Niemiecki kodeks cywilny (BGB)

Po zjednoczeniu Niemiec, pod naciskiem mieszczaństwa, pojawiło się wyraźne dążenie do ujednolicenia prawa dla całego obszaru państwa. Nowela do konstytucji z 1873 r. uznała wyłączną kompetencję rzeszy do normowania całości prawa cywilnego. Powołana została specjalna komisja w celu opracowania projektu kodeksu cywilnego. W 1896 r. uchwalony został przez Sejm Rzeszy – przygotowywany przez 20 lat – kodeks cywilny Rzeszy Niemieckiej (Bürgerliches Gesetzbuch – BGB). Zaczął on obowiązywać od 1 stycznia 1900 r.

BGB odchodził od koncepcji prawnonaturalnych, które stanowiły podstawę francuskiego kodeksu cywilnego z 1804 r. oraz austriackiego kodeksu cywilnego z 1811 r. BGB oparł się na nauce recypowanego prawa rzymskiego oraz teorii pozytywizmu prawniczego. Najbardziej istotną cechą BGB było ścisłe i precyzyjne konstruowanie pojęć prawniczych o charakterze abstrakcyjnym. Nikt nie wniósł tyle do sprecyzowania definicji i pojęć, co ustawodawca niemiecki.

Były zatem dwie podstawy BGB: 1/ pandektystyka, czyli nauka recypowanego prawa rzymskiego, która wywodziła się jeszcze ze szkoły historycznej w prawie, z jej kierunku romanistycznego (Savigny); 2/ jurysprudencja pojęć, czyli teoria pozytywizmu prawniczego. BGB nazwano „wcieleniem teorii pandektów”, najbardziej romanistycznym dziełem swoich czasów.

Systematyka BGB odchodziła od dotychczasowych prób ujęcia materii kodeksu cywilnego a w szczególności od podziału na personae, res, actiones, który z różnymi modyfikacjami wykorzystany został w kodeksie francuskim i w kodeksie austriackim z 1811 r. W BGB zastosowano natomiast zmodyfikowany system pandektowy, który już 40 lat przed wejściem w życie BGB wykładany był przez profesorów prawa rzymskiego na uniwersytetach (tzw. nowoczesnego prawa rzymskiego). Konstrukcję pandektową profesorowie poprzedzali wykładem ogólnych zagadnień prawnych, które stanowiły podstawę do wyodrębnienia części ogólnej kodeksu cywilnego.

Różnica w porównaniu z systematyką pandektową wykładaną na uniwersytetach polegała na tym, że ustawodawca niemiecki umieścił zaraz po części ogólnej przepisy o zobowiązaniach, ze względu na wysoką i stale rosnącą rangę obrotu towarowego, co wiązało się z rozwojem kapitalizmu i jego przejściem z fazy wolnorynkowej do monopolistycznej. Systematyka BGB była zatem następująca: 1/ część ogólna; 2/ prawo zobowiązań; 3/ prawo rzeczowe; 4/ prawo familijne; 5/ prawo spadkowe.

Prawo osobowe, które było zarówno we francuskim kodeksie Napoleona, jak i w austriackim kodeksie cywilnym, w BGB zostało zastąpione częścią ogólną. W ten sposób wyeliminowano z tej systematyki klasyczny uprzednio dział kodeksu cywilnego – prawo osobowe. Zostało natomiast wyodrębnione w pełni prawo familijne i prawo spadkowe, którego to wyodrębnienia nie było w dwóch poprzednich kodyfikacjach.

W sumie całość BGB składała się z 2385 paragrafów, co świadczy o syntetycznym i nowoczesnym jego charakterze, przede wszystkim w porównaniu z Landrechtem, który miał prawie 20.000 paragrafów, w tym ponad 15.000 dotyczyło prawa prywatnego. Był to zatem ogromny postęp techniki kodyfikacyjnej.