Prawo do obrony Mgr Paulina Ogorzałek

Znaczenie prawa do obrony Dyrektywa, w myśl której oskarżony ma prawo bronić swych interesów w procesie i korzystać z pomocy obrońcy. Art. 42 ust. 2 Konstytucji RP Art. 6 k.p.k. Art. 6 EKPC

Prawo do obrony w Konstytucji RP Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.

Art. 6 ust. 3 EKPC 3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do: a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia; b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony; c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony - do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości; d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia;

Prawo do obrony w KPK Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. (art. 71 § 3 k.p.k. Jeżeli kodeks niniejszy używa w znaczeniu ogólnym określenia „oskarżony”, odpowiednie przepisy mają zastosowanie także do podejrzanego)

„Prawo do obrony otrzymało rangę prawa konstytucyjnie chronionego, z uwagi na jego fundamentalne znaczenie dla postępowań penalnych, jak również dlatego, że prawo to jest elementarnym standardem demokratycznego państwa prawnego.Uzyskanie pomocy prawnej, w tym nieodpłatnej, determinuje realizację określonego w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP prawa do sądu. Nie można bowiem mówić o sprawiedliwym, rzetelnym procesie sądowym, jeśli prawo do obrony będzie prawem iluzorycznym” (dr Marta Kolendowska-Matejczuk, Konstytucyjne prawo do obrony w działalności Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2013, źródło internetowe: https://www.rpo.gov.pl/sites/default/files/Konstytucyjne%20prawo%20do%20obrony%20w%20dzia% C5%82alno%C5%9Bci%20Rzecznika%20Praw%20Obywatelskich.pdf)

Granice prawa do obrony 1. Podmiotowe – prawo do obrony przysługuje oskarżonemu w szerokim znaczeniu: objęty nim jest podejrzany w postępowaniu przygotowawczym (wynika to z 42 ust. 2 KRP), oskarżony przed sądem – ten komu formalnie został przedstawiony zarzut przestępstwa. 2. Przedmiotowe – w postępowaniu karnym – w toku postępowania na wszystkich jego etapach, nieingerencja w inne dobra prawne. 3. Temporalne – od momentu skierowania ścigania przeciwko osobie do prawomocnego rozstrzygnięcia.

Obrona w znaczeniu materialnym i formalnym FORMALNYM MATERIALNYM = to procesowa pozycja obrońcy, zespół uprawnień samego czyli wszelkie instrumenty, w które oskarżonego ustawodawca wyposaża obrońcę

Można wskazać zatem na : obronę merytoryczną – polega na odpierania zarzutów; obronę procesową – polega na walce na płaszczyźnie procesowej: podnoszenie argumentów zmierzających do usunięcia niekorzystnych dla oskarżonego decyzji procesowych; obronę czynną – aktywna, zwalczanie zarzutów za pomocą składania wyjaśnień itp., polemika z zarzutem, dostarczanie informacji i argumentów na korzyść oskarżonego; obronę bierną – oskarżony czeka na dowody dostarczone przez oskarżenia, po to by storpedować te dowody w stosownym momencie.

Prawo do obrony przysługuje w toku całego procesu i jest realizowane za pomocą uprawnień do udziału w czynnościach postępowania przygotowawczego, gdy podejrzany wnosił o ich dokonanie; prawo do przeglądania akt sprawy – art. 159 KPK do udziału w czynnościach niepowtarzalnych w toku postępowania przygotowawczego – takie, których nie można powtórzyć na rozprawie głównej – np. oględziny miejsca zdarzenia, przeszukanie; do udziału w rozprawie i posiedzeniu przed sądem i udziału we wszystkich czynnościach postępowania dowodowego.

171, art. 300 oraz 301 KPK prawo do uzyskania informacji o przysługujących uprawnieniach; prawo do składania wyjaśnień/ bądź odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania – art. 175 k.p.k. prawo do zadawania pytań osobom przesłuchiwanym oraz składania wyjaśnień co do każdego dowodu; Prawo zaskarżania decyzji procesowych (w drodze zażalenia/ apelacji) jeżeli istnieją podstawy do zamknięcia śledztwa, na wniosek podejrzanego lub obrońcy o umożliwienie końcowego zapoznania się z materiałami postępowania(prowadzący postępowanie powiadamia wnioskującego o możliwości przejrzenia akt i wyznacza mu termin do zapoznania się z nimi, zapewniając udostępnienie mu akt sprawy wraz z informacją, jakie materiały z tych akt będą przekazane sądowi wraz z aktem oskarżenia)

art. 175 § 1 k.p.k.: „Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia; może jednak bez podania powodów odmówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień. O prawie tym należy go pouczyć”

Brak obowiązku do dostarczania dowodów przeciwko samemu sobie (nemo se ipsum accusare tenetur) Art. 74. § 1. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Prawo do milczenia przysługuje oskarżonemu w każdym stadium postępowania karnego. Na każdym jego etapie oskarżony może też zrezygnować ze skorzystania z tego prawa, mimo że uprzednio oświadczył, że odmawia odpowiedzi na pytania lub odmawia składania wyjaśnień. Takowe oświadczenie jest oświadczeniem odwołalnym. 

§ 2. Oskarżony jest jednak obowiązany poddać się: 1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom (ta czynność także wobec OSOBY PODEJRZANEJ + pobranie od niej krwi, włosów, wydzielin organizmu) 2) badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu, z zastrzeżeniem pkt 3; 3) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.

W razie odmowy poddania się tym obowiązkom oskarżonego lub osobę podejrzaną można zatrzymać i przymusowo doprowadzić, a także stosować wobec nich siłę fizyczną lub środki techniczne służące obezwładnieniu, w zakresie niezbędnym do wykonania danej czynności.

