Pozatestamentowe rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci Agnieszka Kwiecień-Madej

Uwagi ogólne Zasada ogólna – art. 941 k.c. – rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament, W przepisach szczególnych występują wyjątki od tej zasady, jednakże nie dotyczą całego majątku, lecz następstwa prawnego co do poszczególnych jego składników, Są to przypadki, gdy dochodzi do pozaspadkowej sukcesji singularnej, przy czym spadkodawca ma możliwość wskazania beneficjenta przysporzenia, Dotyczy to przepisów, które w zakresie wskazania następców prawnych mają charakter dyspozytywny. Można je podzielić na:

Rodzaje przepisów Od woli spadkodawcy zależy czy określony przedmiot będzie wyłączony ze spadku i kto będzie sukcesorem singularnym tego przedmiotu Ustawodawca wyłącza określone prawo ze spadku, jednakże spadkodawca ma wpływ na to, kto będzie sukcesorem singularnym tego przedmiotu Jeśli określone prawo jest przedmiotem zarówno pozatestamentowej dyspozycji na wypadek śmierci na mocy przepisów szczególnych jak i rozrządzenia testamentowego, należy jako zasadę przyjąć pierwszeństwo dyspozycji testamentowej bez względu na chwilę jej dokonania

Jednostronne dyspozycje mortis causa Mogą być dokonywane tylko wtedy gdy przepis szczególny na to pozwala: Art. 56 prawa bankowego – dysponowanie wkładem bankowym na wypadek śmierci, Art. 82 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, Art. 48 ustawy o pracowniczych programach emerytalnych Art. 11 ustawy o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego, Art. 16 par. 3 prawa spółdzielczego Kwoty wypłacone na podstawie ww. przepisów nie należą do spadku – art. 922 par. 2 k.c. – nie są dziedziczone, nie podlegają działowi, wykonawca testamentu nie sprawuje nad nimi zarządu, nie przechodzą na nabywcę spadku, Nie oznacza to, że żadne przepisy prawa spadkowego się do nich nie stosują: Co to treści i skutków są podobne do zapisów windykacyjnych – należy doliczać je do substratu zachowku, Zaliczenie ich wartości na poczet schedy spadkowej w razie działu spadku – wymaga oceny woli spadkodawcy, Brak podstawy prawnej uznania, że beneficjenci tych przysporzeń odpowiadają za długi spadkowe,

Umowy dotyczące spadku

Umowy dotyczące spadku – Księga IV tytuł IX KC Po osobie żyjącej Po osobie zmarłej

Uwagi ogólne Art. 1047 k.c. – z zastrzeżeniem przepisów przewidzianych w tytule IX księgi czwartej, umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna Niedopuszczalna jest tzw. Umowa dziedziczenia ustalająca kto będzie spadkobiercą po danej osobie, niedopuszczalne są wszelkie umowy zbycia spadku po osobie żyjącej, darowizny spadku Zakaz obejmuje również umowy, które dotyczą uprawnień, które nierozłącznie związane są ze spadkiem czy jego dotyczą – np. umowa o dział spadku za życia spadkodawcy, umowa dotycząca zachowku, umowa dotycząca przyjęcia lub odrzucenia spadku, Wyjątki od zakazu: Umowa zrzeczenia się dziedziczenia Umowa zbycia spadku

Spółka cywilna, osobowa i Spółka z o.o. Dopuszczone przez prawo są klauzule w umowach spółki cywilnej, spółek osobowych i spółki z o.o., które nie tylko określają, czy prawa w spółkach wchodzą w skład spadku, ale również określają spadkobierców tych praw Art.. 871 k.c. – skutek śmierci wspólnika, Art. 872 k.c. – klauzula umowna Art. 58 par. 1 pkt 4 k.s.h – rozwiązanie spółki jawnej z chwilą śmieci wspólnika. Pomimo śmierci spółka trwa nadal między pozostałymi, jeśli umowa spółki taki stanowi, albo pozostali wspólnicy tak postanowią Art. 60 par. 1 k.s.h. – prawa zmarłego wspólnika mogą przysługiwać tylko niektórym albo jednemu spadkobiercy wspólnika jeśli umowa spółki tak stanowi Udziały w spółce z o.o. są dziedziczne, a spadkobiercy z mocy prawa wstępują do spółki, jednakże umowa spółki może ograniczać lub wyłączyć wstąpienie spadkobierców do spółki na miejsce zmarłego wspólnika. Umowa powinna wówczas określać warunki spłaty spadkobierców niewstępujących do spółki, pod rygorem bezskuteczności.

