Prawo rzymskie – prawo zobowiązań II dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz. 15.00-15.45, sala 4039 WPiA środa, godz. 10.00-10.45, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Prawo rzymskie: nominalizm deliktowy (rozszerzanie katalogu w prawie pretorskim i twórcza interpretacja jurystów: zwłaszcza lex Aquilia) – generalna klauzula deliktowa (korzenie: chrześcijańska koncepcja peccatum i postulaty prawnonaturalne – art. 1382 c.c., 415 k.c.) - kwestionowana (R. Ihering – niepewność): § 823 BGB – nominalizm (kwestionowany w orzecznictwie); nominalizm - law of torts Prawo rzymskie: nominalizm kontraktowy: pacta vestita – pacta nuda - poszerzany katalog umów (contracti nominati, contracti innominati-synallagma- wzajemność; rola stipulatio) – swoboda umów (korzenie: chrześcijaństwo i kanoniczna zasada pacta quantumcunque nuda servanda sunt: Decretalia Gregorii IX 10.35 oraz zasada, że źródłem zobowiązania są umowy zawarte przez strony w poważnym zamiarze i z rozwagą (usprawiedliwiona causa) Rola nowych zjawisk gospodarczych i potrzeby zagwarantowania praw stronom koncepcje prawnonaturalne – pacta sunt servanda Grocjusza De iure belli 15 a Wielka Rewolucja Francuska: Wolność osoby, własności i obrotu prawnego (art. 1101 c.c.) – ale cause licite, klauzule generalne, natura umowy (bona fides, boni mores, ratio naturalis) – tendencja do zawężania swobody (potrzeba stabilizacji)

Obligatio naturalis – zobowiązanie naturalne: umowy zawierane przez alieni iuris i servi (D. 46.1.16.4 Julian: „nie można żądać od wierzyciela zwrotu świadczenia, które otrzymał w wykonaniu zobowiązania naturalnego”) rozszerzane w prawie klasycznym: nieformalne umowy o zapłatę odsetek; zobowiązania zaciągnięte przez pupila bez zgody opiekuna; długi synów, kórzy uzyskali samodzielność majątkową, wynikające z pożyczek zaciągniętych bez zgody ojca, gdy byli pod jego władzą (pożyczki zakazane w SC Macedonianum) - mogło być zabezpieczone; mogło prowadzić do uwolnienia dłużnika w następstwie odnowienia zobowiązania lub potrącenia wierzytelności pojęcie długu wynikającego „z natury”: obowiązek, który ma wymiar uniwersalny i powinien być spełniony przez każdego człowieka godnego zaufania (D. 50.17.84.1) – „CULTURE OF HONOR” Rzymski punkt wyjścia do późniejszych rozważań nad naturą obligatio naturalis i różnorodność regulacji (np. art. 411, 413 k.c.)

Wielość podmiotów w stosunku obligacyjnym: XII Tablic: wierzytelności dzielą się z mocy prawa (nomina ipso iure divisa - C. 3.36.6): zamiast jednego zobowiązania, którego stroną był spadkodawca, powstawało tyle zobowiązań, ilu było spadkobierców (rozszerzane na inne przypadki) – brak jednolitości prawa skodyfikowane (wyłącza w stosunku do wierzytelności spadkowych art. 1034 § 1 k.c.) oraz koncepcja zobowiązania podzielnego tj., które może być spełnione częściowo bez zasadniczej zmiany istoty i wartości – na tyle części ile dłużników lub wierzycieli (np. art.. 379 k.c.) więcej wierzycieli lub dłużników (poręczyciele) – prawo klasyczne: wytoczenie skargi powoduje konsumpcję pozostałych skarg, mających ten sam cel - C. 8.40.28pr. (a. 531): spełnienie świadczenia umarza obowiązki wszystkich współdłużników i uprawnienia współwierzycieli; rozliczenia między współwierzycielami lub współdłużnikami – zasada regresu (uogólnienie w III w. n.e.) Brak rozważań o solidarności dłużników/ wierzycieli (wielość wierzycieli lub dłużników – wielość zobowiązań) oraz zobowiązanie korealne (jedno zobowiązanie, w którego ramach każdy z wierzycieli lub dłużników może działać samodzielnie, powodując skutki po stronie pozostałych: dyskusje od XIX w. – kwestionowane współcześnie)

