Pozatestamentowe rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci Mgr Agnieszka Kwiecień-Madej

Uwagi ogólne Zasada ogólna – art. 941 k.c. – rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament, W przepisach szczególnych występują wyjątki od tej zasady, jednakże nie dotyczą całego majątku, lecz następstwa prawnego co do poszczególnych jego składników, Są to przypadki, gdy dochodzi do pozaspadkowej sukcesji singularnej, przy czym spadkodawca ma możliwość wskazania beneficjenta przysporzenia, Dotyczy to przepisów, które w zakresie wskazania następców prawnych mają charakter dyspozytywny. Można je podzielić na:

Rodzaje przepisów Od woli spadkodawcy zależy czy określony przedmiot będzie wyłączony ze spadku i kto będzie sukcesorem singularnym tego przedmiotu Ustawodawca wyłącza określone prawo ze spadku, jednakże spadkodawca ma wpływ na to, kto będzie sukcesorem singularnym tego przedmiotu Jeśli określone prawo jest przedmiotem zarówno pozatestamentowej dyspozycji na wypadek śmierci na mocy przepisów szczególnych jak i rozrządzenia testamentowego, należy jako zasadę przyjąć pierwszeństwo dyspozycji testamentowej bez względu na chwilę jej dokonania

Jednostronne dyspozycje mortis causa Mogą być dokonywane tylko wtedy gdy przepis szczególny na to pozwala: Art. 56 prawa bankowego – dysponowanie wkładem bankowym na wypadek śmierci, Art. 82 ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, Art. 48 ustawy o pracowniczych programach emerytalnych Art. 11 ustawy o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego, Art. 16 par. 3 prawa spółdzielczego Kwoty wypłacone na podstawie ww. przepisów nie należą do spadku – art. 922 par. 2 k.c. – nie są dziedziczone, nie podlegają działowi, wykonawca testamentu nie sprawuje nad nimi zarządu, nie przechodzą na nabywcę spadku, Nie oznacza to, że żadne przepisy prawa spadkowego się do nich nie stosują: Co to treści i skutków są podobne do zapisów windykacyjnych – należy doliczać je do substratu zachowku, Zaliczenie ich wartości na poczet schedy spadkowej w razie działu spadku – wymaga oceny woli spadkodawcy, Brak podstawy prawnej uznania, że beneficjenci tych przysporzeń odpowiadają za długi spadkowe,

Umowy dotyczące spadku

Uwagi ogólne Art. 1047 k.c. – z zastrzeżeniem przepisów przewidzianych w tytule IX księgi czwartej, umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna Niedopuszczalna jest tzw. Umowa dziedziczenia ustalająca kto będzie spadkobiercą po danej osobie, niedopuszczalne są wszelkie umowy zbycia spadku po osobie żyjącej, darowizny spadku Zakaz obejmuje również umowy, które dotyczą uprawnień, które nierozłącznie związane są ze spadkiem czy jego dotyczą – np. umowa o dział spadku za życia spadkodawcy, umowa dotycząca zachowku, umowa dotycząca przyjęcia lub odrzucenia spadku, Wyjątki od zakazu: Umowa zrzeczenia się dziedziczenia Umowa zbycia spadku

Spółka cywilna, osobowa i Spółka z o.o. Dopuszczone przez prawo są klauzule w umowach spółki cywilnej, spółek osobowych i spółki z o.o., które nie tylko określają, czy prawa w spółkach wchodzą w skład spadku, ale również określają spadkobierców tych praw Art.. 871 k.c. – skutek śmierci wspólnika, Art. 872 k.c. – klauzula umowna Art. 58 par. 1 pkt 4 k.s.h – rozwiązanie spółki jawnej z chwilą śmieci wspólnika. Pomimo śmierci spółka trwa nadal między pozostałym, jeśli umowa spółki taki stanowi, albo pozostali wspólnicy tak postanowią Art.. 60 par. 1 k.s.h. – prawa zmarłego wspólnika mogą przysługiwać tylko niektórym albo jednemu spadkobiercy wspólnika jeśli umowa spółki tak stanowi Udziały w spółce z o.o. są dziedziczne, a spadkobiercy z mocy prawa wstępują do spółki, jednakże umowa spółki może ograniczać lub wyłączyć wstąpienie spadkobierców do spółki na miejsce zmarłego wspólnika. Umowa powinna wówczas określać warunki spłaty spadkobierców niewstępujących do spółki, pod rygorem bezskuteczności.