Majątkowe umowy małżeńskie Art.. 50(1) k.r.o. – za umowę o spadek należy również uznać klauzulę w majątkowych umowach małżeńskich, określających udział małżonków w majątku wspólnym w razie śmierci jednego z małżonków. Dotyczy umów rozszerzających lub ograniczających wspólność majątkową, które ustalają nierówne udziały małżonków na wypadek ustania małżeństwa Dopuszczalne jest różnicowanie przyczyn ustania np. w przypadku rozwodu po ½, a w przypadku śmierci ¾ dla małżonka pozostającego przy życiu a ¼ dla spadkobierców, Korzyść nie jest uwzględniania przy ustalaniu zachowku, ani przy dziale spadku,

Darowizna mortis causa To umowa, której skutki mają nastąpić dopiero z chwilą śmierci darczyńcy, Może oznaczać darowiznę, która w chwili śmierci wywoła jedynie skutek obligacyjny (jak zapis zwykły), albo skutek rzeczowy (jak zapis windykacyjny) Brak regulacji w k.c. – dyskusyjna dopuszczalność, Uchwała SN z 13.12.2013r. III CZP 79/13 – „dopuszczalne jest zawarcie umowy darowizny na wypadek śmierci, jeżeli jej przedmiotem są konkretne rzeczy lub prawa, a umowa nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego, Za zakazaną de lege lata (art. 1047 KC) należy natomiast uznać umowę darowizny, której przedmiotem miałby być cały spadek lub jego ułamkowa część, z zastrzeżeniem, iż jest skuteczna w razie śmierci darczyńcy.

Pełnomocnictwo niewygasające w chwili śmierci i na wypadek śmierci Art. 101 par 2 k.c. – umocowanie wygasa ze śmiercią mocodawcy lub pełnomocnika, chyba że w pełnomocnictwie inaczej zastrzeżono z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa, Zasady wykonywania – art. 107 k.c. Pełnomocnictwo niewygasające na wypadek śmierci mocodawcy w przypadku przedsiębiorcy, Dyskusyjny status pełnomocnictwa na wypadek śmierci – upoważniałoby pełnomocnika do działania dopiero z chwilą śmierci mocodawcy, Pełnomocnictwo mortis causa ustanowione w testamencie musi być uznane za skuteczne jako powołanie wykonawcy testamentu o kompetencjach zakreślonych granicami pełnomocnictwa, Art. 109(7) par 4 k. – skutek śmierci przedsiębiorcy dla trwania prokury,

Zrzeczenie się dziedziczenia

Art. 1048 k.c. Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Nie jest możliwe zrzeczenie się dziedziczenia testamentowego. Stronami umowy są potencjalny spadkobierca i przyszły spadkodawca – wymagana jest co najmniej ograniczona zdolność do czynności prawnych po stronie przyszłego spadkodawcy, oraz pełna zdolność do czynności prawnych po stronie zrzekającego się, W imieniu osoby niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych, oświadczenie o zrzeczeniu się może złożyć przedstawiciel ustawowy za zgodą sądu opiekuńczego (art. 101 par. 3 art. 156, 178 par 2 k.r.o.), a gdyby istniał potencjalny konflikt interesów potrzebne jest ustanowienie kuratora (art. 98 par 2 k.r.o.) Forma umowy: akt notarialny (art. 1048 zd. 2 k.c.), pod rygorem nieważności (art. 73 par. 2 zd. 1 k.c.)

