Sprawiedliwość” (jak i kolejne utwory księdza Twardowskiego) zaliczymy do liryki religijno -filozoficznej.

,,Zaufałem drodze” Zaufałem drodze wąskiej takiej na łeb na szyję z dziurami po kolana takiej nie w porę jak w listopadzie spóźnione buraki i wyszedłem na łąkę stała święta Agnieszka – nareszcie – powiedziała – martwiłam się już że poszedłeś inaczej prościej po asfalcie autostradą do nieba – z nagrodą od ministra i że cię diabli wzięli

,,Na łeb na szyję” czy ,,autostradą do nieba”? Myślę, że odczytanie przesłania tego utworu nie sprawiło Ci większego problemu. Kolejny wiersz księdza Twardowskiego opiera się na metaforze dróg symbolizujących życiowe wybory człowieka. Jakiego wyboru dokonuje bohater tego wiersza? Wybiera ścieżkę wąską, ,,na łeb na szyję”, ,,z dziurami po kolana”, ale godną zaufania. Alternatywna, prosta i szybka droga asfaltowa, nazwana jest ironicznie ,,autostradą do nieba”. Cóż z tego, jeśli nieostrożnego wędrowca mogą pod drodze ,,wziąć diabli”…   Możemy się domyślać, że autostrada to życie szybkie i łatwe, zorientowane na zdobywanie wartości materialnych. Symbol ,,życia w biegu” pozbawionego głębszego sensu.

Podążać ,,wąską drogą”. Z kolei wąska droga symbolizuje życie świadome, zgodne z zasadami wiary, oparte na wartościach duchowych. Nasuwa się skojarzenie z biblijnym symbolem ,,ciasnej bramy”:   ,,Wchodźcie przez ciasną bramę; bo szeroka jest brama i przestronna droga, która wiedzie na zatracenie, a wielu jest takich, którzy przez nią wchodzą. A ciasna jest brama i wąska droga, która prowadzi do żywota; i niewielu jest tych, którzy ją znajdują” (Ewangelia wg św. Mateusza 7, 13-14) Jedną z tych, którzy znaleźli właściwą drogę i byli jej wierni jest święta Agnieszka, bohaterka wiersza. Według legendy – jako zaledwie kilkunastoletnia dziewczyna – została skazana na śmierć, gdyż sprzeciwiła się małżeństwu z zamożnym synem rzymskiego prefekta (chciała poświecić życie Bogu). W wierszu odgrywa rolę duchowego przewodnika, wskazującego zagubionemu wędrowcowi właściwą drogę.

Język wiersza. Podobnie jak w przypadku poprzedniego utworu mamy do czynienia z wierszem białym o nieregularnej budowie. Utwór nie posiada wyraźnie wydzielonych części, ale możemy w nim odnaleźć fragmenty dialogowe. Dodatkowo zwraca uwagę język utworu: daleki od patosu, prosty, potoczny, zawierający utarte zwroty jakimi posługujemy się na co dzień:   ,,na łeb na szyję” ,,autostrada do nieba” ,,diabli wzięli” Stałe, utarte związki wyrazów (dwóch lub więcej) o znaczeniu przenośnym noszą nazwę związków frazeologicznych. Częste użycie frazeologizmów to kolejna cecha charakterystyczna dla całej twórczości Jana Twardowskiego. Sam poeta chętnie podkreślał, że zamiast ,,patosu i udawania” woli ,,ocalić w wierszu wzruszenie”.

,,Suplikacje” Oto ostatni z prezentowanych utworów. Zwróć uwagę na jego tytuł. Suplikacje to kościelne pieśni błagalne (śpiewane zwłaszcza w okresie klęsk, w obliczu wielkiego zagrożenia), charakteryzujące się podniosłym, poważnym nastrojem. Czy te słowa można odnieść do kolejnego wiersza poety?   ,,Suplikacje” Boże, po stokroć święty, mocny i uśmiechnięty – iżeś stworzył papugę, zaskrońca, zebrę pręgowaną kazałeś żyć wiewiórce i hipopotamom – teologów łaskoczesz chrabąszcza wąsami – Dzisiaj, gdy mi tak smutno i duszno i ciemno – uśmiechnij się nade mną.

Prawdziwe suplikacje rozpoczynają się od słów ,,Święty Boże Prawdziwe suplikacje rozpoczynają się od słów ,,Święty Boże! Święty Mocny! Święty a Nieśmiertelny…”. W wierszu mamy jednak przekorny obraz Boga, którego najważniejszym atrybutem jest uśmiech. Jest to wizerunek różniący się od powszechnie przyjętego wyobrażenia wszechmocnego Stworzyciela. Bóg uśmiechnięty to Bóg bliższy ludziom, serdeczny, pochylający się nad swym stworzeniem. Musi być też obdarzony poczuciem humoru, skoro kazał ,,żyć wiewiórce i hipopotamom”. Na uśmiech zasługuje i różnorodność boskiego stworzenia i nadmierna powaga teologów. O uśmiech rozjaśniający ciemność prosi też podmiot liryczny utworu.

Wiersz rozpoczyna apostrofa do Boga Wiersz rozpoczyna apostrofa do Boga. Zwracają uwagę rymy, wyliczenia i powtórzenia (,,i duszno i ciemno”) oraz wydzielenie ostatnich dwóch wersów utworu.   ,,Suplikacje” księdza Twardowskiego nie mają charakteru przebłagalnej pieśni, nasuwa się raczej skojarzenie z prostą, ufną modlitwą, przypominającą rymowaną dziecięcą wyliczankę: ,, (…) stworzył papugę, zaskrońca, zebrę pręgowaną – kazałeś żyć wiewiórce i hipopotamom”. Całość utworu ma charakter lekki, żartobliwy. Zaskakuje połączeniem formy modlitwy i humorystycznej refleksji.

Podsumowanie. Przytoczone wiersze to tylko mały wycinek twórczości księdza Twardowskiego (ukazało się ponad 20 tomów jego poezji). Trzy utwory to za mało by w pełni scharakteryzować styl i język poetycki tej liryki. Możemy jednak wskazać wspólne cechy omawianych utworów:   tematyka religijna ukazana w formie lekkiej, przystępnej i często humorystycznej, nawiązania do języka potocznego: prosty, nieskomplikowany język, frazeologizmy, liczne powtórzenia, wyliczenia, obecność elementu zaskoczenia, zastosowanie kontrastu i paradoksu, Zachęcam Cię do zapoznania się z innymi dziełami Jana Twardowskiego, tymi bardziej znanymi (,,Śpieszmy się”, ,,Mrówko, ważko, biedronko”, ,,Do moich uczniów”) i mniej popularnymi, ale równie ciekawymi (,,Uciekam”, ,,Samotność”, ,,Elementarz”)