Prawo rzymskie – osoby i rodzina II dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Konsultacje - wtorek, godz. 15.00-16.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Zdarzenia a czynności prawne Zmiany w rzeczywistości mają charakter albo czysto naturalny albo zależą od woli człowieka - przekształcane są niekiedy przez porządek prawny w zdarzenia prawne w prawie prywatnym zdarzenia prawne - nabycie, utrata lub zmiana istniejących praw. Nabycie praw we współczesnej teorii prawa prywatnego - pierwotne i pochodne Nabycie pochodne następuje pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna) lub pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) Nabycie syngularne - nabycie translatywne lub nabycie konstytutywne (wyodrębnienie nowego prawa) Skutki zdarzeń prawnych mogą być albo natychmiastowe albo czasowo zawieszone (często w drodze retroaktywnej (ex tunc), czyli fikcji działającej z mocą wsteczną Zdarzenia prawne zależne od woli ludzkiej - działania przez prawo zabronione (czyny niedozwolone) i działania dozwolone dychotomia: XVIII w. sformułowanie działania dozwolone to „Rechtsgeschäft” (czynność prawna) -XIX w. (nauka niemiecka)

Rodzaje czynności prawnych (negotium Rodzaje czynności prawnych (negotium?) Teoria i podziały czynności prawnych - dzieło pandektystyki niemieckiej - czynności ustne i pisemne - czynności formalne i nieformalne: pierwotnie funkcja sprawcza, później ochronna (zwłaszcza ius gentium – wpływ na ius civile) - czynności rozporządzające i zobowiązujące (pierwowzór w rzymskiej definicji zobowiązania w: D. 44,7,3) - czynności przyczynowe (causa – cel społeczno-gospodarczy) i abstrakcyjne: mancypacja a tradycja; stypulacja i jej ewolucja (wielorakie funkcje) - jedno- i dwustronne - odpłatne i nieodpłatne (pod tytułem obciążającym i pod tytułem darmym) - między żyjącymi (inter vivos) i czynności na wypadek śmierci (mortis causa) Elementy czynności prawnej (kształtowane na gruncie kontraktów) – essentialia, naturalia – z porządku prawnego i accidentalia negotii (warunek - condicio, termin – dies, polecenie - modus) W prawie rzymskim dodanie zarówno warunku, jak i terminu powodowało nieważność pewnej grupy formalnych czynności dawnego ius civile: actus legitimi (D. 50,17,77). - uwolnienie spod władzy ojcowskiej (emancipatio), zwolnienie z długu (acceptilatio), uroczyste nabycie spadku (cretio), procesowe odstąpienie praw przed pretorem (in iure cessio) i ustanowienie zastępcy procesowego (cognitoris datio).

Warunek (condicio) - zdarzenie przyszłe i niepewne (lub klauzula czynności prawnej) warunek zawieszający (pendente condicione)– uzależniający powstanie, a warunek rozwiązujący – ustanie skutków prawnych Uprawniony pod warunkiem zawieszającym nie nabywał prawa, lecz miał jego dziedziczną ekspektatywę warunek zawieszający niemożliwy do spełnienia: początkowo uznawano czynność prawną za nieważną (z uwagi na wymóg utrzymania w mocy woli zmarłego Sabinianie przeforsowali jednak w początkach pryncypatu dla przysporzeń testamentowych fikcję, że warunku nie dodano: G. 3,98). warunek zawieszający konieczny niemożliwy do spełnienia: czynność uznawano za bezwarunkową, a jej skutki następowały natychmiast Warunki niedopuszczalne prawnie lub moralnie (condicio contra bonos mores) niweczyły automatycznie zarówno umowy dobrej wiary, jak i stypulację; w odniesieniu do przysporzeń testamentowych, takich jak legat damnacyjny i ustanowienie dziedzica - zdecydowano się ostatecznie je skreślać, podobnie jak warunki niemożliwe do spełnienia Warunki niewłaściwe: warunek prawny (condiciones iuris), wynikający z samego porządku prawnego oraz warunek milczący (condicio tacita) Warunki dodatnie (pozytywne) i warunki ujemne (negatywne)

