Dr hab. n. med. Danuta Mielżyńska-Švach Budowa i funkcje układuwydalniczego

Funkcje układu wydalniczego Zadaniem układu moczowego jest zbieranie pośrednich i ostatecznych produktów pochodzących z przemian metabolicznych. Jego głównymi narządami są nerki, które wytwarzają mocz jako produkt filtracji krwi. Zaburzenia przesączania w wydalania i wchłaniania wielu substancji w nerkach odbijają się w sposób istotny na sprawności oraz wydolności czynnościowej całego organizmu człowieka. Najczęstszymi chorobami układu moczowego są choroby nerek.

Usuwania produktów przemiany materii

Budowa układu wydalniczego W skład układu moczowego wchodzą:  nerki (1),  moczowody (6),  pęcherz moczowy (4),  cewka moczowa (5). Naczynia krwionośne związane z każdą nerką:  tętnica (3),  żyła (2).

Budowa nerki

Nerka Nerka (łac. ren, ang. kidney) to narząd, który u ludzi jest parzysty. Nerki zlokalizowane są we wnętrzu jamy brzusznej w tzw. przestrzeni zaotrzewnowej. Przeciętna masa nerki u człowieka wynosi około 150 g, długość tego narządu to około cm, szerokość to 5-6 cm, a grubość 2-3 cm. Lewa nerka u ludzi rozciąga się zwykle od 11-tego kręgu piersiowego do drugiego kręgu lędźwiowego. Prawa nerka (ze względu na sąsiedztwo wątroby) typowo zlokalizowana jest nieco niżej, położona jest ona zwykle pomiędzy 12-tym kręgiem piersiowym, a krążkiem międzykręgowym drugiego i trzeciego kręgu lędźwiowego.

W narządzie tym wyróżnia się:  dwie powierzchnie (przednią i tylną),  dwa końce (bieguny – górny i dolny),  dwa brzegi (przyśrodkowy i boczny). W obrębie brzegu przyśrodkowego (czyli tego znajdującego się bliżej kręgosłupa i linii środkowej ciała) obecne jest zagłębienie, które tworzy tzw. wnękę nerki gdzie:  do nerki dochodzi tętnica nerkowa, doprowadzająca krew do tego narządu,  zlokalizowana jest żyła nerkowa (odprowadzająca krew z tego narządu), a także moczowód, naczynia chłonne oraz włókna nerwowe. Nerki: budowa zewnętrzna

W obrębie nerek wyróżnia się dwie zasadnicze części:  korę nerek (część zewnętrzną),  rdzeń nerek (część wewnętrzną). W obrębie rdzenia nerek występują stożkowatego kształtu piramidy nerkowe, z których każda kończy się brodawką nerkową – w tym miejscu znajdują się ujścia tzw. cewek zbiorczych. Nerka otoczona jest kilkoma osłonkami:  najbardziej wewnętrzna to tzw. torebka włóknista,  środkowa to warstwa tkanki tłuszczowej, tworząca tzw. torebkę tłuszczową,  najbardziej zewnętrzną osłonką nerki jest powięź nerkowa. Nerki: budowa wewnętrzna

Funkcje nerek Główne zadania nerek to:  usuwanie z moczem szkodliwych produktów przemiany materii,  zatrzymywanie składników niezbędnych dla organizmu, które ulegają przefiltrowaniu do moczu pierwotnego (resorpcja),  regulacja objętości płynów ustrojowych,  wpływ na ciśnienie tętnicze krwi,  wpływ na prawidłową erytropoezę (produkcja erytropoetyny),  wpływ na równowagę kwasowo-zasadową (pH krwi), dzięki możliwości zakwaszania moczu,  wpływ na układ kostny przez produkcję aktywnych postaci witaminy D3.

