PRAWA PODMIOTOWE mgr Joanna Czekurłan

Prawo podmiotowe – pewna korzystna sytuacja podmiotu (grupy podmiotów) Prawo podmiotowe jest koniecznym elementem każdego stosunku cywilnoprawnego

Stosunek cywilnoprawny Prawo podmiotowe Obowiązek (korelatywnie sprzężony z prawem podmiotowym)

Stosunek cywilnoprawny Wyróżnić można: proste stosunki cywilnoprawne złożone stosunki cywilnoprawne

Proste stosunki cywilnoprawne prawo podmiotowe przysługuje tylko jednej stronie na drugiej stronie z kolei ciąży obowiązek (obowiązki) sprzężony korelatywnie z tym prawem

Złożone stosunki cywilnoprawne każdej ze stron przysługuje prawo podmiotowe jednocześnie na każdej ze stron ciąży obowiązek sprzężony z prawem drugiej strony

Cechy prawa podmiotowego Element treści stosunku cywilnoprawnego Wyznaczone normami prawnymi Wyznacza pewną sferę możności postępowania Służy ochronie interesów podmiotów prawa cywilnego Kompetencja do żądania od właściwego organu państwowego przymuszenia podmiotu zobowiązanego do realizacji obowiązków (co do zasady!)

1. Element treści stosunku cywilnoprawnego jest koniecznym elementem każdego stosunku cywilnoprawnego z prawem podmiotowym związane są (korelatywnie) obowiązki innego podmiotu (innych podmiotów)

2. Wyznaczone normami prawnymi normy prawne określają zdarzenia prawne, które (w razie ich spełnienia) wywołują konsekwencje prawne w postaci powstania praw podmiotowych ponadto wskazują podstawy do bliższego ustalenia treści prawa podmiotowego (np. zasady współżycia społecznego, zwyczaj, wola stron)

3. Wyznacza pewną sferę możności postępowania sytuacja prawna w postaci prawa podmiotowego jest pewną „sferą możności postępowania” chodzi o pewne zachowania (kompetencje) podmiotu uprawnionego, z którym sprzężone są określone obowiązki innego podmiotu obowiązki te mogą polegać na: - powstrzymaniu się od działań ingerujących w czynności osoby uprawnionej - dokonywaniu pewnych czynności na rzecz uprawnionego mogą być to zarówno czynności prawne, jak i faktyczne obowiązki te mogą obciążać inne podmioty bezpośrednio albo mieć charakter potencjalny (wtedy wymaga aktualizacji, a niekiedy również dokładnego ustalenia)

DZIAŁANIE (np. obowiązek zapłaty czynszu przez najemcę, 659 § 1 KC) c.d. PRAWO PODMIOTOWE OBOWIĄZEK ZANIECHANIE (np. nieprzeszkadzanie właścicielowi rzeczy w jej używaniu, 140 KC) DZIAŁANIE (np. obowiązek zapłaty czynszu przez najemcę, 659 § 1 KC)

4. Służy ochronie interesów podmiotów prawa cywilnego chodzi o interesy uznane przez prawo oraz określoną moralność nie ma prawa podmiotowego osoba działająca wyłącznie w cudzym interesie (np. pełnomocnik)

5. Kompetencja do żądania przymusowej realizacji obowiązku co do zasady podmiot uprawniony może żądać od właściwego organu państwowego (zwłaszcza sądu), by ten przymusił podmiot obowiązany do powinnego zachowania niekiedy jednak brak jest takiej kompetencji Zobowiązania niezupełne (naturalne) –dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za swój dług; zobowiązania takie są niezaskarżalne (wierzyciel nie może żądać spełnienia świadczenia w drodze przymusu państwowego) -> roszczenia przedawnione (117 i 411 pkt 3 KC), roszczenia z gier i zakładów (413 KC)

