Prawo rzeczowe Własność cz. I

Pojęcie prawa własności definicja w Instytucjach Justyniana: własność jako pełne władztwo nad rzeczą (plena in re potestas) najważniejsze i najpełniejsze w treści prawo rzeczowe było to prawo bezwzględne, tzn. skuteczne wobec wszystkich (erga omnes) wyłączna, absolutna i nieograniczona władza nad rzeczą

Treść prawa własności ius possidendi – prawo do posiadania rzeczy własnej ius utendi – prawo do używania rzeczy własnej; ius abutendi – prawo do zużycia rzeczy własnej ius fruendi – prawo do pobierania pożytków ius disponendi – prawo do rozporządzania rzeczą własną np. sprzedaż, zamiana, darowizna itd.

Rodzaje własności własność kwirytarna własność bonitarna podwójna własność (duplex dominium) quasi-własność gruntów prowincjonalnych

Własność kwirytarna Dominium ex iure Quiritum własność uznana i chroniona według prawa cywilnego dostępna tylko dla obywateli rzymskich szeroki krąg rzeczy skrajny formalizm z przenoszeniem jej na os. trzecie (przy res mancipi - mancipatio lub in iure cessio) specjalna ochrona (rei vindicatio i actio negatoria)

Własność bonitarna In bonis habere łagodziła formalizm wł. kwirytarnej wywodziła się z prawa pretorskiego mniejszy formalizm przy przenoszeniu dostępna dla szerszego kręgu podmiotów właściciel bonitarny korzystał z rzeczy tak samo jako właściciel kwirytarny, jednak do momentu zasiedzenia na rzeczy utrzymywała się podwójna własność (bonitarna i kwirytarna)

Własność bonitarna cd. specjalny środek ochrony: ACTIO PUBLICIANA – przeciwko nieuczciwemu właścicielowi kwirytanemu, który najpierw sprzedał rzecz właścicielowi bonitarnemu, a później domagał się jej zwrotu przed sądem, twierdząc że rzecz jest jego wg prawa kwirytów

Quasi-własność gruntów prowincjonalnych grunty uzyskane w wyniku podbojów posiadały status ager publicum, czyli „ziemi państwowej” nie mogły być one przedmiotem prawa własności, ale w ogromnej ilości pozostawały one w rękach obywateli rzymskich władztwo to było określane jako „ posiadanie i użytkowanie” oraz obciążone było daninami na rzecz senatu (stipendium) lub cesarza (tributum) osobna klasyfikacja wynikała jedynie z powodów fiskalnych

Ograniczenia prawa własności wynikające z prawa publicznego sanitarne – zakaz grzebania i palenia zmarłych w Rzymie; budowlane – zakaz wyjmowania swojej belki z konstrukcji cudzego domu oraz wymóg pozostawiania wolnego pasa gruntu dookoła ścian budynku; komunikacyjne – umożliwienie dostępu do dróg i rzek; administracyjne – szeroko rozumiana możliwość wywłaszczeń, dotycząca nie tylko gruntów, ale i materiałów budowlanych; ciężary publiczne – obowiązek przekazywania poczty, podatki

Ograniczenia prawa własności wynikające z prawa prywatnego właściciel gruntu nie mógł zakazać sąsiadowi wejścia co drugi dzień na jego grunt w celu pozbierania tam owoców, jakie opadły z drzew sąsiada właścicielowi gruntu położonego wyżej nie wolno było zmieniać naturalnego biegu wody przepływającego przez jego grunt właściciel musiał znosić szkodliwe wpływy ciał lotnych i stałych z gruntu sąsiedniego

Ograniczenia prawa własności ustanawiane przez samego właściciela wynikające z praw na rzeczach cudzych wynikające ze stosunków obligacyjnych np. najmu lub dzierżawy

Współwłasność współudział większej liczby osób w prawie własności na jednej rzeczy, który występuje na rzeczach niepodzielnych. każdy ze współwłaścicieli miał swój udział określony w sposób „idealny”(ułamek) współwłaściciel swoją częścią mógł swobodnie dysponować, czerpał korzyści i ponosił ciężary proporcjonalnie do swego udziału; całą rzeczą mogli zadysponować tylko wszyscy współwłaściciele łącznie możliwość wniesienia powództwa działowego (actio communi dividundo)

Nabycie prawa własności

Sposoby nabycia własności Pochodne Przy udziale poprzedniego właściciela Mancypacja In iure cessio Tradycja Pierwotne Bez udziału poprzedniego właściciela lub rzecz była niczyja Zawłaszczenie Akcesja Przerobienie Nabycie własności na pożytkach Znalezienie skarbu (patrz Dębiński 216) Zasiedzenie