Funkcje nerek Najważniejsze fizjologiczne zadania nerek to:  usuwanie z moczem szkodliwych produktów przemiany materii,  zatrzymywanie składników niezbędnych dla organizmu, które ulegają przefiltrowaniu do moczu pierwotnego (resorpcja),  regulacja objętości płynów ustrojowych i osmolarności,  wpływ na ciśnienie tętnicze krwi (układ renina-angiotensyna- aldosteron),  wpływ na prawidłową erytropoezę (produkcja erytropoetyny),  wpływ na równowagę kwasowo-zasadową (pH) krwi, dzięki możliwości zakwaszania moczu,  wpływ na układ kostny przez produkcję aktywnych postaci witaminy D3.

Nefron Nefron – podstawowa jednostka funkcjonalno-strukturalna nerki. Składa się z dwóch zasadniczych części: ciałko nerkowe (kłębuszek nerkowy + torebka kłębuszka), kanalika nerkowego. Nerka człowieka składa się z około 1 miliona nefronów, a ich liczba jest cechą osobniczą (od 1 do 4 mln).

Budowa nefronu A. Splot naczyniowy ciałka nerkowego B. Torebka ciałka nerkowego (Bowmana) C. Kanalik kręty I rzędu D. Pętla E. Kanalik kręty II rzędu F. Kanalik zbiorczy

Działanie nefronu

Powstawanie moczu w nefronie Filtracja kłębkowa - zachodzi ona w torebce Bowmana, która otacza kłębek naczyń włosowatych tętniczych (jeden z czynników warunkujących wysokie ciśnienie hydrostatyczne krwi). W wyniku tego procesu powstaje mocz pierwotny, który zawiera:  substancje potrzebne takie, jak cukry, sole mineralne, witaminy, aminokwasy i woda.  szkodliwe produkty przemiany materii. W ciągu minuty pompowanych jest około 1,2 litra krwi, a objętość wytwarzanego moczu pierwotnego wynosi około 180 litrów na dobę.

Powstawanie moczu w nefronie Resorpcja obowiązkowa - zachodzi w kanaliku krętym pierwszego rzędu. Polega na odzyskiwaniu części przefiltrowanych składników osocza. Składniki te przechodzą ze światła kanalika przez nabłonek do oplatających go naczyń krwionośnych:  aktywny transport glukozy, aminokwasów, kwasów tłuszczowych, niskocząsteczkowego białka, witamin i jonów sodu,  zgodny ze zjawiskiem osmozy bierny transport wody i czynny transport jonów.

Powstawanie moczu w nefronie Sekrecja - zachodzi w kanaliku krętym pierwszego rzędu i polega na aktywnym wydzielaniu do światła kanalika substancji zbędnych lub toksycznych. Resorpcja wody i zagęszczanie moczu - proces bierny, który zachodzi w ramieniu zstępującym pętli Henlego, które jest przepuszczalne dla tych składników. Resorpcja czynna jonów sodu i mocznika - proces czynny, który zachodzi w ramieniu wstępującym pętli Henlego. Resorpcja czynna wody i soli mineralnych - proces ten zachodzi w kanaliku krętym drugiego rzędu. Od nerki biegnie przewód wyprowadzający - moczowód, kończący się w pęcherzu moczowym. Ten ostatni ma ujście cewka moczowa na zewnątrz.

Skład moczu Mocz ostateczny ma on o wiele mniejszą objętość i większe stężenie substancji niż mocz pierwotny (około 200 razy). Gromadzi się w miedniczkach nerkowych, skąd moczowodami spływa do pęcherza moczowego. Mocz ostateczny ma większe stężenie od moczu pierwotnego. W skład moczu ostatecznego wchodzą: woda, jony sodu, potasu i wodorowe, mocznik, kwas moczowy, urobilinogen, zbędne produkty przemiany materii, toksyny, metabolity leków oraz substancje obecne we krwi w stężeniu przewyższającym ich próg nerkowy. Objętość moczu ostatecznego zależy od:  wykonywanej pracy,  objętości wypitych płynów,  temperatury otoczenia,  stanu zdrowia.