Majątkowe umowy małżeńskie Art.. 50(1) k.r.o. – za umowę o spadek należy również uznać klauzulę w majątkowych umowach małżeńskich, określających udział małżonków w majątku wspólnym w razie śmierci jednego z małżonków. Dotyczy umów rozszerzających lub ograniczających wspólność majątkową, które ustalają nierówne udziały małżonków na wypadek ustania małżeństwa Dopuszczalne jest różnicowanie przyczyn ustania np. w przypadku rozwodu po ½, a w przypadku śmierci ¾ dla małżonka pozostającego przy życiu a ¼ dla spadkobierców, Korzyść nie jest uwzględniania przy ustalaniu zachowku, ani przy dziale spadku,

Darowizna mortis causa To umowa, której skutki mają nastąpić dopiero z chwilą śmierci darczyńcy, Może oznaczać darowiznę, która w chwili śmierci wywoła jedynie skutek obligacyjny (jak zapis zwykły), albo skutek rzeczowy (jak zapis wndykacyjny) Brak regulacji w k.c. – dyskusyjna dopuszczalność, Uchwała SN z 13.12.2013r. III CZP 79/13 – „dopuszczalne jest zawarcie umowy darowizny na wypadek śmierci, jeżeli jej przedmiotem są konkretne rzeczy lub prawa, a umowa nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego,

Pełnomocnictwo niewygasające w chwili śmierci i na wypadek śmierci Art. 101 par 2 k.c. – umocowanie wygasa ze śmiercią mocodawcy lub pełnomocnika, chyba że w pełnomocnictwie inaczej zastrzeżono z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa, Zasady wykonywania – art. 107 k.c. Pełnomocnictwo niewygasające na wypadek śmierci mocodawcy w przypadku przedsiębiorcy, Dyskusyjny status pełnomocnictwa na wypadek śmierci – upoważniałoby pełnomocnika do działania dopiero z chwilą śmierci mocodawcy, Pełnomocnictwo mortis causa ustanowione w testamencie musi być uznane za skuteczne jako powołanie wykonawcy testamentu o kompetencjach zakreślonych granicami pełnomocnictwa, Art. 109(7) par 4 k. – skutek śmierci przedsiębiorcy dla trwania prokury,

Zrzeczenie się dziediczenia

Art. 1048 k.c. Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia o nim. Nie jest możliwe zrzeczenie się dziedziczenia testamentowego. Stronami umowy są przyszły spadkobierca i przyszły spadkodawca – wymagana jest co najmniej ograniczona zdolność do czynności prawnych po stronie przyszłego spadkodawcy, oraz pełna zdolność do czynności prawnych po stronie zrzekającego się, W imieniu osoby niemającej pełnej zdolności do czynności prawnych, oświadczenie o zrzeczeniu się może złożyć przedstawiciel ustawowy za zgodą sądu opiekuńczego (art. 101 par. 3 art. 156, 178 par 2 k.r.o.), a gdyby istniał potencjalny konflikt interesów potrzebne jest ustanowienie kuratora (art. 98 par 2 k.r.o.) Forma umowy: akt notarialny (art. 1048 zd. 2 k.c.), pod rygorem nieważności (art. 73 par. 2 zd. 1 k.c.)

Zrzeczenie się dziedziczenia Do zrzeczenia się znajdują zastosowanie ogólne przepisy o wadach oświadczenia woli (SN 12.10.2005r., III CK 48/05) Nie stosują się do niej wady testamentu, nie można jej podważyć skargą pauliańską, ani zaskarżenie w trybie 1024 k.c., Jest czynnością mortis causa – sui generis czynnością prawa spadkowego, Art.. 1049 par 1 k.c. – zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej Umowa skutkuje wyłączeniem z dziedziczenia całego szczepu, Zrzekający się i jego zstępni – zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku (art. 1049 par. 2 k.c.) – osoby te nie dziedziczą z ustawy, ale mogą być powołane do spadku w testamentcie,