Pochodne sposoby nabycia własności

Mancypacja (uchwycenie ręką) Formalny akt kupna-sprzedaży, dokonywany przy 5 obywatelach i trzymającym wagę (libripens, odważał kruszec) Nabywca jedną ręką dotykał rzeczy, a drugą ręką, w której trzymał kruszec, wykonywał gest zapłaty Mancypacja konieczna zawsze przy nabyciu własności kwirytarnej na res mancipi, adopcji, emancypacji czy testamencie akt abstrakcyjny (niezależny od przyczyny)

In iure cessio (odstąpienie w procesie) Pozorny proces windykacyjny: zbywca w roli pozwanego, a nabywca w roli powoda Przed urzędnikiem państwowym Powód dotykał przed pretorem przedmiotu zbycia, twierdząc że stanowi ona jego własność wg prawa Kwirytów. Pozwany milczał albo przytakiwał, a zatem na zasadzie przyznania się do winy przegrywał proces  rzecz nabywał powód. akt abstrakcyjny

Traditio (wręczenie rzeczy) Bezpośredni sposób przekazania własności – wydanie jej do rąk nowego właściciela Początkowo jedyny dostępny sposób prze- noszenia wł. dla nieobywateli, później wyparła całkowicie mancypację i in iure cessio Wymogi: Wydanie rzeczy Słuszna przyczyna (np. umowa sprzedaży) Zbywca musiał być właścicielem rzeczy Zgodna wola stron co do przeniesienia wł. Za Justyniana można było wręczyć pismo pot- wierdzające (traditio instrumenti)

Pierwotne sposoby nabycia własności

Zasiedzenie Nabycie własności rzeczy wskutek posiadania jej przez określony czas Nie można było zasiedzieć res extra patrimonium (res extra commercium), gruntów prowincjonalnych oraz rzeczy należących do fiskusa Ograniczenia: rzeczy skradzione, zła wiara, brak słusznego tytułu Zakaz zasiedzenia na niewolniku zbiegłym od swego pana

2 rodzaje zasiedzenia USUCAPIO wg dawnego ius civile dostępność tylko dla obywateli ruchomości: 1 rok nieruchomości: 2 lata wymóg słusznego tytułu i dobrej wiary LONGI TEMPORIS PRAESCRIPTIO początkowo zarzut procesowy posiadacz gruntu, pozwany o jego zwrot po upływie 10 lat (przeciwnicy procesowi mieszkali w tej samej prowincji) lub 20 lat (różne prowincje), mógł żądaniu zwrotu przeciwstawić „zarzut długotrwałego posiadania”. później sposób nabycia własności na innych rzeczach

Justynian połączył uscapio i LTP w jedną instytucję Od tej chwili mianem usucapio określano zasiedzenie ruchomości, a mianem longi temporis praescriptio zasiedzenie nieruchomości

Wymogi dla zasiedzenia (za czasów Justyniana) res habilis – rzecz podatna do zasiedzenia titulus –przyczyna zasiedzenia: słuszna i prawdziwa fides – dobra wiara osoby dokonującej zasiedzenia possesio – posiadanie sprawowane we własnym imieniu tempus – okres wymagany do zasiedzenia ruchomości: 3 lata nieruchomości: 10 lat (ta sama prowincja) lub 20 lat (różne prowincje) Longissimi temporis praescriptio – 30/40 lat, grunty należące do cesarza, skarbu państwa, Kościoła, brak wymogu słusznego tytułu

Zawłaszczenie (occupatio) Res nullius cedit primo occupanti Objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej, np. dzikiego zwierzęcia, ryby, zwierzęcia oswojonego, które utraciło nawyk powrotu res hostiles – rzeczy nieprzyjaciela rzeczy wyrzuconej na brzeg morski (muszla, kamień) nowopowstałej wyspy rzeczy porzuconej przez właściciela (nie dot. rzeczy zgubionych lub porzuconych z konieczności np. podczas burzy) skarbu – rzeczy tak dawno ukrytej, że zatraciła się pamięć i jej właścicielu

Znalezienie skarbu początkowo traktowany jako część nieruchomości na której go znaleziono później traktowany jako rzeczy niczyje należące do fiskusa od Hadriana: jeśli został znaleziony przypadkowo na cudzym gruncie: przypadał po połowie znalazcy i właścicielowi gruntu jeśli znaleziono go w wyniku celowego poszukiwania: przypadał właścicielowi gruntu brak znaleźnego dla znalazcy

Połączenie (accessio) Accessio cedit pricipali nabycie własności na rzeczy pobocznej wskutek połączenia jej z rzeczą główną Rodzaje: nieruchomość + nieruchomość ruchomość + nieruchomość ruchomość + ruchomość

