Funkcje a teleosemantyka Dr hab. Marcin Miłkowski, prof. IFiS PAN & dr Paweł Gładziejewski Funkcje a teleosemantyka

Co nas dziś spotka? Funkcje w teleosemantyce Analizy pojęcia „funkcja”: analiza funkcjonalna funkcja etiologiczna funkcja właściwa … Co ma funkcje reprezentowania?

W stronę koncepcji Millikan Koncepcję biosemantyki lub teleosemantyki Millikan uznaje się za najbardziej dojrzałą koncepcję naturalizacji intencjonalności. Ale to koncepcja skomplikowana i często źle rozumiana.

Funkcja: klucz do znaczenia? Naturalizacja intencjonalności napotyka ogromne problemy, kiedy pojęcie „intencjonalność” redukuje się do pojęcia definiowanego jako relacja. Znane problemy z relacyjnym ujęciem intencjonalności… Przyczynowe teorie borykają się z kłopotami dotyczącymi błędu, wskazywania znaczenia niezależnie od odniesienia…

Funkcja a teleologia Arystoteles mówił o czterech rodzajach przyczyn: przyczyna sprawcza (dzisiejsze pojęcie przyczyny); przyczyna materialna; przyczyna formalna; przyczyna celowa. Ostatnia została wyklęta z nauki nowożytnej.

Materiał – brąz Forma (fizyczna) człowieka Działania twórcy (artysty) Końcowy cel: gotowa rzeźba

Wybryki teleologii… Myśliciele religijni chcieli tłumaczyć wszystko w kategoriach zamysłów boskich, czyli celów Stwórcy. Ale w Oświeceniu nie brakowało takich, którzy uważali, że celem śliwki jest zaspokajanie potrzeb indywidualnych, a dużego arbuza – rodziny i sąsiadów. Problem: twierdzenia o takiej teleologii nie poddają się empirycznym testom.

Darwin i teleologia naturalna Teoria Darwina nie potrzebuje postulowania celów, aby wyjaśnić dostosowanie organizmów żywych do środowiska. Od tej pory zastosowania pojęcia funkcji celowej w nauce były coraz rzadsze.

Renesans teleologii w XX w. Jednak w XX wieku teleologia zostaje częściowo znaturalizowana: Cel nie jest pojęciem definiowanym w kategoriach intencjonalnych (czy to ludzkich, czy boskich). Gdyby był, teleosemantyka byłaby antynaturalistyczna albo kolista: analiza intencjonalności w kategoriach intencjonalnych to nic ciekawego.

Intuicja: adaptacja i funkcja Jeśli coś dostosowuje się dzięki jakiejś cesze do otoczenia, to ta cecha ma funkcję, gdyż wspomaga dostosowanie. Pierwsza analiza tego typu: Cybernetycy A. Rosenbleuth, N. Wiener, J. Bigelow w 1943 roku definiują teleologię w kategoriach sprzężenia zwrotnego ujemnego z otoczeniem. Analiza przyczyny celowej całkowicie w kategoriach przyczyn sprawczych.

Homeostaza

Intuicja II: funkcja to po prostu rola Jeśli coś odgrywa określoną rolę w jakimś systemie, to pełni w nim funkcję. W języku potocznym często zamiennie stosujemy wyrazy „rola” i „funkcja”. To minimalne podejście do pojęcia „funkcja”, ale też całkowicie zgodne z naturalizmem. Role można definiować w kategoriach przyczynowych lub matematycznych…

Debata o strukturze i funkcji W drugiej połowie XX wieku zaczęła się debata o wyjaśnianie w kategoriach struktury i w kategoriach funkcji. Ta ostatnia często była rozumiana historycznie: synchronia kontra diachronia, A czasem nie: wyjaśnianie funkcjonalne kontra genetyczne…

Analiza funkcjonalna Systematyczna analiza pojęcia „funkcji” stosowanego w znaczeniu „rola” (Robert Cummins, 1975) Dotyczy złożonych systemów, które mają jakąś zdolność (inną od zdolności części) Część ma funkcję zawsze i tylko wtedy, gdy przyczynia się do manifestacji tej zdolności (oddziałując przyczynowo na inne części) IBM 402 – maszyna rachunkowa IBM, konfiguracja, podsumowanie zysków i strat

Analiza funkcjonalna Analizę funkcjonalną można stosować do bardzo wielu układów: biologicznych, komputerowych, społecznych… Jest jednak pewna przeszkoda, jeśli mamy wykorzystać to pojęcie w teleosemantyce. Zdolność definiuje się jako dowolną cechę układu.