Prawo podmiotowe - definicja Prawo podmiotowe – pewna sytuacja prawna wyznaczona podmiotom prawa cywilnego przez obowiązujące normy i chroniąca prawnie uznane interesy tych podmiotów na tę sytuację składają się czynności (faktyczne i prawne) podmiotu uprawnionego, z którym korelatywnie powiązane są obowiązki innego podmiotu (polegające na działaniu lub zaniechaniu) co do zasady podmiotowi uprawnionemu przysługuje kompetencja do żądania od właściwego organu państwowego przymusowej realizacji obowiązków sprzężonych z prawem podmiotowym prawo podmiotowe przysługuje także osobom niezdolnym do podejmowania jakichkolwiek świadomych decyzji (np. dzieci, osoby chore psychicznie) – w tym przypadku prawa podmiotowe wykonują w ich imieniu przedstawiciele ustawowi (przedstawicielom nie przysługuje prawo podmiotowe – jedynie wykonują prawo przysługujące innym podmiotom!)

Normatywne postacie uprawnień „Uprawnienie” – element prawa podmiotowego; pojęcie to służy bliższemu wyznaczeniu zachowania objętego prawem podmiotowym uprawnienie bezpośrednie roszczenie uprawnienie kształtujące uprawnienie do żądania ukształtowania stosunku prawnego zarzuty

1. Uprawnienie bezpośrednie uprawniony może podejmować wszystkie albo określone działania (może korzystać z danego dobra na różne sposoby) każdy inny ma obowiązek powstrzymania się od zachowań, które przeszkadzałyby w korzystaniu z dobra podmiotowi uprawnionemu uprawnienie bezwzględne – skuteczne wobec nieokreślonego kręgu osób (tzn. wszystkich)

2. Roszczenie uprawniony może żądać ściśle określonego zachowania od osoby (indywidualnie oznaczonej), na której ciąży obowiązek wykonania świadczenia na rzecz uprawnionego świadczenie – określone zachowanie, polegające na działaniu bądź zaniechaniu uprawnienia względne – skuteczne wobec oznaczonego kręgu osób (indywidualnie wskazany podmiot lub grupa podmiotów)

3. Uprawnienie kształtujące uprawniony może dokonać czynność prawną (jednostronną) prowadzącą do powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego działanie uprawnionego prowadzi do zmiany w sferze praw i obowiązków drugiej strony stosunku prawnego np. prawo odstąpienia (art. 395 KC), prawo uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli (art. 84, 86 i 87 KC)

4. Uprawnienie do żądania ukształtowania stosunku prawnego uprawniony może żądać wydania przez sąd orzeczenia wpływającego na istnienie lub kształt stosunku prawnego (którego stroną jest uprawniony) od uprawnienia kształtującego różni się tym, że zmiana nie następuje poprzez dokonanie jednostronnej czynności prawnej, lecz (oprócz inicjatywy uprawnionego) konieczne jest wydanie orzeczenia przez sąd np. uznanie czynności prawnej za bezskuteczną (art. 59 KC)

5. Zarzut uprawniony może odmówić spełnienia świadczenia aby wywołać skutki prawne, zarzut musi zostać podniesiony przez uprawnionego (sąd nie może uwzględnić go z urzędu) przysługuje w przypadkach prawem przewidzianych np. zarzut przedawnienia (art. 117 § 2 KC), potrącenie (art. 498 KC)

Rodzaje praw podmiotowych Prawa bezwzględne i względne Prawa majątkowe i niemajątkowe Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne Prawa akcesoryjne i związane Prawa tymczasowe (ekspektatywy)

1. Prawa bezwzględne i względne Podstawa wyróżnienia: skuteczność wobec innych podmiotów skuteczne wobec wszystkich (erga omnes) np. prawa rzeczowe Prawa bezwzględne skuteczne jedynie wobec określonych podmiotów (inter partes) np. prawa w zobowiązaniach Prawa względne

2. Prawa majątkowe i niemajątkowe Podstawa wyróżnienia: realizowany (chroniony) interes chronią przede wszystkim interes ekonomiczny np. prawa rzeczowe, wierzytelności opiewające na świadczenia majątkowe, majątkowe prawa autorskie i wynalazcze, prawa majątkowo-małżeńskie Prawa majątkowe wartość ekonomiczna chronionego interesu nie daje się określić albo nie decyduje o znaczeniu danego dobra np. prawa osobiste, prawa rodzinne niemajątkowe Prawa niemajątkowe

3. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne (zbywalne i niezbywalne) Podstawa wyróżnienia: dopuszczalność zmiany podmiotu prawa w drodze czynności prawnej Zbywalność – kompetencja uprawnionego do przeniesienia przysługującego mu prawa na inne podmioty w drodze czynności prawnej

Co do zasady prawa majątkowe są zbywalne, a prawa niemajątkowe – niezbywalne. Co do zasady podmioty prawa cywilnego nie mogą przekształcać prawa zbywalnego w prawo niezbywalne i odwrotnie, jak również nie mogą ograniczać kompetencji do przeniesienia prawa, które według ustawy jest zbywalne. Uprawniony może zobowiązać się wobec innej osoby, że nie dokona rozporządzeń prawem zbywalnym, jednak naruszenie zobowiązania będzie skutkowało jedynie odpowiedzialnością odszkodowawczą (rozporządzenie będzie skuteczne).

Prawa nieprzenoszalne mogą być przeniesione w drodze czynności prawnej na inną osobę np. prawa autorskie majątkowe Prawa przenoszalne nie mogą być przeniesione w drodze czynności prawnej na inną osobę prawa autorskie osobiste Prawa nieprzenoszalne

3. Prawa akcesoryjne i związane Podstawa rozróżnienia: zależność od innych praw służą umocnieniu innych praw podmiotowych („głównych”) ich istnienie i treść zależy od tych praw, z którymi są związane mogą mieć charakter praw bezwzględnych lub względnych np. zastaw, hipoteka (zabezpieczają wierzytelność) Prawa akcesoryjne (niesamoistne) ich podmiotem może być tylko osoba, której przysługuje inne, określone prawo w tym sensie prawo to jest związane z innym prawem („wolnym”) np. własność budynku wzniesionego na gruncie oddanym w użytkowanie wieczyste (związanie własności budynku z użytkowaniem gruntu) Prawa związane

5. Prawa tymczasowe (ekspektatywy) podmiot ma uzyskać określone prawo podmiotowe, jednak powstanie (lub nabycie) tego prawa zależy od przyszłego zdarzenia ochronie prawnej podlega oczekiwanie na nabycie prawa

Nabycie praw podmiotowych Nabycie prawa – sytuacja, w której danemu podmiotowi zaczyna przysługiwać prawo, które wcześniej mu nie przysługiwało nabycie pierwotne i pochodne nabycie konstytutywne i translatywne

Nabycie pierwotne i pochodne Nabycie pierwotne – skuteczność nabycia prawa nie zależy od wcześniejszego przysługiwania innej osobie Nabycie pochodne (sukcesja) – skuteczność nabycia zależy od wcześniejszego istnienia prawa (o takim samym albo szerszym zakresie) po stronie innego podmiotu ♥ nabywca uzyskuje prawo od innej osoby wskutek przeniesienia prawa ♥ zasada nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet (nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw niż sam ma (wyjątki – np. 169 KC)

Sukcesja pod tytułem ogólnym i szczególnym Sukcesja = nabycie pochodne prawa Sukcesja pod tytułem ogólnym (uniwersalna) – prowadzi do nabycia całości lub części jakiegoś majątku na podstawie jednego zdarzenia prawnego ♥ nabywca „wchodzi” w sytuację prawną poprzednika (nabywa także obowiązki i obciążenia) ♥ np. dziedziczenie Sukcesja pod tytułem szczególnym (singularna) – prowadzi do nabycia indywidualnie oznaczonego prawa lub praw podmiotowych ♥ skuteczność nabycia poszczególnych praw rozważa się odrębnie ♥ np. sprzedaż rzeczy

Nabycie konstytutywne i translatywne Nabycie translatywne – nabycie prawa istniejącego wcześniej - pochodne, np.: przeniesienie własności, dziedziczenie - pierwotne, np.: zasiedzenie Nabycie konstytutywne – wraz z nabyciem powstaje nowe (tj. nieistniejące wcześniej) prawo - pochodne, np.: ustanowienie użytkowania rzeczy - pierwotne, np.: zawłaszczenie rzeczy niczyjej, napisanie utworu