Zmiana wierzyciela i dłużnika kłopotliwa na gruncie prawa rzymskiego (pierwotnie ściśle osobisty charakter zobowiązań – ‚Culture of honor’), wyrażone przez średniowieczne powiedzenie „wierzytelności przywierają do kości” (nomina ossibus inhaerent) Surogaty: nowacja (novatio): dłużnik na polecenie wierzyciela przyrzekał spełnienie świadczenia innej osobie (formalnie nowe zobowiązanie powstałe na polecenie dotychczasowego wierzyciela - G. 2.38) – słabości: wymagało współdziałania dłużnika oraz pozbawiało nowego wierzyciela zabezpieczeń, które przysługiwały poprzedniemu (konstrukcja przejęta z modyfikacjami do prawa skodyfikowanego jako sposób umorzenia zobowiązania) przekazanie wierzytelności cognitor albo procurator (zastępcy procesowemu: G. 2.39; D. 3.3.42.2): zawarcie kontraktu zlecenia, obejmującego umocowanie jako zastępcy procesowego, a zleceniu towarzyszyło porozumienie o wyłączeniu obowiązku zwrotu tego, co zastępca uzyska w wyniku procesu (ewentualne zabezpieczone dodatkowym poręczeniem) – słabości: brak samodzielnego uprawnienia do świadczenia

Zmiana wierzyciela i dłużnika cd. Constitutio Antoninus Pius z II w. (D. 2.14.16pr.): przeniesienia praw wierzyciela, wynikających ze sprzedaży spadku - nabywca majątku spadkowego otrzymał actio utilis, wzorowaną na skardze przysługującej formalnemu wierzycielowi a dłużnik exceptio doli wobec skargi formalnego wierzyciela Od III w. - od chwili powiadomienia dłużnika o zbyciu wierzytelności może on zwolnić się z długu tylko poprzez świadczenie do rąk nabywcy wierzytelności Cesja?: rozszerzenie na inne przypadki nabycia wierzytelności (uwaga: tylko przeniesienie skargi - cessio actionis), uniwersalne według C. 8.53.33 (a. 528) Średniowiecze – popularyzacja res incorporalis i potrzeby praktyki: zbywanie wierzytelności (skarg) na podobieństwo przenoszenia własności na rzeczach materialnych (skarga wierzyciela: actio directa; skarga nabywcy: actio utilis) Kodeksy cywilne: c.c. model a. directa i a. utilis; Pandektystyka - § 398 BGB ( i np. art. 509 § 1 k.c.): z chwilą zawarcia umowy o przelewie wierzytelności jej zbywca (cedent) przestaje być wierzycielem, a nabywca (cesjonariusz) staje się wierzycielem w ramach tego samego zobowiązania CESJA Analogie Common law: novatio i zastępstwo procesowe (power of attorney), przyrzeczenie dłużnika o świadczeniu na rzecz osoby trzeciej (acknowledgement). Dopuszczenie ‚cesji’ – 1873 r.

Umorzenie zobowiązania I Prawidłowe spełnienie świadczenia (solutio) – ”(…) zobowiązanie umarza się przede wszystkim przez świadczenie tego, co jest należne.” (G. 3.168): akceptowane powszechnie kontrowersje wokół częściowego spełnienia świadczenia: mógł je wymusić pretor kontrowersje w doktrynie do XIX w. - odrzucone w prawie recypowanym (art. 1244 c.c., § 266 BGB) łagodzona: wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, chyba że narusza to jego uzasadniony interes (art. 1029 szwajcarski Obligationenrecht z 1912 r.; art. 450 k.c.) Analogie Common law: rygoryzm common law łagodzony przez kanclerski system equity law Czas spełnienia świadczenia – przy umowach: wcześniejsze możliwe; nieokreślony: wezwanie wierzyciela (ale niekonieczne przy deliktach – fur semper est in mora). Uogólnienia kazuistyki rzymskiej w prawie recypowanym: termin spełnienia świadczenia jest ustanawiany in favorem debitoris – analogie w kodeksach cywilnych (odmiennie w common law: w braku odrębnych ustaleń zobowiązanie musi być wykonane bez wzywania dłużnika) Miejsce spełnienia świadczenia – brak ustalenia miejsce spełnienia świadczenia: okoliczności danego przypadku (bez zbędnego obciążania dłużnika) oraz reguły (D. 5.1.38): rzecz indywidualnie oznaczona - jej położenie w chwili powstania zobowiązania a rzeczy oznaczone gatunkowo - w miejscu właściwego sądu (actor sequitur forum rei) Tradycja romanistyczna: niepieniężne – reguła braku zbędnej uciążliwości a pieniężne – miejsce zamieszkania wierzyciela (od J. Pothiera: art. 454 § 1 k.c.)