Czy bakterie mają funkcję zdychania? Beztlenowe bakterie magnetotaktyczna mają wiele zdolności. Wykrywają kierunek pola magnetycznego. Dostosowują do tego kierunek pływania. Umierają, gdy stężenie tlenu jest za duże… Pojęcie „zdolność” (capacity) nie jest normatywne; dotyczy tylko pewnej systemowej dyspozycji układu.

Funkcje wszędzie. A gdzie dysfunkcje? Dowolna rola jest funkcją, ale jednocześnie może być odgrywana kosztem innej. Nawet funkcja bycia jedzonym przez Waldka. To jednak nie czyni z niej bezwzględnej dysfunkcji. Dla teleosemantyki takie pojęcie jest nieprzydatne…

Biologia systemowa na odsiecz W biologii systemowej i w koncepcjach życia, które wiąże je z termodynamiką można wyróżnić szczególne zdolności systemu: Do samozachowania (rozumianego jako utrzymywanie się w stanie nierównowagi termodynamicznej) Wtedy nie ma problemu ze śliwką: co najwyżej odgrywa ona rolę w samozachowaniu Waldka. Bakterie nie mają funkcji zdychania. Do reprodukcji Wtedy nie ma kłopotu z modliszką

Funkcja etiologiczna Adaptacja biologiczna wiąże się jednak z procesami długiego trwania. Weźmy samca ośmiornicy, który stracił członka w trakcie kopulacji. Uratował życie, przekazał geny. Ale jeśli potem jest upośledzony, to czy tracenie członka jest funkcją? Może trzeba spytać o historię.

Z-owanie stanowi funkcję X ztw X istnieje, gdyż Z-uje (Z-owanie jest powodem istnienia X-a). Larry Wright

Funkcja historyczna Pewna cecha systemu ma funkcję zawsze i tylko wtedy, gdy istnieje dlatego, że poprzedni system miał tę cechę. Funkcja jest kwestią historii: w przeszłości coś istniało i przetrwało dzięki pewnym swoim własnościom. Jednak pierwszy egzemplarz tego przedmiotu jest pozbawiony funkcji. Funkcję orzekać można dopiero o następnych.

Funkcja właściwa Koncepcja Ruth G. Millikan (ur. 1933) Inspirowana koncepcją etiologiczną i ewolucją. Funkcję przypisuje się obiektom, które są powielane i które mają jakieś cechy. Te cechy mają jakieś efekty – funkcje, dzięki którym następuje powielanie tych obiektów.

Koncepcja selekcji ze względu na cechę Dobór naturalny działa jak sito: Nie przechodzą czerwone kulki, tylko zielone, szare i czarne. Ale nie ze względu na cechę: przyczynowo istotny jest rozmiar kulek. Innymi słowy, selekcja odbywa się ze względu na rozmiar, a przy tym dochodzi do selekcji barwy. Koncepcja Elliota Sobera (1984)

Funkcja właściwa Przypisuje się ją elementom populacji, które podlegały selekcji ze względu na swoje cechy. Dzięki tym cechom cała populacja przetrwała. Jeśli element populacji nie ma tej cechy, to jest dysfunkcjonalny. Bakterie, które zdychają, nie mogą się już rozmnażać, przez co się nie powielają. Dlatego pływanie w stronę tlenu jest dysfunkcjonalne.

Dwa lwy Jeśli całkowicie przypadkowo powstanie przypadkowo replika realnego lwa, to jej narządy nie będą miały funkcji, bo nie będą miały historii.

Bagnolud Koncepcja teleosemantyczna Millikan wykorzystuje funkcję właściwą, dlatego istnienie treści reprezentacji jest kwestią posiadania odpowiedniej historii. Możliwy zarzut (Donald Davidson): Wyobraźmy sobie replikę Davidsona, która powstała przypadkowo przez uderzenie błyskawicy w bagno. Ma taką samą strukturę, jak Davidson: te same narządy, tak samo mówi. Ale czy ma przekonania? Przecież nie ma historii.

Odpowiedź na Bagnoluda Po pierwsze, to są przypadki kompletnie wymyślone. Najlepszym wyjaśnieniem istnienia skomplikowanych, zorganizowanych układów jest ewolucja i historia doboru naturalnego (Dawkins). Po drugie, być może trzeba odmówić takim replikom funkcji i przełknąć tę konsekwencję. Podobnie z pierwszymi egzemplarzami: któż widział pierwsze jajko?