Połączenie dwóch nieruchomości wg Gaiusa ALLUVIO – przymulisko AVULSIO – oderwisko ALVEUS DERELICTUS – opuszczone koryto rzeki INSULA IN FLUMINE NATA – wyspa powstała na rzece

Połączenie ruchomości i nieruchomości wg Gaiusa Accessio w wąskim rozumieniu Superficies solo cedit INAEDIFICATIO – zbudowanie budynku na cudzym gruncie PLANTATIO – zasadzenie rośliny na cudzym gruncie

Połączenie ruchomości (adiunctio) wg Gaiusa rozstrzygane zawsze kazuistycznie FERRUMINATIO – połączenie jednakowych metali PLUMBATIO – połączenie dwóch różnych metali TEXTURA – utkanie tkaniny na cudzym materiale SCRIPTURA – napisanie czegoś na cudzym materiale pisarskim PICTURA – namalowanie obrazu na czyimś płótnie CONFUSIO – pomieszanie płynów COMMIXTIO – zmieszanie rzeczy stałych

Przerobienie (specificatio) 2 szkoły: Sabinianie (własność przypadała właścicielowi materiału), Prokulianie (własność przypadała wytwórcy) w okresie klasycznym: jeśli przerobienie było odwracalne  właściciel dawnego materiału jeśli nieodwracalne  wytwórca roszczenia zwrotne

Nabycie pożytków własność na pożytkach nabywał właściciel rzeczy głównej, z chwilą gdy pożytki zostały od niej odłączone wyjątkowo własność nabywali: posiadacz w dobrej wierze, który otrzymywał pożytki za „uprawę i troskę” emfiteuta na podstawie przysługujących mu uprawnień

Ochrona prawa własności

Ochrona prawa własności = ochrona petytoryjna (posiadania = posesoryjna) Z ochrony tej właściciel korzystał, gdy: nie posiadał rzeczy został pozbawiony posiadania ktoś naruszył jego prawo własności Podstawowe powództwa właściciela: powództwo windykacyjne – utrata posiadania powództwo negatoryjne – posiadanie ograniczone powództwo publicjańskie

P. windykacyjne – REI VINDICATIO nieposiadający właściciel kwirytarny przeciwko posiadającemu nie-właścicielowi powództwo o wydanie rzeczy cel skargi: uznanie własności powoda i wydanie rzeczy ze wszystkimi pożytkami i korzyściami oraz wynagrodzenie ewentualnych szkód powód musiał udowodnić swoje pr. własności zwrot pożytków: zależny od dobrej/złej wiary posiadacza zwrot nakładów: koniecznych (zawsze), użytecznych (tylko posiadacz w dobrej wierze) oraz zbytkowych (nigdy, ale –jeśli było to możliwe – ten, kto poczynił nakłady, mógł je zabrać ze sobą)

P. negatoryjne - ACTIO NEGATORIA posiadający właściciel kwirytarny przeciwko osobie naruszającej jego posiadanie cel powództwa: uznanie, że własność jest wolna od ograniczeń, usunięcie naruszeń, zabezpieczenie na przyszłość, wynagrodzenie strat i szkód ciężar dowodu: powód musiał udowodnić prawo własności i jego naruszenie pozwany musiał udowodnić ewentualne prawo do rzeczy np. służebność

P. publicjańskie – ACTIO PUBLICIANA nieposiadający właściciel bonitarny (pozbawiony posiadania przez właściciela kwirytarnego, osobę trzecią) pretor udzielał mu ochrony prawnej w formie powództwa wzorowanego na rei vindicatio przystosowanie rei vindicatio do nowej rzeczywistości zastosowanie fikcji: „posiadacz znajdujący się na drodze do zasiedzenia traktowany był w wyroku tak, jakby tego zasiedzenia już dokonał”

ACTIO PUBLICIANA cd. Właściciel kwirytarny bronił się za pomocą EXCEPTIO IUSTI DOMINI (zarzut lepszego prawa), a właściciel bonitarny odpowiadał repliką REPLICATIO DOLI Uprawnieni: właściciele bonitarni posiadacze w dobrej wierze (przeciwko np. złodziejom) właściciele kwirytarni zainteresowani szybszym załatwieniem sprawy u Justyniana actio publiciana już jedynie jako środek ochrony nabywcy, który nabył rzecz od nie-właściciela

Exceptio rei vendite et tradite gdyby właściciel kwirytarny wystąpił przeciwko właścicielowi bonitarnemu wł. bonitarny przeciwstawiał skardze wł. kwirytarnego tzw. zarzut rzeczy sprzedanej i wydanej