Analiza moczu Badanie moczu to jedno z podstawowych badań laboratoryjnych, które umożliwia rozpoznanie wielu chorób. W moczu można wykryć bardzo dużo różnych substancji, które są wynikiem końcowego procesu przemiany materii. Obniżony lub podwyższony poziom wybranej substancji lub obecność innej - nieprawidłowej, może sugerować występowanie infekcji. Badanie moczu jest zalecane jako badanie rutynowe, a ponadto jest ono proste, ogólnodostępne i tanie, a może dostarczyć informacji na temat naszego zdrowia.

Podstawowe parametry moczu Odczyn (tzw. pH): prawidłowy mocz ma odczyn kwaśny. Barwa: prawidłowy mocz jest przejrzysty, barwy żółtej. Inny kolor świadczy o obecności nieprawidłowych składników: Gęstość względna (ciężar właściwy): od 1,003 do 1,035 g/l. Białko: w prawidłowym moczu nie występuje. Cukier (glukoza): nie występuje w prawidłowym moczu. Barwniki żółciowe: nie występują w prawidłowym moczu. Ciała ketonowe: nie występują w prawidłowym moczu. Erytrocyty: wynik prawidłowy: nie więcej niż 3 w polu widzenia, jeśli osad moczu badany jest pod mikroskopem.

Moczowód Moczowody to parzyste przewody biegnące z miedniczek nerkowych do pęcherza moczowego. U człowieka ich długość (odległość między miedniczką a dnem pęcherza) wynosi około 27–30 cm, a szerokość 0,5 - 0,8 cm. Wyróżnia się:  część brzuszną (pars abdominalis),  część miedniczną (pars pelvina). Moczowody mają dobrze rozwiniętą błonę mięśniową i wyścielone są błoną śluzową. Mają trzy przewężenia. Transportują mocz z nerek do pęcherza moczowego.

Moczowody - schemat

Pęcherz moczowy To pojedynczy zbiornik moczu, elastyczny, ale o ograniczonej rozciągliwości. Jego pojemność wynosi od 0,6 do 0,7l. Grubość ściany pęcherza zależy od jego wypełnienia. Pusty pęcherz ma ścianę grubości około 10 mm, wypełniony – do 2 mm. Ściana pęcherza moczowego zbudowana jest z trzech warstw:  błony śluzowej wraz z tkanką podśluzową,  błony mięśniowej,  błony zewnętrznej.

Pęcherz moczowy

Różnice w budowie anatomicznej W związku z obecnością narządów rozrodczych usytuowanie pęcherza moczowego, wielkość, kształt oraz położenie cewki moczowej są inne u mężczyzn i kobiet. Umiejscowienie pęcherza – różnice u płci Pęcherz moczowy u kobiety znajduje się pomiędzy spojeniem łonowym, a pochwą i macicą. Kobiecy pęcherz jest mniejszy od męskiego, gdyż w kobiecej miednicy oprócz odbytnicy znajduje się także macica i pochwa. U mężczyzny z kolei pęcherz mieści się między spojeniem łonowym a odbytnicą, a narząd znajduje się nieco wyżej, ponieważ pod nim znajduje się gruczoł krokowy.

Różnice w budowie układu moczowy kobiecego od męskiego odróżnia się przede wszystkim długością cewki moczowej. Cewka moczowa mężczyzny rozpoczyna się w dnie pęcherza moczowego i przebiega przez prącie, aż do jego przedniego końca. Długość męskiej cewki moczowej jest zmienna, zależy w dużej mierze od stanu prącia. Zazwyczaj cewka ta ma długość cm. Cewka moczowa kobiety również rozpoczyna się w dnie pęcherza, ale kończy się ujściem znajdującym się na brodawce cewkowej w przedsionku pochwy. Kobieca cewka jest znacznie krótsza od męskiej i ma długość 3-5 cm. Różnice w budowie anatomicznej

Cewka moczowa Cewka moczowa u mężczyzn znajduje się na końcu żołędzi prącia, u kobiet na brodawce cewkowej położonej w przedsionku pochwy. Poniżej zwieracza pęcherza, w dolnym odcinku cewki, znajduje się mięsień – zwieracz cewki, którego czynność może być kontrolowana. Mikcja – medyczne określenie aktu oddawania moczu.

