Pragmatyzm, falibilizm i sceptycyzm Renata Ziemińska

Charles Sanders Peirce Wprowadził termin „fallibilism” na oznaczenie poglądu, że każde z naszych przekonań może być błędne i obalone. Wcześniej krytykował istniejące pojęcie „infallibile knowledge” “Fallibilism is the doctrine that our knowledge is never absolute but always swims, as it were, in a continuum of uncertainty and indeterminacy.” (CP 1.171) W 1910 pisze: “I will not, therefore, admit that we know anything whatever with absolute certainty.” (CP 7.108)

Matematyka i dane samoświadomości nie dają pewności Matematyka to zbiór tez a priori, które nie dotyczą faktów, a i tak są podatne na błędy. Przeciwko pewności danych samoświadomości przemawiają iluzje, halucynacje, sny oraz zapośredniczenie opisów tych danych w systemach znakowych.

Falibilizm zakłada istnienie wiedzy Falibilizm jest “combined with a high faith in the reality of knowledge.” (CP 1.14) The idea of infallible knowledge with absolute exactitude and certitude “seriously blocks the road of inquiry.” (CP 1.153)

Opozycja wobec Kartezjusza i sceptyków „We cannot begin with complete doubt. We must begin with all the prejudices which we actually have when we enter upon the study of philosophy. (…) Let us not pretend to doubt in philosophy what we do not doubt in our hearts.” (CP 5.265) Wiedza zależy od naszych praktycznych celów a jej celem jest kierowanie działaniem. Totalne wątpienie jest niemożliwe, ponieważ każde wątpienie zakłada uprzednie informacje i zasady.

Odpowiedź na trylemat Agryppy “It is a very ancient notion that no proof can be of any value, because it rests on premises which themselves equally require proof, which again must rest on other premises, and so back to infinity. This really does show that nothing can be proved beyond the possibility of a doubt; that no argument could be legitimately used against an absolute skeptic; and that inference is only a transition from one cognition to another, and not the creation of a cognition.” (CP 5.327 Peirce akceptuje sceptyczne założenie o możliwości błędu, ale odrzuca tezę o nieistnieniu uzasadnienia i wiedzy. Sposobem na uniknięcie konkluzji sceptycznej jest zmiana pojęcia wiedzy i wątpienia.

Przekonanie i wątpienie “The Fixation of Belief” (1877) and “How to Make Our Ideas Clear” (1878) Belief is a rule for action, an establishment of a habit that will determine our actions. If someone believes, she is ready to act. “Belief does not make us act at once, but puts us into such a condition that we shell behave in some certain way, when the occasion arises” (CP 5.373). Belief is the cessation of doubt, settlement of opinion. “Doubt is an uneasy and dissatisfied state from which we struggle to free ourselves and pass into the state of belief.” (CP 5.372) The undecided state of mind is irritating and people tend to fix belief to get peace of mind. Doubt “stimulates the mind to an activity” (CP 5.394).

Wiedza jako ustalone przekonanie knowledge as fixed belief excludes skeptical thesis that knowledge does not exist. Nowe pojęcie wiedzy i wymóg racji dla wątpienia to główne elementy strategii antysceptycznej Peirce’a.

Argument antysceptyczny Peirce questions the skeptical assumption that we should justify all our beliefs while skeptics can doubt freely without sufficient reason. Our starting point are current beliefs. Peirce takes them as legitimate until some reason to doubt appears. „unless we have reason to doubt one of our beliefs, we may not need a reason to believe it.” (Hookway 2008, p. 311) Reasons are needed when we want to change our system of beliefs. Peirce shifts the burden of proof from the believer’s back and tries to distribute it to all who want some changes in the system.

Sceptyk nie ma wystarczającej racji wątpienia skeptical doubt needs to have a positive reason (CP 5.265). But no such reason (apart from pure possibility of error) is accessible when we talk about global doubt. According to Peirce, Descartes had no sufficient reason for his global skepticism. His skepticism was “a mere self-deception, and not real doubt.” (CP 5.265) The requirement of reason for doubt is Peirce’s method to quickly rebut skeptical arguments and to make room for rightful beliefs. “The mere putting of a proposition into the interrogative form does not stimulate the mind to any struggle after belief. There must be a real and living doubt” (CP 5.376).

