Prawda we współczesnej filozofii kontynentalnej Renata Ziemińska

F. Nietzsche ( ) „Czym więc jest prawda? Ruchliwą armią metafor, metonimii, antropomorfizmów…które…po długim użytkowaniu wydają się ludowi kanoniczne i obowiązujące: prawdy są złudami, o których zapomniano, że nimi są, metaforami, które się zużyły i utraciły zmysłową siłę wyrazu” (Nietzsche 1993, s. 189).

F. Nietzsche ( ) Pojęcia to pozostałości metafor ustabilizowane przez język i naukę. „Najpierw pobudzenie nerwów przekształcone w obraz! Oto pierwsza metafora. Obraz odtworzony dźwiękiem! Druga metafora” (Nietzsche 1993, s ). Choć nie ma np. dwu identycznych liści, to pojęcie liścia abstrahuje od tych różnic i sugeruje istnienie praformy liścia.

F. Nietzsche ( ) Powrót do heraklitejskiej wizji świata widać w stwierdzeniu, że pojęcia to budowle „na ruchomych fundamentach i niejako na płynącej wodzie” (Nietzsche 1993, s.191). Tautologie zaś to puste łupiny, bez treści. Prawda, twierdzi Nietzsche, to zakłamanie i wola mocy.

E. Husserl ( ) Odpowiedzią na nihilizm Nietzschego był Husserl kontynuujący klasyczną koncepcję prawdy, choć przy specyficznym rozumieniu bytu. Byt to fenomen (istnieje o ile ukazuje się świadomości) i nie ma możliwości bytu niepoznawalnego. Prawda nie daje się oddzielić od bytu. Podmiot dociera do prawdy, gdy jego intencje znajdują wypełnienie w adekwatnym uchwyceniu przedmiotu.

E. Husserl ( ) Prawda to ideał ostatecznego wypełnienia. Spostrzeżenia dają obecność przedmiotu, ale też z rożnym stopniem przeżywanej obecności i faktycznej doskonałości. Idealną granicą…jest w przypadku spostrzeżenia absolutna samoobecność…i to dla każdej strony, dla każdego prezentowanego elementu przedmiotu” (Husserl BL VI A 589 B 117, s.140-1).

E. Husserl ( ) „Cała intencja znajduje swe wypełnienie” (s.141) Na tym polega adequatio rei et intellectus. Prawda jest „pełną zgodnością zachodząca między tym, co domniemane, i tym, co dane, jako takim” (146). A jest oczywiste znaczy: „A jest nie tylko domniemane, lecz dokładnie jako to, jako co jest domniemane, także jest naprawdę dane; jest w najściślejszym sensie samo obecne” (151).

E. Husserl ( ) Dla Husserla prawda jest radykalnie obiektywna, sięga rzeczy samej w sobie, ale Husserl dostrzega konieczną rolę aktów, jakby nie było prawd wiecznych. Prawda polega na zgodności aktu domniemania i aktu spostrzeżeniowego wypełnienia naocznością. Heidegger uzna tę koncepcję za subiektywistyczną.

M. Heidegger ( ) Heidegger pyta, co trzeba założyć, aby mówić o zgodności intelektu i rzeczy i co oznacza zgodność. Nie może chodzić tutaj o identyczność ze względu na odmienność gatunkową. Nie ma pojęcia prawdy bez wyjaśnienia, na czym polega poznanie. „poznawanie jest…odkrywającym byciem ku samemu realnemu bytowi. To, że wypowiedź jest prawdziwa, znaczy: odkrywa ona byt sam w sobie.” (s.308)

M. Heidegger ( ) Prawda to odkrytość (niekrytość) bytu a-letheia, a bycie prawdziwym to sposób bycia jestestwa (człowieka). jestestwo jest otwarte i byt jest odkryty. Momentem konstytutywnym otwartości jest rzucenie, projektowanie, upadanie (byt jest odkryty a zarazem zamaskowany w modus pozoru; jestestwo jest też w nieprawdzie, jest zamknięte; prawdę czyli odkrytość trzeba bytowi wydzierać.

M. Heidegger ( ) Fenomen zgodności jest wtórny! Pierwotny fenomen odkrytości został rozłamany na relację „zgodności pośród czegoś obecnego wewnątrz świata” (317). Musi być obecne to, co stanowi człony tej relacji. Prawda jako relacja jest wtórna wobec otwartości bytu.

M. Heidegger ( ) Prawda jako egzystencjał To sama odkrytość przybiera formę relacji miedzy intelektem i rzeczą czyli obecnymi bytami. Sąd jest tylko sposobem przyswojenia sobie odkrytości. Prawda pierwotna należy do konstytucji jestestwa, jest egzystencjałem (otwartość jestestwa). (318).

M. Heidegger ( ) nie ma prawd wiecznych „Prawa Newtona, zasada sprzeczności, wszelka w ogóle prawda są tylko dopóty prawdziwe, dopóki jestestwo jest. Dopóki w ogóle jestestwa nie było i po tym, jak go w ogóle już nie będzie, nie było i odpowiednio nie będzie żadnej prawdy, wówczas bowiem nie może ona być jako otwartość, odkrycie i odkrytość.” (s.319)

M. Heidegger ( ) obiektywność prawdy Nie jest prawda jednak subiektywna w sensie ‘pozostawiona do uznania podmiotu”, ponieważ „stawia odkrywające jestestwo przed samym bytem” (s.320). powszechna ważność prawdy opiera się na tym, że „jestestwo może odkrywać i uwalniać byt sam w sobie”. „Czyż dobrze pojętą prawdę podważa w jakimkolwiek stopniu to, że jest ona ontycznie możliwa tylko w ‘podmiocie’ i że jej życie i śmierć zależą od jego bycia?” (s.320).