Higiena układu wydalniczego W trosce o właściwe funkcjonowanie układu należy:  unikać przeziębień okolicy lędźwiowej ciała;  utrzymywać w czystości zewnętrzne narządy wydalnicze, by nie dopuścić do infekcji mikroorganizmami wywołującymi zapalenia pęcherza, a gdy wnikną dalej - miedniczek i całych nerek.

CHOROBY UKŁADU WYDALNICZEGO

Zapalenia pęcherza moczowego Przyczyny:  zatrzymywanie moczu w pęcherzu,  przerost prostaty (u mężczyzn)  brak higieny osobistej. Objawy:  ból przy oddawaniu moczu,  oddawanie moczu przerywanym strumieniem,  podwyższona temperatura,  możliwa jest obecność białka. Nieleczone zapalenie pęcherza może doprowadzić do zapalenia nerek.

Zapalenie nerek Przyczyny: infekcja bakteryjna Objawy:  bóle w okolicy nerek, gorączka (czasem z dreszczami) i oddawanie moczu utrudnione;  mogą występować nudności i wymioty, osłabienie, bóle brzucha, a także bóle głowy,  oprócz zmian w moczu odnotowuje się wówczas podwyższoną liczbę leukocytów we krwi obwodowej, podwyższone OB i CRP. Zapalenia nerek nie można bagatelizować! Schorzenie nieleczone może przejść w proces doprowadzić do powikłań, w postaci np. ropnia, posocznicy czy niewydolności nerek.

Kamica nerkowa Przyczyny:  odkładanie się składników mineralnych lub organicznych w postaci zlepiających się ze sobą kryształków np. węglanu wapnia lub foforu,  przetrzymywanie moczu,  sporadyczne infekcje dróg moczowych. Objawy:  bóle w odcinku lędźwiowym kręgosłupa,  nudności,  pojawienie się krwi w moczu,  kolka nerkowa,  oddawanie moczu przerywanym strumieniem.

Kamienie nerkowe

Zapalenie kłębuszka nerkowego Przyczyna: infekcje wirusowe lub bakteryjne. Objawy:  senność,  brak apetytu,  bóle w okolicach lędźwi,  podwyższone ciśnienie tętnicze,  mętny mocz.

Moczówka prosta Przyczyna: niedobór wazopresyny. Objawy:  poliuria (wielomocz - wydalanie ponad 3 litrów moczu na dobę),  polidypsja (objaw polegający na nadmiernym spożywaniu płynów),  niezdolność do zagęszczania moczu.

Rak nerki Objawy:  może rozwijać się przez dłuższy czas bezobjawowo,  tzw. triada, czyli ból, krwiomocz i guz można wyczuć występują u zaledwie 8-15 % chorych. Wystąpienie na raz wymienionych objawów wskazuje na bardzo zaawansowane stadium choroby.

Rak nerki Inne objawy to:  niedokrwistość,  gorączka,  czerwienica (nadmiar czerwonych krwinek krwi),  nagły spadek masy ciała, nawet o ponad 30 %,  hiperkalcemia (zbyt duże stężenie wapnia we krwi),  pocenie w nocy,  duże ciśnienie krwi,  podwyższone OB (odczyn Biernackiego),  zapalenie mięśni.

Rozpoznanie nowotworu nerki Do podstawowych badań, jakie zleci lekarz należą:  USG jamy brzusznej,  TK jamy brzusznej,  MRI jamy brzusznej,  urografia,  RTG klatki piersiowej. Lekarze często stosują zabiegi o minimalnej inwazji za pomocą laparoskopu. Ta technika sprawdza się przy guzach nieprzekraczających 5 cm. Inne metody leczenia nowotworów nerek:  termoablacja,  chemioterapia,  radioterapia,  immunoterapia.