Trójpodział, który pojawił się dopiero w prawie justyniańskim (C Trójpodział, który pojawił się dopiero w prawie justyniańskim (C. 6,51,1,7) - ziszczenie zdarzenia zasadniczo zależne od woli uprawnionego - warunek potestatywny (condicio potestativa) – np. zastrzeżenia kupna na próbę (pactum discplicentiae) - warunek przypadkowy (condicio casualis) - np. wystąpienie zjawisk natury - warunek pośredni - mieszany (condicio mixta) – np. klauzula przepadku (lex commissoria) i zastrzeżenie lepszej oferty (in diem addictio) Termin (dies) – zdarzenie przyszłe, ale - w odróżnieniu od warunku zdarzenie pewne: termin zawieszający lub początkowy (tzw. dies a quo) albo rozwiązujący lub końcowy (tzw. dies ad quem) Polecenie (modus) - znana już w okresie republiki powinność, nakładana na osobę uzyskującą cokolwiek pod tytułem darmym (darowizna, wyzwolenie lub przysporzenie testamentowe) początkowo czysto moralny obowiązek - w okresie pryncypatu zaczęto jego spełnienie wymuszać (np. przez stypulację; polecenia na rzecz instytucji kościelnych) Ius commune: „warunek zawieszający zawiesza, lecz nie zobowiązuje, natomiast polecenie zobowiązuje, lecz nie zawiesza” (testamenty/darowizna)

Wykładnia czynności prawnych Obok czynności formalnych - czynności wyraźne (ustne, wyrażenie woli w postaci niejęzykowej - zwłaszcza przez gestykulację) oraz czynności dorozumiane (per facta concludentia – ustalone przez prawo pozytywne fikcje oświadczeń woli: F.C. von Savigny a nawet milczenie (Liber sextus 1298 r.: qui tacet, consentire videtur). rozwój znaczenia czynnika subiektywnego – zwycięstwo voluntas nad verba (scriptum – sententia): causa Curiana z 93 p.n.e. (proces spadkowy przed rzymskim sądem centumwiralnym: Kuriusz ustanowiony substytutem pupilarnym, który dziedziczy w razie śmierci dziecka w wieku niedojrzałym - dziecko w ogóle nie przyszło na świat) reguły wykładni tzw. reguła Celsusa (D. 34,5,26: ambiguitas contra stipulatorem) - wykładnia contra proferentem utrzymanie czynności prawnej w mocy niż uznanie jej za nieważną (D. 34,5,12: ut res magis valeat quam pereat) favores: favor testamenti, favor libertatis, favor dotis, favor nuptiarum, favor debitoris, favor rei, favor pupillorum Tylko prawo spadkowe: falsa demonstratio non nocet (rozszerzenie – ius commune) Pandektystyka: od teorii woli do teorii oświadczenia (ochrona zaufania i obrotu – upowszechniane) – złożone pojęcie oświadczenia woli: wola i jej oświadczenia (nieznane prawu rzymskiemu – nierozerwalność czynności prawnej)

Wady czynności prawnych Zamierzona rozbieżność między wolą a jej oświadczeniem - Oświadczenie złożone nie na serio, np. na scenie czy dla żartu (per iocum) - Oświadczenie pozorne (simulatio) – w celu obejścia prawa: czynność pozorowana (symulowana) nieważna, podczas gdy rzeczywiście chciana czynność ukryta (dyssymulowana) pozostawała w mocy tylko wtedy, gdy spełniała własne wymogi ważności (zmiana z uwagi ochronę zaufania osób trzecich – XVII/XVIII w.) Zastrzeżenie potajemne (reservatio mentalis) – w pełni kanonistyka (jedna strona zastrzega - małżeństwo) Niezamierzona rozbieżność między wolą a oświadczeniem - błąd (error): automatyczna nieważność (dissensus) – odrębności współczesne error in persona, error in corpore, error in negotio, error in materia, nieistotny error in qualitate oraz error in nomine Error facti Ale ignorantia iuris nocet (elastyczność ale CTh. 1,1,2, a. 391) groźba bezprawna (metus) i podstęp (dolus) – jako odrębne delikty, wzruszalne za pomocą środków prawa pretorskiego (exceptio, restitutio in integrum oraz actio doli, actio quod metus causa) Rozwój późniejszy – różnorodność rozwiązań i skutków