Umorzenie zobowiązania II Spełnienie przez osobę trzecią – sporne wśród jurystów (D. 46.3.31 Ulpian: w przypadku świadczeń niepieniężnych wierzyciel ma prawo oczekiwać osobistego działania dłużnika) – analogicznie w tradycji romanistycznej (i niezależnie w common law), poza § 267 ust. 2 BGB: dopuszczono możliwość odmowy przyjęcia świadczenia niepowiązanego ze szczególnymi cechami dłużnika, jeśli ten sprzeciwia się wykonaniu zobowiązania przez osobę trzecią. W tym: delegatio solvendi (assignatio solvendi): dłużnik polecał osobie, która była z kolei jego dłużnikiem, aby spełniła świadczenie na rzecz wskazanego wierzyciela (w następstwie spełnienia jednego świadczenia dochodziło do umorzenia dwóch zobowiązań – np. w postaci polecenia w ramach zlecenia) – podstawa dla współczesnego przekazu (art. 1271 i 1275 c.c. jako rodzaj umorzenia zobowiązania; BGB i art. 613 kodeksu zobowiązań z 1933 r./9211 k.c. – osobna instytucja: przekazującym i odbiorcą przekazu oraz przekazujący i przekazany) spełnienie świadczenia do rąk osoby innej niż wierzyciel (pierwotnie procurator) Na podstawie bona fides dopuszczono też ograniczony wyjątek: dłużnik zwalniał się ze zobowiązania, świadcząc do rąk osoby nieuprawnionej, jeśli osoba ta miała wcześniej umocowanie wierzyciela do odbioru świadczenia i dłużnik nie wiedział, że umocowanie to utraciła (D. 46.3.35) lub wierzyciel mógł też zwolnić dłużnika ze zobowiązania, potwierdzając jego wykonanie, mimo że świadczenie trafiło do rąk nieuprawnionego (D. 46.3.12.4) zaaprobowane w ius commune i przejęte do kodeksów cywilnych (np. art. 452 k.c.)

Umorzenie zobowiązania III teoretyczne rozróżnienie między zobowiązaniami gatunkowymi (genus) a dotyczącymi świadczeń rzeczy oznaczonej indywidualnie (species) –wpływy filozofii greckiej oraz praktyka: świadczenia określone indywidualnie (species) – nie do zastąpienia ale wypracowana zasada, iż niezawiniona utrata oznaczonego indywidualnie przedmiotu świadczenia powoduje umorzenie zobowiązania (np. art. 475 § 1 k.c.) świadczenia określone gatunkowo (genus): Zobowiązanie trwało, dopóki można było wybrać i świadczyć inne obiekty tego samego rodzaju: genus perire non censetur (glosa ad C. 8.37[38].8) wybór dłużnika – jurysprudencja klasyczna: spełnienie świadczenia także przez rzeczy gorszej jakości, gdy tylko miały one stosowne dla danego gatunku rzeczy właściwości, a nic innego nie wynikało z okoliczności – odrzucone: w braku odrębnego postanowienia dłużnik ma świadczyć rzeczy „średniej” jakości (C. 8.53.35.1–2 – a. 530) Zaakceptowane za pośrednictwem ius commune (np. art. 357 k.c.).

Zobowiązania dopuszczające wybór między różnymi postaciami świadczenia Koncepcja rodzaju (genus): dopuszczenie możliwości umorzenia zobowiązania poprzez wybór jednego spośród kilku istotnie różniących się obiektów – gdy brak postanowień, wybór dłużnika lub tylko świadczenie możliwe – obligatio alternativa (zobowiązanie przemienne) uogólnienie: ius commune (np. art. 365 k.c.; analogicznie niezależnie common law) dopuszczenie wyboru przedmiotu świadczenia wyłącznie przez dłużnika – facultas alternativa upoważnienie przemienne) uogólnienie według ius commune oraz niezawiniona niemożliwość spełnienia podstawowego świadczenia prowadzi do umorzenia zobowiązania (przepisy szczególne w kodeksach, np. obdarowany może wykonać obowiązek alimentacji względem darczyńcy w niedostatku przez świadczenie pieniężne lub zwrot darowizny (np. art. 897 k.c.)

