Wstęp do językoznawstwa synchronicznego A1WS Filologia polska, I rok * 2014/2015 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW Konsultacje w pok. 1: środa Strona przedmiotu — szukaj pod:

2 Program 1.Przedmiot językoznawstwa. 2.Cechy definicyjne języka naturalnego. 3.Struktura języka I: słownik i morfologia.. 4.Struktura języka II: składnia. 5.Formalne rozumienie języka. Lingwistyka formalna i informatyczna. 6.Komunikacja językowa. 7.Podstawy leksykologii. Leksykografia. 8.Słowniki – analiza zawartości, klasyfikacja. 9.Zróżnicowanie języków świata. Podstawy typologii. 10.Typy badań lingwistycznych. 11.Kolokwium.

3 Zadanka Trzy przykładowe opozycje w zbiorze znaków drogowych:

4 Zadanka (1)żółć(czteroliterowe) (2)……….(trzyliterowe)

5 Zadanka (1)żółć(czteroliterowe) (2)łóż(trzyliterowe) (3)łżę (4)łżą (5)żąć (6)żął (7)żęć

6 Temat 2 Cechy definicyjne języka naturalnego

7 Modelowanie Jak opisać JN — strukturalnie? Model — urządzenie funkcjonujące jak oryginał.  Co jest tym oryginałem (= obiektem opisu)? Umowa: JN  NS.  Co modelujemy? Kompetencję idealnego NS’a, czyli umiejętność: a.odróżniania wyrażeń poprawnych od niepoprawnych, b.interpretowania (  rozumienia) wyrażeń poprawnych, c.wytwarzania wyrażeń poprawnych.

8 Poprawność a sensowność Zdanie poprawne nie musi być sensowne: Wyrażenie sensowne nie musi być zdaniem poprawnym:

9 Poprawność a sensowność Ten kawaler ma za żonę bezdzietną matkę. Wyrażenie sensowne nie musi być zdaniem poprawnym:

10 Poprawność a sensowność Ten kawaler ma za żonę bezdzietną matkę. Wyrażenie sensowne nie musi być zdaniem poprawnym: *Kali nie bać tygrys.

11 Opis (= model) języka naturalnego Opis JN to — przy pewnych założeniach — jego gramatyka. Jest konwencjonalny i arbitralny. Model to idealizacja: wyostrzenie uogólnienie uproszczenie Istnieje nieograniczenie wiele poprawnych modeli (= opisów) danego JN.

12 Dane empiryczne Opisywany obiekt to czarna skrzynka. Językoznawca potrzebuje danych empirycznych. Dane:  teksty rzeczywiste,  teksty preparowane,  sądy NS’a o nich. Zbiór tekstów – korpus.

13 Korpusy tekstów Jaki udział prasy w korpusie? to jest Poliqarp? Rozwiąż skrót! PELCRA??? LOB CorpusCo to? Gdzie? Kiedy? BNC (British National Corpus).....

14 Polish and English Language Corpora for Research and Applications POLyInterpretation Query And Retrieval Processor KWIC – KeyWord In Context

15

16

17

18

19 Tekst Tekst – wytwór NS’a: produkt kompetencji językowej. Rozróżnienie langue – parole (F. de Saussure) mowa – mówienie system – tekst

20 System a tekst System:jeden jedyny abstrakcyjny zamknięty pozaczasowy Tekst: jeden z bardzo wielu dostępny zmysłom będący elementem zbioru otwartego zlokalizowany w czasie i przestrzeni linearny

21 Teksty i ich typologia Teksty:  mówione  pisane  (śpiewane)  brajlowskie  owe  sms-owe  Reprezentują one odmiany diakrytyczne JN.

22 Dwu-(trój-)poziomowość znaku Znak ma: kształt (formę) treść (funkcję) Składniki kształtu znaku – cegiełki asemantyczne: diakryty. Hierarchia składników tekstu: diakryty znaki proste znaki złożone

23 Jan szuka po omacku

24 Diakryty Diakryty języka naturalnego: głoski, allofony, fonemy litery, grafemy „sześciopunkty” Ale także: elementy składowe „cegiełek”: piksele, krzywe, pociągnięcia pędzla,..., cechy artykulacyjne lub akustyczne,...

25 Zadanie empirysty: analiza tekstu Cele:  sporządzenie listy znaków prostych,  rekonstrukcja sieci opozycji,  [w tym ograniczeń łączliwości – dystrybucja składników]. Procedury analityczne:  segmentacja,  substytucja,  hipotezy analogii.