Zrzeczenie się dziedziczenia Do zrzeczenia się znajdują zastosowanie ogólne przepisy o wadach oświadczenia woli (SN 12.10.2005r., III CK 48/05) Nie stosują się do niej wady testamentu, nie można jej podważyć skargą pauliańską, ani zaskarżyć w trybie 1024 k.c., Jest czynnością mortis causa – sui generis czynnością prawa spadkowego, Art. 1049 par 1 k.c. – zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej Umowa skutkuje wyłączeniem z dziedziczenia całego szczepu, Zrzekający się i jego zstępni – zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku (art. 1049 par. 2 k.c.) – osoby te nie dziedziczą z ustawy, ale mogą być powołane do spadku w testamencie, Zrzekający się może dziedziczyć na podstawie testamentu sporządzonego zarówno przed zrzeczeniem, jak i po zrzeczeniu się dziedziczenia (Tak uchw. SN z 15.5.1972 r., III CZP 26/72, OSNCP 1972, Nr 11, poz. 197.) Nie jest wykluczone zawarcie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia przez pełnomocnika. Pełnomocnikiem może posłużyć się zarówno zrzekający się, jak i spadkodawca. Pełnomocnictwo powinno być udzielone w formie aktu notarialnego (art. 99 § 1 w zw. z art. 1048 zd. 2 KC). Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia może zostać zawarta tylko za życia zrzekającego się i spadkodawcy. Gdyby więc doszło do jej zawarcia przez pełnomocnika po śmierci mocodawcy (zrzekającego się lub spadkodawcy), byłaby umową nieważną.

Cechy zrzeczenia się Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje zrzeczenie się prawa do zachowku, Umowa zrzeczenia się dziedziczenia może być warunkowa – skutek zastrzeżenia zależy od tego, czy ziści się on najpóźniej w chwili otwarcia spadku, Zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym po kim się dziedziczenia zrzeczono (art. 1050 k.c.) W formie aktu notarialnego, pod rygorem nieważności Możliwe jest zawarcie przez same strony umowy zmieniającej umowę o zrzeczenie się dziedziczenia.

Zrzeczenie się na korzyść określonej osoby, Zrzeczenie się pod warunkiem Możliwość zrzeczenia się dziedziczenia na rzecz oznaczonej osoby oraz zrzeczenie się dziedziczenia pod warunkiem, że do spadku zostanie powołana określona osoba  SPORNE „Ustosunkowując się do tego zagadnienia, wypada zauważyć, iż umowa o zrzeczenie się dziedziczenia nie stanowi prawdziwego pactum in favorem tertii. Nie jest też dopuszczalne bezpośrednie wskazanie w niej spadkobiercy mającego dziedziczyć w miejsce zrzekającego się. Umowa ta nie może bowiem stanowić tytułu powołania do dziedziczenia. Gdyby taki charakter strony jej nadały, naruszyłyby zakaz płynący z art. 941 oraz 1047 KC.” – B. Kordasiewicz, System…, s. 1142 W każdym jednak przypadku umowa o zrzeczenie się dziedziczenia działa na korzyść jakichś osób (innych spadkobierców ustawowych lub spadkobierców testamentowych). Dopuścić więc trzeba możliwość uzależnienia skuteczności zrzeczenia się dziedziczenia od tego, czy ze zrzeczenia się dziedziczenia odniesie korzyść określona osoba. Cel ten strony mogą osiągnąć, zamieszczając w umowie odpowiednio sformułowany warunek. Treścią tego warunku może być powołanie do dziedziczenia w chwili otwarcia spadku określonej osoby na podstawie ustawy lub testamentu. Ziszczenie się warunku wymagać więc może czasem sporządzenia przez spadkodawcę testamentu o odpowiedniej treści (ustanowienia określonej osoby spadkobiercą testamentowym lub wyłączenia od dziedziczenia ustawowego w testamencie negatywnym określonego potencjalnego spadkobiercy ustawowego). W tym też sensie można mówić de lege lata o dopuszczalności zrzeczenia się dziedziczenia na korzyść określonej osoby

Częściowe zrzeczenie się dziedziczenia Wątpliwości budzi dopuszczalność częściowego zrzeczenia się dziedziczenia. Przeciw niej przemawia sposób ujęcia skutków zrzeczenia się dziedziczenia w art. 1049 § 2 KC. Dopuszczenie zaś takiej możliwości wzbogacałoby instrumenty, za pomocą których strony mogą rozwiązywać skomplikowane sytuacje życiowe i osiągać pożądane i zasługujące na wsparcie cele. Uwzględniając ten ostatni argument, należy uznać za dopuszczalne ograniczenie zrzeczenia się dziedziczenia do ułamkowej części spadku (lub udziału w spadku), mającego przypaść zrzekającemu się na podstawie dziedziczenia ustawowego. W literaturze spotkać można również głosy opowiadające się za dopuszczalnością objęcia zrzeczeniem się dziedziczenia jedynie gospodarstwa rolnego, choć nie jest to już takie oczywiste. Mimo iż do Kodeksu cywilnego nie przejęto z PrSpadkD przepisu art. 10 § 2, który wyraźnie przewidywał możliwość zrzeczenia się jedynie prawa do zachowku, możliwość taką należy dopuścić także na tle Kodeksu cywilnego. Choć nie jest to pozbawione wątpliwości, należy też dopuścić możliwość zrzeczenia się określonej ułamkowo części zachowku, który uprawnionemu ma przypaść w razie śmierci spadkodawcy.