Umorzenie IV datio in solutum (umorzenie przez inne świadczenie - nazwa: C. 6.30.22.6 [a. 531]– uogólnienie: ius commune) dłużnik za zgodą wierzyciela świadczy coś innego, niż to, co powinien zgodnie z treścią zobowiązania; zgoda wyklucza możliwość późniejszego dochodzenia przewidzianego treścią zobowiązania świadczenia (jednomyślność jurysprudencji: G. 3.168): ale zaakceptowany i przyjęty przez wierzyciela nowy przedmiot został później odebrany przez osobę trzecią, która miała do niego prawo rzeczowe (np. rzecz zastawiona): rodzaj sprzedaży uzasadniającej odpowiedzialność dłużnika za wady towaru (D. 13.7.24pr.) c.c. interpretacja a contrario art. 1243; wprost - art. 453 k.c. za BGB: wzorowany na kontrakcie sprzedaży mechanizm ochrony wierzyciela Zwolnienie z długu do III w. p.n.e. konieczność formalnego przyjęcia długu (stosowane do zwalniania nawet gdy nie spełnił świadczenia – w prawie klasycznym) ale stipulatio – acceptilatio oraz nieformalne contrarius actus; najważniejsza: consensus – contrarius consensus uogólnienie: umowa o zwolnienie z długu w prawie skodyfikowanym – np. art. 508 k.c. a common law: jako darowizna Odnowienie (novatio) w drodze wymiany pytania i odpowiedzi wierzyciel uwalniał dłużnika od dotychczasowego zobowiązania, a zamiast niego powstawało nowe, odróżniające się czymś (też osobą wierzyciela lub dłużnika). Szczególny rodzaj: stipulatio Aquiliana: wierzyciel i dłużnik zmieniali wszelkie długi w jedno zobowiązanie, aby następnie je umorzyć przez zwolnienie z długu. Czasy po recepcji: spadek znaczenia z uwagi na rozwój dopuszczalności cesji wierzytelności - Kodyfikacje: różne rozwiązania – art. 1271 i in. c.c. (model rzymski novatio); art. 506 k.c.; BGB brak regulacji

Potrącenie (compensatio) Definicja III w.: „wzajemne potrącenie długów i wierzytelności”: compensatio est debiti et credit inter se cotributio (D. 16.2.1 Modestinus) – cel: uproszczenie obrotu kwestia przymusowości potrącenia: zawsze zobowiązania bonae fidei: uwzględnienie wzajemnego potrącenia należało do obowiązków sędziego (jurysprudencja klasyczna) – inne zobowiązania stopniowo akceptowane do II w. etapy: ochrona wierzytelności przysługujących bankierowi i nabywcy majątku z licytacji; możliwość wnioskowania do pretora o odmowę przyznania skargi nieuwzględniającej potrącenia; dopuszczenie exceptio doli przeciwko takiej skardze Potrącenie z mocy prawa (ipso iure - ujednolicone i uporządkowane za Justyniana I): potrącenie obejmuje z mocy prawa wszystkie skargi, z wyjątkiem przysługującej oddającemu w depozyt (I. 4.6.30) oraz zasada, że dotyczyła wierzytelności wymagalnych, jednorodzajowych i nie budzących istotnych wątpliwości (C. 4.31.14 – a. 531) Kontrowersje w okresie po XI w.: czy strona musi w procesie powołać się na potrącenie, aby z niego skorzystać? potrącenie następuje niezależnie od działań stron, jeśli wystąpią dwie podlegające mu zgodnie z prawem wierzytelności (glosator Martinus – art. 1290 c.c.) oświadczenie strony o dokonaniu potrącenia jest konieczne (Azo Porcius XIII w. – § 388 BGB i za nim aktualne brzmienie art. 499 k.c.)

Mora debitoris (zwłoka dłużnika) - nie spełnił świadczenia we właściwym czasie – kazuistyka jurysprudencji rzymskiej: świadomość dłużnika uchybienia terminowi i wezwanie wierzyciela uogólnione w tradycji romanistycznej jako zawinione opóźnienie w spełnieniu świadczenia domniemanie winy w przypadkach, gdy prawo – stosownie do antycznego prawa rzymskiego – nie wymagało wyraźnie wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia Odmienności prawa skodyfikowanego: art. 1139 c.c. i § 286 BGB - wezwanie dłużnika do świadczenia jest konieczną przesłanką popadnięcia przez niego w zwłokę; art. 476 k.c. - wezwanie dłużnika za konieczną przesłankę zwłoki tylko wtedy, gdy termin świadczenia nie jest oznaczony Skutek zwłoki: odpowiedzialności także wtedy, gdy po popadnięciu przez niego w zwłokę świadczenie stało się niemożliwe do spełnienia z przyczyn przez niego niezawinionych (D. 30.47.6); zobowiązanie pieniężne bonae fidei - obowiązek zapłacenia przez dłużnika odsetek za czas zwłoki (G. 2.280) ius commune uprawnienie do odsetek: wszystkie zobowiązania pieniężne; prawo do odszkodowania i poszerzenie odpowiedzialności dłużnika (sporne w sytuacji, gdy terminowe wykonanie zobowiązania nie zapobiegłoby utracie przedmiotu świadczenia). Prawo skodyfikowane: analogicznie, z wyłączeniem odpowiedzialności dłużnika za siłę wyższą (vis maior), np. art. 477-478 k.c.