ZASTĘPSTWO Generalna niechęć wobec zastępstwa oraz brak potrzeby (działania osób alieni iuris na rzecz pater familias - przysporzenia) Ius civile - patres familias ograniczona odpowiedzialność za podjęte bez ich zgody czy wiedzy działania osób pod władzą ale Ius honorarium – skargi (actiones), na których podstawie pater familias mógł odpowiadać za zobowiązania osób podległych swej władzy Peculium (mały majątek) - peculium castrense (‚,obozowe”) – od czasów Augusta - majątek nabyty w wojsku (ojciec dziedziczył je po nich, jeśli testamentowo nie rozrządzili nim inaczej) Właścicielami stawały się osoby alieni iuris, ojciec miał zaś ich dobra w użytkowaniu. peculium quasi castrense (Konstantyn Wielki/Justynian I) – nie w pełni ujednolicone: rozporządzanie oraz dysponowanie w testamencie, czasem dopuszczano nawet dziedziczenie beztestamentowe (wpływy chrześcijańskie?). (plus szczególne przywileje żołnierzy i weteranów) Osobne kategorie - bona materna (pochodzące ze spadku po matce), tzw. lucra nuptialia, obejmujące posag i darowiznę przed małżeństwem – ochrona interesów majątkowych dzieci (biologia?) oraz bona adventicia, które podlegli władzy ojcowskiej otrzymali z innych źródeł Odpowiedzialność za czyny niedozwolone – delikty: albo pełna ojca albo odpowiedzialność noksalna: od II w. n.e. ponoszono głównie za niewolników, gdyż juryści pozwalali, aby synowie sami odpowiadali - zaniknęła wobec alieni iuris najprawdopodobniej w IV w. ( nie zna jej prawo justyniańskie)

ZASTĘPSTWO Generalna niechęć wobec zastępstwa oraz brak potrzeby (działania osób alieni iuris na rzecz pater familias - przysporzenia) – współcześnie rozróżniane ustawowe zastępstwo konieczne (np. tutor i curator) i umowne zastępstwo dobrowolne (np. mandatum) Zastępstwo pośrednie - działanie w imieniu własnym, ale na cudzy rachunek – konieczna dodatkowa czynność przenosząca skutki działania na zastępowanego - zwłaszcza zarządca majątku (procurator), opiekun (tutor), kurator (curator), zleceniobiorca (mandatarius) i prowadzący cudze sprawy bez zlecenia (negotiorum gestor) - za wyjątkiem dopuszczonego z uwagi na użyteczność tego rozwiązania bezpośredniego nabycia posiadania – a w konsekwencji własności – przez zarządcę i opiekuna (szczególne przyczyny) Opór wobec idei zastępstwa bezpośredniego (przedstawicielstwo) – działanie w imieniu zastąpionego, sprowadzając wszystkie skutki prawne wprost na niego (D. 45,1,38,17: alteri stipulari nemo potest) PRZYCZYNY ALE actiones adiecticiae qualitatis (skargi o charakterze dodatkowym – w stosunku do piastuna władzy) - actio de peculio vel de in rem verso, actio quod iussu, actio tributoria oraz actio exercitoria i actio institoria (rozszerzone przez actio utilis oraz inne) przełamanie od ius commune i niejednolitość rozwiązań prawnych współcześnie Osobne kategorie – pośrednik i posłaniec (wyłącznie czynności nieformalne)

Zdolność do czynności prawnych- kryteria psychofizyczne Skutki czynności prawnych – czynności ważne (osoba zdolna do czynności prawnych, jeżeli była poprawna pod względem formy i treści i nie sprzeciwiała się prawu lub dobrym obyczajom) - czynności nieważne (rzadko konwalidacja - quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere lub, częściej konwersja) - wąsko rozumiana nieważność częściowa (dopiero Bartolus - utile per inutile non vitiatur) - czynności wzruszalne (albo zaczepialne) BRAK konstrukcji bezskuteczności względnej Zdolność do czynności prawnych- kryteria psychofizyczne Uwaga - niewolnicy mieli wyłącznie zdolność do czynności prawnych ale nie mieli zdolności prawnej! - WIEK - PŁEĆ - INNE OGRANICZENIA

