Matematyka i nasz język ojczysty Opracowanie: Anna Wiadrowska klasa 5a

Liczebnik Liczebnik - część mowy określająca liczbę, ilość, liczebność, wielokrotność, lub kolejność. Łączy się z rzeczownikiem, określający go.

Liczebniki dzielimy na: -główne- jeden, dwa, trzy, dziesięć, tysiąc, milion … -porządkowe- pierwszy, setny, tysięczny -ułamkowe- ćwierć, pół, półtora, jedna druga … -zbiorowe- dwoje, troje, sześcioro … -mnożone- podwójny, potrójny, poczwórny -nieokreślone- niewiele, kilka,, wiele, dużo … -wielorakie- dwojaki, trojaki -wielokrotne- trzykroć, dwakroć -wielowyrazowe- dwadzieścia, sto dwadzieścia …

Liczebniki zbiorowe łączą się z rzeczownikami: - mającymi tylko liczbę mnogą np. troje skrzypiec, - oznaczającymi osoby różnej płci np. dwoje ludzi, nazywającymi osoby niedorosłe np. czworo dzieci, „oko” i „ucho” w znaczeniu narządów ludzkich np. dwoje uszu,

Do liczebników zalicza się jeszcze: liczebniki przysłówkowe określone także jako przysłówki liczebnikowe, tworzone od liczebników głównych np. po pięć, ułamkowych np. po połowie, wielokrotnych np.dwukrotnie, liczebniki zbiorowe np. dwoje, pięcioro, rzeczowniki odliczebnikowe, liczebniki zaimkowe, zaimki liczebne,

Tworzenie liczebników głównych Liczebniki główne dzielą się na jednowyrazowe (proste) i wielowyrazowe ( złożone). Wśród prostych wyróżnić można: podstawowe (pierwotne), nie pochodzące od innych liczebników np. jeden, oba, sto, milion, pochodne np. dwanaście, trzydzieści, czterysta, miliard,

Do liczebników podstawowych zaliczamy: liczebniki 0-9, liczebniki oba, potęgi (pierwsza, druga, trzecia) liczby 10: dziesięć, sto, tysiąc, potęgi liczby milion: milion, bilion, trylion (ew. dalsze), liczebniki zaimkowe główne: kilka, parę, wiele (kilka i parę są synonimami, przy czym parę jest bardziej potoczne), do grupy tej zbliżają się też liczebniki zaimkowe pytająco- względny ile i wskazujący tyle.

Do liczebników pochodnych zaliczamy: liczebnik obydwa używany obok równoznacznego oba, liczebniki 11-19, liczebniki oznaczające pełne dziesiątki: 20, 30, ..., 90, liczebniki oznaczające pełne setki: 200, 300, ..., 900, liczebnik miliard czyli tysiąc milionów (ew. biliard i dalsze), pochodny liczebnik zaimkowy ileś.

Liczebniki wielowyrazowe To zestawienia liczebników połączonych bez pomocy innych wyrazów: dwadzieścia dwa (22), sto piętnaście (115), dziewięćset siedemdziesiąt osiem (978), tysiąc pięćset dwadzieścia trzy (1523). Użycie spójnika „i” jest błędem, z wyjątkiem utartego wyrażenia baśnie z tysiąca i jednej nocy. Używa się także połączeń z liczebnikiem nieokreślonym na ostatnim miejscu, np. dwadzieścia kilka, sto pięćdziesiąt parę.

Odmianą liczebników wielowyrazowych rządzą następujące zasady: mogą ( nie muszą) pozostać nieodmienne liczebniki oznaczające setki, tysiące, miliony itd. zawsze odmienne są jednak mnożne wraz z określanym liczebnikiem np. o czterech tysiącach pięciuset sześćdziesięciu siedmiu skargach, nie podlega odmianie jeden np. dwudziestu jeden mężczyzn, brakuje stu dwudziestu jeden książek.