Mora creditoris (zwłoka wierzyciela) - bezczynność wierzyciela, skutkująca zmniejszeniem zakresu odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika. Dłużnik mógł domagać się zwrotu wydatków i naprawienia szkody wywołanej tym, że musiał dłużej zachować przedmiot świadczenia. W przypadku świadczenia pieniężnego dłużnik mógł złożyć całą należną wierzycielowi sumę do depozytu – podstawa do zwolnienia dłużnika ze zobowiązania (C. 8.42.9 – a. 286) ius commune pojęcie mora creditoris ujęto systematycznie jako logiczne przeciwieństwo mora debitoris; związano zwłokę z winą wierzyciela (jak w przypadku zwłoki dłużnika) Prawo skodyfikowane: rozbieżności co do tego, czy zwłoka wierzyciela może prowadzić do umorzenia zobowiązania poprzez złożenie świadczenia pieniężnego do depozytu, oraz czy zakłada ona winę wierzyciela Art.. 1257 c.c. – brak regulacji: w przypadku odmowy przyjęcia płatności przez wierzyciela dłużnik staje się wolny od zobowiązania, o ile złożył świadczenie pieniężne do depozytu § 293 BGB – regulacja popadnięcia w zwłokę przez wierzyciela, które jest niezależne od jego winy art. 486 § 2 k.c. – regulacja sytuacji, gdy wierzyciel odmówił przyjęcia świadczenia bez uzasadnionego powodu

Odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę z powodu deliktu i umowy od reakcji, w postaci odpowiedzialności obiektywnej zbiorowej (współrodowcy – jednanie/autorytet i ekspiacja lub w przypadków skrajnych zachowań – ostracyzm/wygnanie-śmierć) przez indywidualizację (rola organizacji społecznej opartej na rodzinie pod władzą pater familias - według zasady talionu a następnie za pośrednictwem autorytetu publicznego) do sformułowania ogólnych zasad i przesłanek odpowiedzialności indywidualnej opartej przede wszystkim na kryterium subiektywnym – wina - moralność (i jej początki) – kwestionowanie odpowiedzialności jednostki za okoliczności zewnętrzne, wpływające na działania człowieka: Vis maior, vis divina, casus fortuitus szczególna rola interpretacji lex Aquilia w zakresie deliktów oraz w przypadku kontraktów – odpowiedzialność za szkodę z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, chronionego w zakresie skarg bonae fidei

Indywidualny charakter zobowiązań w prawie rzymskim (rola centralnej postaci dla prorządku prawnego -pater familias): reguła, wykluczająca skuteczne prawnie przyrzeczenie świadczenia na rzecz osoby innej niż wierzyciel (alteri stipulari nemo potest) (D. 45.1.38.17) Wierzyciel nie ma korzyści majątkowej z tego powodu, że inna osoba ma coś dostać i stąd brak podstaw, by w takiej sytuacji przyznać wierzycielowi skargę o wykonanie zobowiązania (analogicznie też common law) przełamywanie zasady alteri stipulari nemo potest: przyznawanie osobie trzeciej skargi wzorowanej na skardze wierzyciela (actio utilis) – rozszerzany katalog Odmienności w tradycji romanistycznej - analogicznie do tradycji rzymskiej prawo recypowane do XVI w.: wyjątki np. w odniesieniu do zobowiązań „osób publicznych” - odejście nurt prawnonaturalny: umowa służąca urzeczywistnieniu tej korzyści może kreować prawo określonej osoby trzeciej (Grotius, De iure belli II 11.11) – J.R. Pothier i art. 1121 c.c. - Pandektystyka: krytyka ale ostatecznie aprobata dopuszczalności - § 328 ust. 1 BGB, i stąd art. 393 § 1 k.c.