Cechy zrzeczenia się Zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje zrzeczenie się prawa do zachowku, Zrzeczenie się dziedziczenia nie może być zrzeczeniem częściowym (dotyczącym jakiejś wyodrębnionej masy spadkowej), Możliwe jest zrzeczenie się prawa do zachowku, w całości lub w części – w formie aktu notarialnego, Umowa zrzeczenia się dziedziczenia może być warunkowa – skutek zastrzeżenia zależy od tego, czy ziści się on najpóźniej w chwili otwarcia spadku, Nie jest możliwe zrzeczenie się dziedziczenia na rzecz oznaczonej osoby, ale można zrzec się dziedziczenia pod warunkiem, że do spadku zostanie powołana określona osoba, Zrzeczenie się dziedziczenia może być uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym po kim się dziedziczenia zrzeczono (art. 1050 k.c.) W formie aktu notarialnego, pod rygorem nieważności Możliwe jest zawarcie przez same strony umowy zmieniającej umowę o zrzeczenie się dziedziczenia.

Umowa zbycia spadku

Uwagi ogólne Spadkobierca, który przyjął spadek może zbyć ten spadek w całości lub w części. To samo dotyczy zbycia udziału spadkowego (art. 1051 k.c.), Nie jest to umowa o spadek po osobie żyjącej, jest to umowa o spadek po osobie zmarłej, Zbycia może dokonać spadkobierca testamentowy jak i ustawowy oraz nabywca spadku (dalsze zbycie), Nie wymaga zgody współspadkobierców, Jest to jedyna umowa pozwalająca spadkobiercy na przeniesienie przedmiotów spadkowych o nieuregulowanym stanie prawnym, Nabywcą spadku może być, co do zasady, dowolny podmiot, Zbycie spadku – umowa rozporządzająca, sukcesja uniwersalna, Od zbycia spadku należy odróżnić umowę przenoszącą na nabywcę określone prawo wchodzące w skład spadku – sukcesja singularna,

Zbycie spadku c.d. Zbyć spadek może jedynie spadkobierca, który go przyjął (lub nie złożył żadnego oświadczenia w przepisanym prawem terminie), Konieczne jest również dokonanie zgłoszenia nabycia spadku do urzędu skarbowego, Ustawa nie zakreśla końcowego terminu, w którym może dojść do zbycia spadku. Granicą jest dokonanie całkowitego działu spadku, Zbycie może dotyczyć całego spadku, jego ułamkowej części, a także udziału spadkowego, Wpływ zmiany wielkości udziału na zawartą umowę, Umowa rozporządzająca, której kauza może być różna,

Zbycie spadku c.d. Umowa zobowiązująca do zbycia powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, ad solemnitatem, Umowa przenosząca spadek w tej samej formie, Umowy te mogą być zawarte pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, Skutkiem zbycia jest wstąpienie w przez nabywcę spadku w prawa i obowiązki spadkobiercy, czyli sukcesja uniwersalna, Konsekwencje zmian w majątku spadkowym między otwarciem spadku, a zbyciem – jeśli umowa tego nie reguluje, stosuje się art. 1054 k.c. – surogacja rzeczowa, Przedawnienie tych roszczeń z art. 1054 k.c. 10 lat od zawarcia umowy o zbycie spadku (art. 118 k.c.) Korzyści i ciężary związane z przedmiotami należącymi do spadki, jak również niebezpieczeństwo ich przypadkowej utraty przechodzą na nabywcę z chwilą zawarcia umowy o zbycie spadku, chyba że umówiono się inaczej ( 1057 kc.) Nabywca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe, w tym samym zakresie co zbywca, ale nie zwalnia dotychczasowego spadkobiercy. Odpowiadają solidarnie (art. 1055 zd. 2 k.c.)

Kazus Umową notarialną z dnia 20 marca 2004r. Mariusz zrzekł się dziedziczenia po swoim ojcu Józefie, wskazując, że udział w spadku ma przypaść siostrze Iwonie. Józef zmarł 20 listopada 2005r., pozostawiając żonę Marię, córkę Iwonę i syna Mariusza. Na czyją rzecz nastąpi stwierdzenie nabycia spadku po Józefie?