Ograniczenia ze względu na wiek - - 0-7; 7-12/14; 12/14-25 (analogie w różnych kulturach prawnych – zgodne z ustaleniami demografii historycznej i badań etnograficznych a dziś potwierdzane przez psychologię I neurobiologię) DZIECI (infantes) – od urodzenia do ukończenia siódmego roku życia Infantes od 3. roku życia - alimenta (prawo publiczne) Ale do czynności faktycznych – np. zaręczyny - zdolność ale małżeństwo już NIE! Brak władzy ojcowskiej - dzieci musiały znajdować się pod opieką (tutela) - opiekun działał zamiast nich jako powiernik, dokonując rozporządzeń tak jak właściciel a w zakresie przysporzeń nabywając posiadanie i własność Poza tym zakresem opiekun (tutor)- zastępca pośredni dzieci nabywały prawa w sytuacjach, w których ich własne działanie było do tego zbyteczne, np. nabywając spadek z mocy prawa jako dziedzic domowy (suus heres) wraz ze śmiercią ojca rodziny Często posługiwano się też jako organem nabycia należącym do nich niewolnikiem Kategoria infanstes – punktem odniesienia dla kodyfikacji cywilnych – nowsze k.c. z XX w. przesuwają granicę wyżej niż 7. lat Okres średniowiecza – prawa rodzime – kryterium sprawności fizycznej (np. władania bronią)

Ograniczenia ze względu na wiek niedojrzali (impuberes), czyli osoby powyżej siódmego roku życia - w braku władzy ojcowskiej pozostawali pod opieką (tutela impuberum). Dziewczęta osiągały dojrzałość z końcem 12 roku życia (biologia - prokreacja) Chłopcy - Prokulianie sztywna granicę 14 lat, Sabinianie - kryterium indywidualnego rozwoju fizycznego. Stanowisko prokuliańskie zaaprobował Justynian (I. 1,22pr.) TOGA VIRILIS Niedojrzali nie mogli w żadnym razie zawrzeć małżeństwa i sporządzić testamentu. W obrocie między żyjącymi mogli oni natomiast samodzielnie przyjmować przysporzenia. Obciążenia - wymagano przyzwolenia opiekuna (auctoritas tutoris) Glosatorzy - „czynność prawna kulejąca” (negotium claudicans) Rozwój późniejszy: przykładowo współczesny polski k.c. - umowę zawartą bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego traktuje się jednolicie, przypisując jej w całości skuteczność zawieszoną do chwili jej potwierdzenia.(art. 18 K.C. z 1964 r.)

Ograniczenia ze względu na wiek - puberes viginti quinque annis minores około 200 r. przed Chr. lex (P)Laetoria - nową kategoria wiekowa mało- lub niepełnoletnich, czyli „dojrzałych poniżej 25 roku życia” Ochrona przed stratami ponoszonymi z powodu ich niedoświadczenia, wykorzystanego przez kontrahenta w celu ich „podejścia” (circumscriptio) – pretorska skarga karna, exceptio procesowe i restitutio in integrum czynności małoletnich były w całości formalnie ważne, lecz wzruszalne w sferze prawa pretorskiego, jeśli pogarszały one sytuację gospodarczą małoletniego Na jego wniosek pretor ustanawiał dlań kuratora (curator minoris) jako doradcę: początkowo dla poszczególnych, a od czasów Marka Aureliusza (161–180) dla wszystkich czynności prawnych. Zgoda kuratora odgrywała mniejszą rolę niż auctoritas tutoris – możność podważenia przez małoletniego Rozwijane w okresie poklasycznym Uwaga – intuicja Rzymian zgodna z ustaleniami współczesnej medycyny i psychologii oraz neuroscience