Tworzenie liczebników ułamkowych Używane dziś formy proste to pół, połowa lub połówka (1/2), ćwierć lub ćwiartka (1/4) i półtora, półtorej (1 ½). Najczęściej używa się nieodmiennej dziś formy pół. Rzadsze połowa i połówka oraz ćwiartka mają nieco inny odcień znaczeniowy: podkreślają odrębność części jako niezależnego elementu.

pół połowa połówka ćwierć ćwiartka

Tylko pół tworzy ułamki mieszane: dwa i pół, trzy i pół itd Tylko pół tworzy ułamki mieszane: dwa i pół, trzy i pół itd.. Nie używa się wyrażenia jeden i pół, w tym znaczeniu występuje tylko półtora.

Wszystkie ułamki (także 1/2 i1/4) mogą być wyrażone przez formy złożone używane w rodzaju żeńskim. Licznik ułamka ma postać liczebnika głównego, mianownik ułamka – liczebnika porządkowego. Obowiązują przy tym zwykłe zasady składni liczebników: licznik „jedna” wymaga liczby pojedynczej np. jedna pierwsza (1/1), jedna druga (1/2), licznik „dwie, trzy, cztery” wymagają mianownika liczby mnogiej np. dwie trzecie (2/3), większe liczniki (aż do dwadzieścia jeden ) wymagają liczby mnogiej np. pięć siódmych (5/7).

Użycie rodzaju żeńskiego tłumaczy się tym, że złożone liczebniki ułamkowe były pierwotnie przydawkami określającymi żeński rzeczownik część. Odmienne są obie części np. bez dwóch trzecich, z pięcioma siódmymi. Ułamki jedna pierwsza , jedna druga używane są tylko w matematyce. W normalnym języku jedna pierwsza do całość, a jedna druga to pół lub rzadziej połowa.

Jeżeli ułamek zawiera część całkowitą, łączy się ją z częścią ułamkową spójnikiem „i” np. dwa i trzy czwarte (2 3/4), pięć i jedna druga lub pięć i pół (5 1/2). Odmianie podlegają wszystkie elementy np. bez dwóch i trzech czwartych, z pięcioma i pół (oczywiście pół jak zwykłe pozostaje nieodmienne).

Ułamki dziesiętne W zapisie ułamków dziesiętnych stosuje się przecinek, nie kropkę: 0,5 czyta się zero przecinek pięć lub pięć dziesiątych. Inne przykłady: 0,24 – zero przecinek dwadzieścia cztery lub dwadzieścia cztery setne, 0,033 – zero przecinek zero trzydzieści trzy lub trzydzieści trzy tysięczne, 2,15 – dwa przecinek piętnaście lub dwa i piętnaście setnych. Kropka w języku polskim jest natomiast (nie zalecanym) separatorem używanym w zapisie dużych liczebników co 3 pozycje (mimo że jest to zupełnie nielogiczne) np. 1.357.891,12 – milion trzysta pięćdziesiąt siedem tysięcy osiemset dziewięćdziesiąt jeden i dwanaście setnych. Możliwe (i zalecane) jest również użycie odstępu (spacji) w tej samej funkcji ( 1 357 891,12)

Tworzenie liczebników wielokrotnych Liczebniki wielokrotne mogą być tworzone od dowolnego jednowyrazowego liczebnika głównego poprzez dodanie przyrostka –krotny np.: jednokrotny, trzykrotny, stukrotny, dwudziestokrotny, wielokrotny

Tworzenie liczebników mnożnych O ile liczebniki wielokrotne oznaczają w zasadzie powtarzalność w czasie, o tyle liczebniki mnożne oznaczają ilość kopii przedmiotu w większy stopień nasilenia czynności. Zatem dwukrotny to zachodzący dwa razy, natomiast podwójny to występujący w dwóch egzemplarzach lub dwa razy taki ( tak duży, tak silny itp..).

Tworzenie liczebników porządkowych Wyrażają pozycję danego przedmiotu w szeregu uporządkowanym w zapisie cyfrowym dla wyrażenia liczebnika porządkowego używa się kropki np. 32. – trzydziesty drugi.

Dziękuję za uwagę. Anna Wiadrowska klasa 5a