Prawa podmiotowe mgr Maciej Bieszczad Zakład Prawa Cywilnego i Prawa Międzynarodowego Prywatnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego

Prawo podmiotowe - definicja Prawo podmiotowe – zbiór uprawnień występujących w określonym typie stosunków cywilnoprawnych, określających sytuację prawną podmiotu uprawnionego w ramach tego typu stosunków. Definicja A. Woltera - „jedno lub więcej uprawnień, związanych ze sobą funkcjonalnie i stanowiących element danego typu stosunku prawnego”

Rozwój historyczny pojęcia prawa podmiotowego Teoria woli (B. Windscheid) - prawo podmiotowe to użyczona przez porządek prawny moc woli, władztwo woli; możliwość domagania się pewnego zachowania od innych, ale również możliwość działania lub zaniechania samego uprawnionego Teoria interesu (R. von Ihering) - istotą prawa podmiotowego jest korzyść (realna); prawo podmiotowe zawiera w sobie element formalny – skargę, stanowiącą środek do realizacji prawa Teorie kompromisowe - prawo podmiotowe jest mocą woli przyznaną jednostce w ramach obowiązującego porządku prawnego jako środek do realizacji ludzkich interesów

Elementy stosunku cywilnoprawnego Stosunek prawny – relacja pomiędzy dwoma lub więcej podmiotami, istniejąca ze względu na obowiązywanie normy prawnej, wyznaczająca podmiotowi lub podmiotom określone zachowanie odnoszące się do osoby lub sprawy innego podmiotu. Elementy stosunku cywilnoprawnego: - podmioty (strona uprawniona i zobowiązana), - przedmiot – zachowanie lub zespół zachowań, do którego jedna ze stron jest zobowiązana (istnieje też koncepcja zakładająca, że przedmiotem stosunków prawnych są obiekty), - treść – uprawnienia i obowiązki stron stosunku cywilnoprawnego (składające się na podmiotowe prawo względne lub bezwzględne)

Rodzaje stosunków cywilnoprawnych ze względu na określenie adresatów 1. Stosunki dwustronnie zindywidualizowane - stosunki typu względnego, występują pomiędzy dwoma lub więcej indywidualnie oznaczonymi podmiotami, - np. stosunek prawny sprzedaży, najmu (stosunki zobowiązaniowe – vide art. 353 k.c.) 2. Stosunki jednostronnie zindywidualizowane - stosunki typu bezwzględnego, obowiązek spoczywa na bliżej nieoznaczonym kręgu osób, - w praktyce najczęściej obowiązek bierny, - stosunek obligacji generalnej – pomiędzy podmiotem uprawnionym rzeczowo, a wszystkimi pozostałymi podmiotami systemu prawa, zobowiązanymi do nieczynienia

Normatywne postacie i rodzaje uprawnień 1. uprawnienie bezpośrednie - możność podejmowania przez uprawnionego wszystkich lub określonych działań wobec pewnego dobra, - zakaz (skierowany do innych podmiotów) podejmowania działań godzących w treść uprawnienia, - np. prawa rzeczowe, prawa na dobrach intelektualnych 2. roszczenie - uprawnienie do domagania się od indywidualnie oznaczonej osoby lub grupy osób, by zachowała się w określony sposób, - uprawnienia względne, wchodzą w skład wierzytelności, - zagadnienie wymagalności i zaskarżalności

Normatywne postacie i rodzaje uprawnień 3. uprawnienie kształtujące - możliwość dokonania czynności prawnej powodującej powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego, - jednostronne działanie powodujące zmianę w sferze praw i obowiązków drugiej strony (np. uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, uprawnienie do odstąpienia od umowy) 4. uprawnienie do żądania ukształtowania stosunku prawnego - instytucja z pogranicza prawa materialnego i procedury, - uprawnienie do domagania się uznania czynności prawnej za bezskuteczną przez sąd, unieważnienia umowy, zmiany treści stosunku prawnego

Zarzut jako szczególna postać uprawnienia Istota zarzutu – uprawnienie do uchylenia się od spełnienia roszczenia innej osoby, wynikające z przepisów prawa materialnego - zarzuty dylatoryjne – zarzuty prawotamujące, np. zarzut niespełnienia świadczenia wzajemnego (art. 488 § 2 k.c.), - zarzuty peremptoryjne – zarzuty prawoniweczące, np. zarzut przedawnienia lub zarzut potrącenia

Podział uprawnień ze względu na skuteczność 1. uprawnienia bezwzględne – skuteczne wobec nieoznaczonego kręgu osób, występują w stosunkach jednostronnie zindywidualizowanych; odpowiadają im obowiązki bliżej nieoznaczonego kręgu osób 2. uprawnienia względne – skuteczne wobec indywidualnie oznaczonej osoby lub grupy osób, występują w stosunkach prawnych zindywidualizowanych dwustronnie

Konstrukcja i cechy prawa podmiotowego Prawo podmiotowe – konglomerat uprawnień, wolności i kompetencji podmiotu stosunku cywilnoprawnego, w obrębie danego stosunku, tworzony przez normę prawną. Przykład: - uprawnienie do otrzymania rzeczy - uprawnienie do spokojnego jej używania - uprawnienie do naprawy rzeczy w razie potrzeby - prawo podmiotowe najemcy

Konstrukcja i cechy prawa podmiotowego - służą ochronie interesów podmiotów, którym przysługują, - składają się wyłącznie z uprawnień (nie z obowiązków), - podmiot uprawniony może skorzystać z przymusu państwowego w sytuacji braku dobrowolnego wykonania przez obowiązanego odpowiadają