Utrata praw podmiotowych 1. wygaśnięcie prawa 2. nabycie prawa przez inną osobę 3. konfuzja

c.d. Wygaśnięcie prawa – prawo podmiotowe w ogóle przestaje istnieć - np. wskutek śmierci uprawnionego Nabycie prawa przez inną osobę – podmiot, który dotychczas był uprawnionym traci prawo na rzecz innego podmiotu - np. przeniesienie własności Konfuzja – połączenie w jednej osobie uprawnionego i zobowiązanego (zarówno prawo podmiotowe, jak i związane z nim obowiązki przysługują jednemu podmiotowi) - np. 247 KC

Realizacja praw podmiotowych Wykonywanie prawa podmiotowego Nadużycie prawa podmiotowego Ochrona prawa podmiotowego Kolizja praw podmiotowych

Wykonywanie prawa Wykonywanie prawa – zachowanie podmiotu uprawnionego zgodnie z treścią danego prawa („czynienie ze swojego prawa użytku”) zarówno działanie, jak i zaniechanie odpowiednie czynności mogą być wykonywane przez uprawnionego osobiście lub uprawnienia wynikające z prawa podmiotowego może on realizować przez inne osoby (np. pełnomocników)

Nadużycie prawa art. 5 KC: Nie można czynić ze swojego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno- gospodarczym przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

c.d. Granice wykonywania uprawnień wynikających z praw podmiotowych wyznaczone są przez: Treść norm prawnych wyznaczających określone typy lub postacie praw podmiotowych Postanowienia czynności prawnych tworzące te uprawnienia Klauzulę generalną zawartą w art. 5 KC - zasady współżycia społecznego - społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa

Ochrona prawa Ochrona sądowa Pomoc własna

Ochrona sądowa co do zasady ochrona praw podmiotowych należy do zadań państwa i realizowana jest w drodze postępowania sądowego uprawnionemu przysługuje powództwo (kompetencja do zwrócenia się do sądu, bądź innego organu, o rozpatrzenie sprawy) państwo udziela ochrony przez sądy i komorników UWAGA! Powództwo nie przysługuje w przypadku zobowiązań naturalnych. W tym przypadku występuje „dług bez odpowiedzialności”. Wierzyciel nie może zatem domagać się przymusowego wykonania świadczenia. Jeżeli natomiast dłużnik dobrowolnie spełni należne świadczenie, nie może domagać się jego zwrotu!

Pomoc własna W niektórych przypadkach (ściśle określonych!) dozwolona jest ochrona praw podmiotowych przez samych uprawnionych w drodze tzw. pomocy własnej. Ochrona prewencyjna (samoobrona) - odparcie niebezpieczeństwa grożącego dobrom i interesom uprawnionego Ochrona następcza (samopomoc) - samodzielna przymusowa realizacja prawa lub przywrócenie naruszonego stanu faktycznego

Kolizja praw podmiotowych Kolizja praw podmiotowych – sytuacja, w której wykonanie jednego prawa podmiotowego wyłącza faktyczną możliwość wykonania innego prawa podmiotowego. Kolidujące prawa mogą przy tym przysługiwać temu samemu podmiotowi lub różnym podmiotom.

c.d Możliwe sposoby rozwiązania kolizji: System preferencji - prawa preferowane wyżej zostają zrealizowane w całości - prawa preferowane niżej zostają zrealizowane o tyle, o ile to możliwe po realizacji wyżej preferowanych praw - np. ograniczone prawa rzeczowe i zasada prior tempore potior iure, zob. 249 § 1 KC System redukcji - wszystkie zbiegające się prawa podlegają proporcjonalnej redukcji - w ten sposób interesy wszystkich uprawnionych mogą być w pewnej mierze uwzględnione - np. egzekucja sądowa świadczeń pieniężnych w przypadku roszczeń mających to samo pierwszeństwo, zob. 1026 KPC

Literatura Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny; E. Gniewek, P. Machnikowski, Zarys prawa cywilnego, Warszawa 2014, s. 38-46; Z. Radwański, A. Olejniczak, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2011, s. 82-110.