Umowa zbycia spadku

Uwagi ogólne Spadkobierca, który przyjął spadek może zbyć ten spadek w całości lub w części. To samo dotyczy zbycia udziału spadkowego (art. 1051 k.c.), Nie jest to umowa o spadek po osobie żyjącej, jest to umowa o spadek po osobie zmarłej, Zbycia może dokonać spadkobierca testamentowy jak i ustawowy oraz nabywca spadku (dalsze zbycie), Nie wymaga zgody współspadkobierców, Jest to jedyna umowa pozwalająca spadkobiercy na przeniesienie przedmiotów spadkowych o nieuregulowanym stanie prawnym, Nabywcą spadku może być, co do zasady, dowolny podmiot, Zbycie spadku – umowa rozporządzająca, sukcesja uniwersalna, Od zbycia spadku należy odróżnić umowę przenoszącą na nabywcę określone prawo wchodzące w skład spadku – sukcesja singularna,

Zbycie spadku Zbyć spadek może jedynie spadkobierca, który go przyjął (lub nie złożył żadnego oświadczenia w przepisanym prawem terminie), Ustawa nie zakreśla końcowego terminu, w którym może dojść do zbycia spadku. Granicą jest dokonanie całkowitego działu spadku, a jeżeli cały spadek odziedziczył jeden spadkobierca – po faktycznym zatarciu się odrębności masy spadkowej. Zbycie może dotyczyć całego spadku, jego ułamkowej części, a także udziału spadkowego, Wpływ zmiany wielkości udziału na zawartą umowę,

Przedmiot Zbycia - zmiany Zgodnie z art. 1051 KC, zbycie spadku może nastąpić (dopiero i już) po przyjęciu spadku. Nie zawsze więc w chwili zawarcia umowy losy spadku są już przesądzone, a udział spadkobiercy dokonującego zbycia ostatecznie ukształtowany.  Może on ulec zmianie m.in. z powodu odrzucenia spadku przez współspadkobiercę ustawowego, przyrostu lub uznania współspadkobiercy za niegodnego. Dlatego strony powinny starać się zapobiec ewentualnym wątpliwościom co do zakresu działania umowy przez możliwie precyzyjne określenie jej przedmiotu (nie chodzi tu oczywiście o wyliczenie składników majątkowych spadku). W razie niejasności należy dokonać wykładni umowy, posługując się regułami interpretacyjnymi z art. 65 KC Konsekwencje zmian w majątku spadkowym między otwarciem spadku, a zbyciem – jeśli umowa tego nie reguluje, stosuje się art. 1054 k.c. – surogacja rzeczowa, Przedawnienie tych roszczeń z art. 1054 k.c. 6 lat od zawarcia umowy o zbycie spadku (art. 118 k.c.)

Strony Umowy Umowę o zbyciu spadku (lub udziału w spadku) może zawrzeć zarówno spadkobierca ustawowy, jak i testamentowy. Jeżeli zbycia dokonuje spadkobierca dziedziczący równocześnie na podstawie testamentu i ustawy (por. art. 926 § 3 KC), umowa powinna określać, czy zbycie obejmuje jego udziały spadkowe przypadłe mu z obu tytułów, czy tylko z jednego tytułu (i którego). Zbycia spadku może dokonać także gmina lub Skarb Państwa, jako spadkobiercy ustawowi lub testamentowi oraz osoba prawna powołana do dziedziczenia w testamencie. Umowa zawarta przez spadkobiercę przed przyjęciem spadku jest nieważna (art. 58 § 1 w zw. z art. 1051 KC). Dotyczy to także umowy przedwstępnej lub umowy zobowiązującej do przeniesienia spadku, choćby strony ograniczyły jej skutki do skutków obligacyjnych Nabywcą może być zarówno współspadkobierca, jak i osoba trzecia (zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna).