Rodzaje i typy praw podmiotowych 1. prawa bezwzględne i względne - prawa bezwzględne – prawo własności i ograniczone prawa rzeczowe - prawa względne – prawa podmiotowe w zobowiązaniach 2. prawa majątkowe i niemajątkowe - kwalifikacja poprzez rodzaj interesu, który dane prawo chroni - prawa majątkowe – służą ochronie interesu ekonomicznego (prawa rzeczowe, wierzytelności w stosunkach zobowiązaniowych) - prawa niemajątkowe – nie da się określić ekonomicznej wartości interesu chronionego (ewentualnie – gdy to nie wartość decyduje o znaczeniu, jakie społeczeństwo przypisuje danemu dobru (prawa osobiste, rodzinne)

Rodzaje i typy praw podmiotowych 3. prawa zbywalne, niezbywalne i związane - kryterium: dopuszczalność zmiany podmiotu prawa przez czynność prawną, - regułą jest niezbywalność praw niemajątkowych i zbywalność praw majątkowych, - zagadnienie zbywalności praw – art. 57 § 1 k.c. oraz art. 509 § 1 k.c., - zagadnienie ograniczenie zbywalności prawa majątkowego przez związanie go z innym prawem (np. art. 235 § 2 k.c., art. 323 § 1 k.c.) 4. prawa akcesoryjne - prawa, których celem jest umocnienie (tj. zapewnienie lub ułatwienie realizacji) innego prawa – prawa głównego, - związane z prawem głównym, nie mogą istnieć bez istnienia prawa głównego

Rodzaje i typy praw podmiotowych 5. ekspektatywy - określa sytuację prawną podmiotu, który ma uzyskać określone prawo podmiotowe, ale jego powstanie jest uzależnione od jakiegoś zdarzenia przyszłego Typy praw podmiotowych: - Rozróżnienie typów praw podmiotowych opiera się na różnicach w ich treści (własność, użytkowanie wieczyste, najem), - zagadnienie tworzenia praw podmiotowych nieznanych ustawie, - prawa bezwzględne – zasada zamkniętej liczby praw podmiotowych bezwzględnych, - prawa względne – możliwość powoływania w drodze umów praw podmiotowych nieznanych ustawie (zasada swobody umów)

Nabycie i utrata prawa podmiotowego Klasyfikacja zdarzeń prawnych prowadzących do nabycia prawa: - nabycie pierwotne i pochodne – nabycie nie zależy od wcześniejszego istnienia prawa (np. zasiedzenie, zawłaszczenie)/nabycie prawa uzależnione od jego istnienia u innego podmiotu (np. dziedziczenie), - zasada nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet - nabycie konstytutywne i translatywne – nabycie prawa wcześniej nieistniejącego/nabycie prawa istniejącego Utrata prawa: - nabycie prawa przez inny podmiot, wygaśnięcie prawa, konfuzja (art. 247 k.c.)

Nabycie i utrata prawa podmiotowego 1. nabycie pierwotne konstytutywne - zawłaszczenie rzeczy niczyjej, 2. nabycie pierwotne translatywne - zasiedzenie 3. nabycie pochodne konstytutywne - ustanowienie służebności drogi koniecznej 4. nabycie pochodne translatywne - nabycie rzeczy w drodze sprzedaży

Wykonywanie praw podmiotowych 1. realizacja działania lub zaniechania, które umożliwia uprawnienie bezpośrednie, 2. korzystanie z nakazanego zachowania drugiej strony stosunku prawnego, odpowiadającego treści roszczenia, 3. dokonanie czynności prawnej, na którą pozwala uprawnienie kształtujące, 4. domaganie się ukształtowania stosunku prawnego przez sąd

Kolizja praw Definicja kolizji praw – przeciwko tej samej osobie przysługuje więcej niż jedno prawo i nie da się wykonać wszystkich praw łącznie; zbieg obowiązków polegający na tym, że zobowiązany nie jest w stanie wywiązać się przynajmniej z części z nich. Zasady realizacji kolidujących praw: - przyznanie jednym prawom preferencji przed innymi (np. art. 249 k.c.), - proporcjonalna redukcja wszystkich zbiegających się praw (np. art. 1026 k.p.c. - roszczenia o tym samym pierwszeństwie)

Ochrona praw podmiotowych Ochrona prywatnych praw podmiotowych należy do zadań państwa: - zapewnienie skutecznej obrony tych praw, - zastrzeżenie możliwości stosowania przymusu w celu ochrony tych praw (w drodze postępowania sądowego), - zagadnienie pomocy własnej: ochrona prewencyjna i następcza, - samoobrona i samopomoc

Nadużycie prawa Art. 5 k.c. - Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. - granice uprawnień materialnego prawa prywatnego wyznaczają nie tylko przepisy ustawy, czy postanowienia czynności prawnych, ale także normy moralne (zasady współżycia społecznego) oraz społeczno gospodarcze przeznaczenie prawa, - wykonywanie praw podmiotowych w sposób określony w art. 5 k.c. nie korzysta z ochrony

Zadania 1. Scharakteryzuj prawo podmiotowe kontraktującego w ramach stosunku prawnego kontraktacji (jakie uprawnienia składają się na to prawo podmiotowe?). 2. Scharakteryzuj prawo podmiotowe spedytora w ramach stosunku prawnego spedycji (jakie uprawnienia składają się na to prawo podmiotowe?).

Źródła - P. Machnikowski [w:] E . Gniewek (red.), P. Machnikowski (red.), Zarys prawa cywilnego, Warszawa 2016, s. 28-46, - M. Pyziak-Szafranicka [w:] M. Safjan (red.), Prawo cywilne – część ogólna System Prawa Prywatnego tom 1, Warszawa 2012, s. 780-935.