William James – nowe pojęcie prawdy i kategoria strachu przed błędem Zdaniem Jamesa nie ma pewności i dowodu, które „nadają się do intelektualnych igraszek, gdzież jednak je znaleźć na tej planecie, w mdłym świetle księżyca, pośród mar sennych?” (James 1996, s.46). James pisze, że twierdzenia matematyki nie dotyczą rzeczywistości, zasady logiki są kwestionowane, a „żaden sprawdzian prawdy na temat rzeczywistości nie został nigdy powszechnie przyjęty” (James 1996, s.47). W efekcie wszystkie przekonania są niepewne i tymczasowe.

Pojęcie prawdy w „Woli wiary” kiedy „odrzucamy doktrynę obiektywnej pewności, to razem z nią nie porzucamy samego dążenia do prawdy lub nadziei na jej osiągnięcie” (James 1996, s.48). Jeśli hipoteza jest ciągle potwierdzana przez „cały tok myślenia”, jeśli jest dość silna, by kusić naszą wolę, jeśli na coś nam się przydaje, to wystarczy, aby nazwać ją prawdziwą.

„Pragmatyzm” i pojęcie prawdy True ideas are those that we can assimilate, validate, corroborate and verify. False ideas are those that we cannot. That is the practical difference it makes to us to have true ideas; that, therefore, is the meaning of truth, for it is all that truth is known-as. This thesis is what I have to defend. The truth of an idea is not a stagnant property inherent in it. Truth happens to an idea. It becomes true, is made true by events. Its verity is in fact an event, a process: the process namely of its verifying itself. (James 2004, p. 79)

Wiara w prawdę „chcemy mieć przekonanie, że nasze eksperymenty, badania i dyskusje nieustannie nas do niej przybliżają…Jeżeli jednak sceptyk pyrroński zapyta nas, skąd wiemy to wszystko, czy nasza logika potrafi znaleźć odpowiedź? Nie! Oczywiście, że nie. Mamy tylko jedno postanowienie woli przeciw innemu” (James 1996, s.42). Wiara w prawdę nie jest czysto intelektualnym przekonaniem. Jest to prostu emocją i wolą. „Z reguły nie przyjmujemy do wiadomości faktów, ani nie dajemy wiary teoriom, które do niczego się nie przydają” (James 1996, s.43). Nie mamy logicznej odpowiedzi na pytania sceptyka, ale mamy wiarę w istnienie prawdy.

Atak na sceptycyzm normatywny Główny argument antyseptyczny Jamesa nie będzie jednak stanowił wprost obrony tezy, że wiedza istnieje. (Znajdziemy coś takiego u Peirce, który zmienia pojęcie wiedzy, sprowadzając ją do zwykłego przekonania oraz kwestionuje założenie o możliwości totalnego wątpienia i wprowadza obowiązek dostarczenia racji wątpienia, tak że sceptyk nie może wątpić w istnienie wiedzy bez powodu.) U Jamesa mamy atak na sceptycyzm jako nakaz wątpienia, a zatem sceptycyzm normatywny.

Dwa nakazy „Musimy poznawać prawdę oraz musimy unikać błędu” (James 1996, s.49). Podkreśla, że są to dwa odrębne nakazy epistemiczne, które bywają w różny sposób preferowane. Spełnienie jednego z nich byłoby według Jamesa łatwe. Aby poznawać prawdę, wystarczyłoby zaakceptować wszystkie przekonania, na jakie natrafimy. Aby uniknąć fałszu wystarczyłoby nie akceptować żadnych.

Dwa nakazy c.d. „Możemy uważać pogoń za prawdą za rzecz o fundamentalnym znaczeniu, a unikanie błędu za rzecz drugorzędną; albo, przeciwnie, traktować unikanie błędu jako najpilniejsze zadanie, a prawda niechaj czeka na swoją kolej” (James 1996, s.49).

Lęk przed fałszem Dzięki temu odróżnieniu James pokazuje jednostronność sceptycyzmu, demaskuje jego aksjologiczne nieoczywiste założenia. Jest to pogląd, który przesadnie akcentuje unikanie fałszu, ignorując drugi komplementarny nakaz. Łatwowierność nie jest najgorszą rzeczą, która może nam się przytrafić. Gorsze byłoby całkowite zamknięcie się na możliwość dotarcia do prawdy z powodu wygórowanych standardów dla wiedzy. James wyraźnie odrzuca postawę sceptyczną jako postawę akcentowania lęku przed fałszem, przesadnej ostrożności. James woli być raczej nieco lekkomyślny niż „zbyt nerwowy”.