26 Okaz i typ Jednostki tekstu (= obiekty konkretne) reprezentują jednostki systemu (= obiekty abstrakcyjne) JT – okaz (token), JS – typ (type). Jakie JS są reprezentowane przez następujące JT: –mamami, MAMAMI, mamami –kot, kota, kotu –kupić, napisać, jeść –Kto przyszedł?, Umrzesz ty., Wszyscy tu wczoraj rzygali.

27 Badania empiryczne Empirysta ogląda próbki (okazy) widzi typy opisuje typy

28 Segmentacja Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami wtedyśmystanęliwpoprzekjezdni żydkarabinnosi

29 Segmentacja Jaś widział wczoraj żuka z czarnymi skrzydełkami wtedyśmy stanęli w poprzek jezdni żyd karabin nosi // żydka rabin nosi

30 Substytucja Równoważność dystrybucyjna = swobodna wymienność Polowanie na opozycję – szukanie par minimalnych.

31 Kłopoty z parami minimalnymi 1.Znaki zerowe Intuicja:  STOP za pomocą lizaka  opozycja :  Suwałki : Suwałk

32 Kłopoty z parami minimalnymi  Ale: Wiem, że wczoraj czytał książkę. Żeby dziś czytał książkę… Czyta po francusku.  żeby, *że-   *wczoraj- , *dziś- , *po-   Czytał-  - 

33 2.Wariancja (= synomimia) Kształt1  Kształt2, ale Znaczenie1 = Znaczenie2 Ogólniej: Kształt1  Kształt2, ale Funkcja1= Funkcja2

34 (profesorz)y – (profesor)owie taksiarz – złotówa – taryfiarz - taryfa Masz czas? – Czy masz czas? Wariancja – zabezpieczenie systemu. Problem: które różnice kształtu są funkcjonalnie istotne (= relewantne)?

35 =

36 3.Neutralizacja (= honomimia, wieloznaczność, polisemia) Kształt1 = Kształt2, ale Znaczenie1  Znaczenie2 Ogólniej: Kształt1 = Kształt2, ale Funkcja1  Funkcja2

37 dziewczyny mam Strzeż kolegi ojca. Neutralizacja opozycji – defekt systemu. Wszystkie JN mają ten defekt!!!

38 Zepsuty semafor

39

40

41 Hipoteza analogii Zadanie: wymyślić przykłady

42 Strukturyzacja Narysować drzewo zależności

43 Problem składników elementarnych Z czego jest zrobiony (lub: robi się) tekst: a.z liter, głosek lub sylab,DIAKRYTY b.z morfemów,ZNAKI c.ze słów, d.z fraz, e.ze zdań, f.z wypowiedzeń?

44 Nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą.

45 Ad a.: diakryty, czyli litery głoski sylaby

46 Tekstu nie robi się z diakrytów!!! Opis diakrytów nie należy do gramatyki.

47 Ad b.-f.: znaki Morfemy Słowa

48 Frazy a. onasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, opowiedzieli oswemu dyrygentowi o, że nie wrócą b. onasi nowi fleciści o, których wysłano na urlop

49 onasi onowi fleciści onowi ofleciści októrych owysłano ona urlop ona ourlop oswemu odyrygentowi

50 Zdania  nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą , których wysłano na urlop , że nie wrócą

51 Konstrukcje Znak złożony to konstrukcja. Podstawowy problem: łączliwość, czyli dystrybucja. Dwa typy konstrukcji: -konstrukcje morfologiczne, -konstrukcje składniowe. Rekurencja. Gramatyka JN „typu polszczyzny”: - morfologia, - składnia.

52 Konstrukcje morfologiczne Tematy: SŁOWOTWÓRSTWO Formy wyrazowe: FLEKSJA

53 Konstrukcje składniowe Frazy: SKŁADNIA Zdania:SKŁADNIA

54 Podsumowanie 1.Językoznawca opisuje kompetencję językową NS’a, czyli buduje model JN. 2.Opis JN to jego gramatyka. 3.Dane empiryczne: korpus tekstów. 4.Znaki mają trzy poziomy struktury: [diakryt –] znak prosty – znak złożony. 5.Poziomy abstrakcji: okazy i typy. 6.Rozbieżności między kształtem a znaczeniem: wariancja i neutralizacja. 7.Dwa typy konstrukcji (czyli: znaków złożonych): konstrukcje morfologiczne i konstrukcje składniowe. 8.Gramatyka języka polskiego obejmuje morfologię i składnię.