Prawda hermeneutyczna H. G. Gadamer ( ) krytyczny wobec Husserla i Nietzschego Zakładamy obiektywną prawdę jako horyzont, choć nie wiemy, czy istnieje. Radykalna obiektywność jest nonsensem ale musimy ją zakładać jako cel. Prawda jest dana poprzez dialog we wspólnocie i język, prawda jest historyczna, czasowa i bez pewności; drogą do niej jest konstrukcja skończonego podmiotu.

Gadamer Ludzka sytuacja poznawcza ujawnia się, jego zdaniem, szczególnie w doświadczeniu sztuki. „Dzieło sztuki jest grą, tzn. że jego właściwego bytu nie można oddzielić od jego prezentacji i że z tej ostatniej wyłania się mimo to jedność i tożsamość wytworu” (Gadamer 2004, 184).

Obiektywny świat jest nonsensem „Użycie pojęcia ‘świat w sobie’ staje się problematyczne” (Gadamer 2004, s. 601). Pojęcie bytu w sobie jest rezultatem abstrakcji, pojęcie radykalnej obiektywności zastąpione jest wzajemną zależnością tego, co subiektywne, i tego, co obiektywne. Ta zmiana ontologii związana jest ze zmianą przebiegu poznania.

Błędne koło nie jest złe Poznanie jest koliste ale nie jest to koło błędne (to, co kiedyś uchodziło za błąd, teraz uznane jest za istotę procesu poznania). Kolistość, krąg hermeneutyczny, ma sens pozytywny jako struktura ludzkiego rozumienia. Autorytet może być źródłem przesądów ale też źródłem prawdy.

Uprzedzenia Antycypacje czyli wstępne mniemania to nie przeszkoda zakłócająca rozumienie ale jego niezbędny warunek. „Idea absolutnego rozumu nie stanowi w ogóle możliwości historycznego człowieka. Rozum jest dla nas czymś tylko realnym i historycznym, po prostu nie jest panem samego siebie, lecz pozostaje ciągle zdany na warunki, w których działa” (Gadamer 2004, s. 381).

Język niesie prawdę „Ludzkie odniesienie do świata jest bowiem wprost i z zasady językowe” (Gadamer 2004, s. 638) a ”język niesie ze sobą własną prawdę” (Gadamer 2004, s. 519). Język jest obecny już w samym doświadczeniu. Tak jak jesteśmy cząstką dziejów, tak samo jesteśmy we władzy języka.

Prawda jako gra „Czym jest prawda, również tu daje się najlepiej określić od strony pojęcia gry: (…) by tak rzec grą ze słowami, które grają wokół zamierzonej treści (…) …o grze samego języka, który nas zagaduje, coś proponuje i wycofuje się, pyta i wypełnia się w odpowiedzi” (Gadamer 2004, s.656).

Prawda jako gra cd Prawda jest dziejową i językową grą, która wciąga ludzkie podmioty. Prawda dziedziczy cechy rozumienia. „Rozumiejący zawsze jest już wciągnięty w proces, w którym ustanawia się sens. Jest więc w pełni uzasadnione, by do fenomenu hermeneutycznego stosować to samo pojecie gry, co do doświadczenia piękna”.

Dziejowy proces prawdy „Gdy rozumiemy jakiś tekst, to jego sens wciąga dokładnie tak samo, jak oczarowujące sobą piękno. Ustanawia się on, a my od początku jesteśmy nim owładnięci, zanim jeszcze zdołamy niejako przyjść do siebie i sprawdzić zasadność jego roszczenia do sensowności…Jako rozumiejący, jesteśmy wciągnięci w dziejowy proces prawdy i niejako spóźniamy się, gdy chcemy wiedzieć, w co powinniśmy wierzyć” (Gadamer 2004, s.656).

Strumień życia To nie dzieje należą do nas, lecz my jesteśmy cząstką dziejów. Nasza własna autorefleksja to tylko „przebłyski w zamkniętym kręgu strumienia historycznego życia” (Gadamer 2004, s. 381). Podstawowa kategorią ontologiczną jest strumień życia rozwijający się w dziejach i wyrażany w języku. Prawda jest też dziejowym procesem rozwijającym się wewnątrz tego strumienia.

Czasowość prawdy Czasowość bytu uniemożliwia dotarcie do obiektywnej rzeczywistości w chwili jej stawania się. Poznanie się spóźnia, jest szczątkowe i zdeformowane. Naszą ideę prawdy radykalnie obiektywnej modelujemy na umyśle doskonałego podmiotu. Jest to jednak abstrakt daleki od naszej praktyki poznawczej; mit, który wyznacza nam poznawczy cel,nieosiągalny horyzont, którego tylko się domyślamy.

Konstrukcja podmiotu Prawda obecna w naszej praktyce poznawczej jest dana poprzez dialog we wspólnocie i język, jest czasowa i bez pewności; drogą do niej jest konstrukcja skończonego podmiotu. Radykalna obiektywność jest abstraktem, a nawet wydaje się nonsensem (tu Gadamer zgadza się ze zwolennikami teorii epistemicznych). Prawda radykalnie obiektywna może już tylko prześwitywać na horyzoncie.