Podwójny skutek i kauzalność W myśl art. 1052 § 1 KC, umowa sprzedaży zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia spadku przenosi spadek na nabywcę, chyba że strony inaczej postanowiły. W przepisie tym ustawodawca posłużył się konstrukcją podobną do wykorzystanej w art. 155 § 1 KC koncepcji podwójnego skutku umowy zobowiązującej do przeniesienia własności. Umowa zobowiązująca do przeniesienia spadku (w art. 1052 KC używa się zwrotu „umowa zobowiązująca do zbycia spadku”) powoduje więc nie tylko powstanie stosunku zobowiązaniowego, lecz od razu przenosi spadek na nabywcę, chyba że strony inaczej postanowiły. Do umów, z których może wynikać zobowiązanie do przeniesienia spadku, omawiany przepis zalicza umowę sprzedaży, zamiany oraz darowizny, ponadto zaś wspomina o „innych umowach zobowiązujących do zbycia spadku”. Do zbycia spadku może dojść w dwojaki sposób: albo przez zawarcie umowy sprzedaży, zamiany lub darowizny spadku, wywołującej od razu podwójny skutek (zobowiązujący i rozporządzający), albo przez zawarcie dwóch odrębnych umów, tj. umowy zobowiązującej do przeniesienia spadku (umowa sprzedaży, zamiany lub darowizny spadku) oraz umowy o przeniesienie spadku (umowa będąca czynnością prawną rozporządzającą). Umowa o przeniesienie spadku jest umową kauzalną (causa solvendi). Jej ważność zależy bowiem od istnienia zobowiązania, w wykonaniu którego dochodzi do jej zawarcia (art. 1052 § 2 KC). Kauzalny charakter mają również umowy zobowiązujące do przeniesienia spadku, a rodzaj causa zależy od charakteru umowy, do zawarcia której doszło.

Forma Umowy i Skutki dla Stron Umowa zobowiązująca do zbycia powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, ad solemnitatem, Umowa przenosząca spadek w tej samej formie, Umowy te mogą być zawarte pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, Nierzadko w sądowym postępowaniu działowym jeden ze współspadkobierców oświadcza, że przekazuje swój udział innemu współspadkobiercy, na co ten się zgadza. Oświadczenia takie nie mogą być uznane za zbycie spadku, lecz za wniosek uczestnika postępowania wyrażający jego wolę co do sposobu dokonania działu przez sąd Skutkiem zbycia jest wstąpienie w przez nabywcę spadku w prawa i obowiązki spadkobiercy, czyli sukcesja uniwersalna, Korzyści i ciężary związane z przedmiotami należącymi do spadki, jak również niebezpieczeństwo ich przypadkowej utraty przechodzą na nabywcę z chwilą zawarcia umowy o zbycie spadku, chyba że umówiono się inaczej ( art. 1057 k.c.) Nabywca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe, w tym samym zakresie co zbywca, ale nie zwalnia dotychczasowego spadkobiercy. Odpowiadają solidarnie (art. 1055 zd. 2 k.c.)

KAZUS Umową w formie aktu notarialnego z dnia 3 marca 2010 r. Piotr zrzekł się dziedziczenia po swoim ojcu Januszu. Janusz zmarł 20 lipca 2016 r. – pozostawiając żonę Grażynę oraz dzieci Piotra i Jadwigę. Okazało się, że w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego w dniu 3 lipca 2012 r. Janusz powołał do dziedziczenia syna Piotra oraz bratanka Ignacego, obciążając ich obowiązkiem wydania żonie spadkodawcy Grażynie 1/10 spadku. Nikt ze spadkobierców nie kwestionuje ważności testamentu Kto nabędzie prawo do spadku po Januszu?

Kazus Umową w formie aktu notarialnego z dnia 20 marca 2004r. Mariusz zrzekł się dziedziczenia po swoim ojcu Józefie, wskazując, że udział w spadku ma przypaść siostrze Iwonie. Józef zmarł 20 listopada 2005r., pozostawiając żonę Marię, córkę Iwonę i syna Mariusza. Na czyją rzecz nastąpi stwierdzenie nabycia spadku po Józefie?