Adaptacja i konsekwencje adaptacji To, że lubimy słodkie rzeczy, ma wartość adaptacyjną, bo nasi przodkowie dzięki temu przetrwali. Ale dziś może być szkodliwe i przyczyniać się m.in. do picia słodkich napojów, a więc do otyłości. Pozbawienie jednak możliwości trawienia sacharozy byłoby dysfunkcją, bo utrudniałoby przetrwanie.

Koncepcje dwuczynnikowe Są hybrydowe koncepcje funkcji łączące perspektywę systemową i historyczną: Można wtedy analizować układ z punktu widzenia jego niedawnej historii (np. procesów rozwojowych i kodu genetycznego).

Wyjaśnienia zachowania wg Tinbergena Aspekty wyjaśniania zachowania: Jak to teraz funkcjonuje? Analiza funkcjonalna Jak to się rozwinęło? Ontogeneza [koncepcja hybrydowa] Jaką to ma wartość adaptacyjną? Łączy rozwój z historią [eksperymenty] Skąd się to wzięło? Filogeneza [funkcja właściwa]

Analiza funkcjonalna Funkcja właściwa Pytania „bliższe” (proximate) – pytania o „jak?” Pytanie o mechanizm Jak działa ta cecha w jednostce? Jaki jest jej mechanizm? Analiza funkcjonalna Pytanie o rozwój jednostkowy (ontogeneza) Jak ta cecha rozwija się w trakcie życia jednostki? Pytania „dalsze” – pytania o ”dlaczego?” (ultimate) Pytanie o funkcję adaptacyjną Dlaczego ta cecha ma znaczenie adaptacyjne? Pytanie o historię ewolucyjną (filogeneza) Jak doszło do powstania tej cechy na poziomie ewolucyjnym? Jaka jest jej historia ewolucyjna? Funkcja właściwa

Czemu przysługują funkcje w teleosemantyce? Czy nośnikiem funkcji jest np. pojedyncza myśl? Jeśli tak, to nasi przodkowie musieliby mieć tę samą myśl, a ona musiałaby przetrwać. Mało wiarygodne… W najlepszym razie można by powiedzieć, że funkcję mają wyrażenia języka myśli, które przetrwały. Ale Millikan zupełnie tego nie zakłada.

Generatory reprezentacji Funkcja przysługuje temu, co tworzy reprezentacje: Istnieje pewna struktura biologiczna, która jest zdolna do wytwarzania poszczególnych reprezentacji, czy to wewnętrznych, czy to znaków służących do komunikacji. I to ta struktura powtarza się w populacji – i przyczynia się do jej rozplenienia.

Przydatność reprezentacji Wulgarny pragmatyzm: Prawdą jest to, co jest użyteczne. To jest oczywisty fałsz i mętniactwo: Użyteczne są też fałsze (placebo, fikcja literacka ma funkcję społeczną i terapeutyczną). Wiedział to już Nietzsche! Jest mnóstwo banalnych prawd, które są mało przydatne. Pojęcie użyteczności jest nieostre i niezdefiniowane. A sama teza wulgarnego musiałaby być użyteczna (w jakim sensie), żeby była prawdziwa.

Przydatność reprezentacji Jeśli jednak przydatne nie są pojedyncze reprezentacje, tylko organy je generujące, to teleosemantyka nie ma nic wspólnego z wulgarnym pragmatyzmem. Posiadanie mózgu zdolnego do generowania reprezentacji ma wartość adaptacyjną, ale poszczególne użycia mózgu nie muszą być adaptacyjne.

Podsumowanie Pojęcie funkcji w filozofii współczesnej jest przedmiotem bardzo żywych debat, często nawiązujących do dyskusji teoretycznych w biologii. Istnieją dwa podstawowe pojęcia funkcji: systemowe (Cumminsa), etiologiczne (Millikan).

Podsumowanie Nośnikiem funkcji w teleosemantyce są organy biologiczne tworzące reprezentacje, a nie poszczególne reprezentacje. Teleosemantyka nie jest wulgarnym pragmatyzmem, choć Millikan jest uczennicą Wilfrida Sellarsa, znanego neopragmatysty, i często powołuje się na Charlesa Peirce’a.

Dalsze lektury Bielecka, K. (2014). Błędne reprezentacje a pojęcie funkcji w teleosemantyce. Analiza koncepcji Dretskego i Millikan. „Filozofia Nauki”, 1(85), 105–120. N. Shea, On Millikan, Wadsworth 2005.