Sceptycyzm jako jedna z namiętności „Sceptycyzm zatem nie jest uniknięciem wyboru; jest wyborem pewnego określonego rodzaju ryzyka. Lepiej zaryzykować utratę prawdy niż narazić się na błąd – oto ścisła wykładnia tego stanowiska…To zatem nie intelekt przeciwko wszelkim namiętnościom; to intelekt ogarnięty jedną namiętnością stanowi tu swoje prawa” (James 1996, s.57).

Sceptycyzm jest wyborem aksjologicznym Nie jest to obalenie sceptycznego wyboru ale pokazanie jego ograniczoności. Sceptycyzm nie jest żadną intelektualną powinnością, nie wynika z neutralności, jak sceptycy deklarują, lecz z preferencji. Sceptyczne epoche jest też decyzją – decyzją kierowaną lękiem przed błędem i jak każda decyzja może mijać się z prawdą (James 1996, s.44). Głosić sceptycyzm jako intelektualną powinność dopóki nie pojawią się dowody, to twierdzić, że lepiej ulec obawie przed błędem niż żywić nadzieję (James 1996, s.57).

Nadzieja ważniejsza od lęku Nie ma dowodu, że nadzieja jest gorsza od lęku. Wręcz James nie ukrywa, że jego zdaniem nadzieja naprawdę jest ważniejsza od lęku przed błędem. W sytuacji braku niewątpliwej wiedzy, są dwie opcje: pozostać przy wątpliwych przekonaniach (kierując się innymi racjami) lub je odrzucić.

Prawa działania James dyskredytuje sceptycyzm przy pomocy praw życia i działania. Siła tych argumentów przyćmiewa teoretyczne racje za sceptycyzmem, które gdzieś tam zostały bez odpowiedzi jako hipotezy do wyboru ale nie mają większego znaczenia.

Sceptycyzm to ocena a nie opis dyskredytuje sceptycyzm poprzez ujawnienie jego emocjonalnego podłoża, wbrew deklarowanemu intelektualizmowi. Odkryciem pragmatyzmu było to, że nie ma czysto intelektualnych stanowisk. Zasada epoche z punktu widzenia pragmatyzmu jawi się jako decyzja podjęta na niewystarczających podstawach, kierowana emocjami. Sceptycyzm pirroński polega więc na ocenie, a nie opisie.

Tam gdzie brakuje nam argumentów racjonalnych, a jednocześnie sprawa jest egzystencjalnie doniosła, mamy prawo do kierowania się względami praktycznymi, emocjonalnymi czy wolicjonalnymi. Całkowite zawieszenie sądu jest niekorzystne, ponieważ może zamknąć nas na poznanie prawdy i na dłuższą metę jest niedorzeczne. Istnieją sądy bez wystarczających teoretycznych racji ale racjonalne ze względów praktycznych.

Przekonania moralne i religijne są dobrym przykładem do rozpatrywania argumentów sceptycznych, ponieważ ten rodzaj sceptycyzmu jest najsilniejszy, a drugiej strony hipotezy tego rodzaju nie cierpią zwłoki, nie mogą czekać na znalezienie dowodów. „Religia jest opcją przymusową…nie możemy uchylić się od rozstrzygnięcia poprzez zachowanie sceptycyzmu i oczekiwanie na więcej światła” (James 1996, s. 56). Jeśli tutaj da się odeprzeć argumenty sceptyczne, to tym bardziej w innych kwestiach.

Mamy prawo na własne ryzyko do akceptacji hipotez, które są dość silne, aby kusić naszą wolę (James 1996, s. 59). „Nakaz, byśmy powstrzymywali serce, instynkty i odwagę oraz wyczekiwali…do chwili, gdy intelekt i zmysły wspólnymi silami wyszperają dosyć dowodów…wydaje mi się najdziwaczniejszym bałwanem wyprodukowanym w filozoficznej jaskini” (James 1996, s.60).