Podejrzany, a oskarżony Art. 71. § 1. Za podejrzanego uważa się osobę, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. § 2. Za oskarżonego uważa się osobę, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osobę, co do której prokurator złożył wniosek wskazany w art. 335 § 1 lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania.

Osoba podejrzana Osoba podejrzana, to osoba wobec której istnieje przypuszczenie, że popełniła przestępstwo (a więc podejrzewa się ją o to), jednak nie został jej przedstawiony zarzut. Osoba podejrzana staje się podejrzanym w razie uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu i możliwości przedstawienia zarzutu. Wobec osoby podejrzanej można stosować następujące czynności: -zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie na zarządzenie prokuratora (art. 247 § 1 k.p.k), -pobieranie odcisków daktyloskopijnych, -wymazu ze śluzówki policzków, włosów, śliny, -próby pisma, -zapachu, -wykonywanie fotografii lub utrwalenia głosu.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2004 r. (sygn Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 2004 r. (sygn. V KK 194/03), „nie formalne przedstawienie zarzutu popełnienia przestępstwa, lecz już pierwsza czynność organów procesowych skierowana na ściganie określonej osoby, czyni ją podmiotem prawa do obrony”

„Status osoby podejrzanej jest z nieuzasadnionych powodów gorszy niż podejrzanego lub oskarżonego. Powoduje to ryzyko polegające na kształtowaniu się tendencji organów wymiaru sprawiedliwości do możliwie długiego utrzymywania świadka w grupie osób podejrzanych, tak aby nie objąć go uprawnieniami wiążącymi się ze statusem podejrzanego. Taki stan rzeczy wywołuje wątpliwości dotyczące zgodności z Konstytucją RP, a zwłaszcza z art. 42 ust. 2 statuującym prawo do obrony. Utrzymywanie człowieka w kategorii osoby podejrzanej i prowadzenie wobec niego czynności, których przeprowadzenie mogłoby być utrudnione w przypadku nadania mu statusu podejrzanego, realnie ogranicza mu prawo do obrony, zarówno w sensie materialnym jak i formalnym” (Wystąpienie RPO do Ministra Sprawiedliwości z dnia 2.02.2016r.) https://www.rpo.gov.pl/pl/content/niejasne-pojecie-oraz-status-osoby- podejrzanej-w-kodeksie-postepowania-karnego

Prawo do obrony= Prawo do kłamstwa? Czasami przyjmuje się, że prawo do obrony w znaczeniu materialnym uprawnia do kłamstwa. Stanowczo należy jednak stwierdzić, że oskarżony nie ma prawa do kłamstwa. Ma prawo odmówić złożenia wyjaśnień, nie ma także obowiązku mówienia prawdy, gdyż odpowiedzialności karnej z art. 233 § 1 KK podlegają jedynie osoby składające fałszywe zeznania, a więc świadkowie. Oskarżony nie ma też obowiązku współpracy z organami ścigania i wymiarem sprawiedliwości. Jeżeli nie chce podjąć obrony czynnej – milczy. Jeżeli kłamstwo nie godzi w inne dobra prawne, oskarżony za kłamstwo nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności. Prawo do obrony nie jest prawem nieograniczonym, jeżeli oskarżony fałszywie oskarża inną osobę to art. 234 KK, może ponieść odpowiedzialność karną. Odpowiedzialności karnej podlega również kiedy podstępnie kieruje przeciwko innej osobie ściganie (art. 235 KK).

Oskarżony ma prawo do: wyboru obrońcy i do korzystania z pomocy obrońcy z urzędu, obrońcą może być adwokat lub radca prawny (od 2015 r.); Art. 77. Oskarżony może mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców. OBRONA FAKULTATYWNA: Gdy powołanie obrońcy zależy tylko od woli samego oskarżonego, osób za niego działających lub organu procesowego – ustawa tego nie nakazuje.

Art. 85. § 1. Obrońca może bronić kilku oskarżonych, jeżeli ich interesy nie pozostają w sprzeczności. Art. 86. § 1. Obrońca może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść oskarżonego. § 2. Udział obrońcy w postępowaniu nie wyłącza osobistego działania w nim oskarżonego. Art. 87. § 1. Strona inna niż oskarżony może ustanowić pełnomocnika

Obrona obligatoryjna Obrona obligatoryjna= W przypadkach wskazanych w k.p.k. oskarżony MUSI mieć obrońcę. Funkcją obrony obligatoryjnej jest nie tylko zapewnienie należytej reprezentacji interesów oskarżonego, ale też zagwarantowanie, aby prawo do obrony materialnej, które nie może być realizowane samodzielnie przez oskarżonego, było wykonywane przez jego obrońcę, a zatem chodzi tu także o interes wymiaru sprawiedliwości

Obrona obligatoryjna Art. 79. § 1. W postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli: 1) nie ukończył 18 lat; 2) jest głuchy, niemy lub niewidomy; 3) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;

4) zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny. § 2. Oskarżony musi mieć obrońcę również wtedy, gdy sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę. § 3. W wypadkach, o których mowa w § 1 i 2, udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego

Obrona obligatoryjna c.d. Art. 80. Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy.

Obrona z urzędu Art. 78. § 1. Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. § 1a. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio, jeżeli oskarżony żąda wyznaczenia obrońcy z urzędu w celu dokonania określonej czynności procesowej. § 2. Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono. Na postanowienie o cofnięciu wyznaczenia obrońcy przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu tego Sądu.

Art. 83. § 1. Obrońcę ustanawia oskarżony; do czasu ustanowienia obrońcy przez oskarżonego pozbawionego wolności, obrońcę może ustanowić inna osoba, o czym niezwłocznie zawiadamia się oskarżonego. § 2. Upoważnienie do obrony może być udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne.