Prawo rodzinne PRAWO MAŁŻEŃSKIE OSOBOWE PRAWO MAŁŻEŃSKIE MAJĄTKOWE PRAWO RODZINNE PRAWO OPIEKUŃCZE

STAROPOLSKIE PRAWO Małżeńskie osobowe Małżeńskie prawo osobowe a majątkowe MPO normowało zawarcie małżeństwa, jego ustanie, stosunki osobowe między małżonkami, właściwość sądów w osobowych sprawach małżeńskich Charakter prawa osobowego małżeńskiego: do koń. XII w. – charakter świecki od pocz. XIII w. – charakter wyznaniowy

ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA Świecka forma Najdawniejsze formy zawarcia małżeństwa: faktyczne pożycie – wspólne zamieszkanie, oświadczenie woli, powszechne wśród ludzi ubogich porwanie kobiety (raptus puellae) – bardzo powszechne, do poł. XIII w. kupno żony – przekształcone ze zwyczaju porywania; najbardziej powszechne; umowa między ojcem kobiety a narzeczonym, z początku realna, z czasem kupno władzy (mundium), opieki nad kobietą od ojca, cena przekształciła się w formę „podarku oswadziebnego”, symboliczną, potem w wiano Od XIII w. 2 etapy formalnej umowy małżeńskiej: zmówiny – umowa przedślubna między rodzinami narzeczonych (z czasem z udziałem pośrednika = dziewosłęba, innych świadków) – zobowiązanie do zawarcia małżeństwa w przyszłości (termin ślubu, materialne warunki małżeństwa), narzeczony wręczał ojcu narzeczonej jako zadatek drobną sumę pieniężną, przedmiot, np. obrączkę, który traktowano jako zakład (vadium) gwarantujące wykonania zobowiązania; ojciec kobiety także dawał podobny zakład (różdżka, laska) zdawiny (ślub) – realizacja zmówin, uroczysta czynność prawna oddania oblubienicy panu młodemu (zdjęcie wianka, wiązanie rąk); towarzyszyły mu: przenosiny (przeprowadzka do domu męża), pokładziny (copula carnalis)

ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA Forma kościelna Kościelna forma zawarcia małżeństwa: od 1215 r. nakaz zapowiedzi – w 3 kolejne niedziele/święta przed zawarciem małżeństwa w kościołach parafialnych narzeczonych w celu ujawnienia przeszkód małżeńskich; szlachta osiadła od I poł. XV w. została zwolniona od zapowiedzi ślub zawarty w obliczu Kościoła (in facie Ecclesiae) – oświadczenie woli w obliczu kapłana i w obecności świadków; śluby szlachty osiadłej zawierano w domu jednego z nowożeńców (zazwyczaj panny młodej) uboga ludność nadal stosowała zwyczajową formę zawarcia małżeństwa – do poł. XVI w. Kościół je tolerował i uważał związek za ważny, ale traktował tę formę jako tajemną wobec siebie i nakazywał uzupełnić kościelną formą XIII w.: zmówiny przekształciły się w zaręczyny (sponsalia de futuro) = oświadczenie zawarcia małżeństwa w przyszłości, zdawiny w umowę ślubu (sponsalia de praesenti) Kościół Katolicki a małżeństwo: małżeństwo jako sakrament, którego udzielają sobie sami nowożeńcy, a nie ksiądz, który był jedynie świadkiem małżeństwo powstaje na skutek zgodnego oświadczenia woli mężczyzny i kobiety (consensus facit nuptias) Walka Kościoła z poligamią, zawieraniem małżeństwa przez porwanie, kupno, ograniczanie swobody zawarcia małżeństwa poprzez wymóg zgody rodziców

Reforma prawa małżeńskiego Dekret Tametsi (1563 r.) uchwalony przez Sobór Trydencki z l. 1545-1563 – reforma kanonicznego osobowego prawa małżeńskiego (obowiązywał do 1917 r., zasady takie same do dziś) – przyjęcie w Polsce na mocy uchwał synodu piotrkowskiego 19.05.1577 r. nowożeńcy mają zdolność zawarcia małżeństwa przed właściwym plebanem (zazwyczaj panny młodej) zgoda nowożeńców tworzy małżeństwo ksiądz jedynie świadkiem zawarcia małżeństwa, które błogosławił obowiązkowa obecność 2 świadków obowiązywały zapowiedzi egzamin przedślubny ze znajomości katechizmu nieważność umowy ślubnej = brak powstania sakramentu; powody: brak zgody (wady oświadczenia woli: brak świadomości, błąd, podstęp, groźba, pozór) brak właściwej formy zaistnienie przeszkód zrywających

Przeszkody małżeńskie Przeszkody zrywające porwanie kobiety pokrewieństwo – w linii prostej zakaz bezwzględny; w linii bocznej ograniczony do pewnego stopnie pokrewieństwa (od X w. do VII stopnia komputacji kanonicznej; od soboru laterańskiego IV w 1215 r. do IV stopnia) Przeszkody wzbraniające różnorodność wyznania wśród chrześcijan niepełnoletność jednej ze stron powinowactwo pokrewieństwo sztuczne, prawne (adopcja) pokrewieństwo duchowe wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne istniejące małżeństwo jednej ze stron brak chrztu jednej ze stron nieświadoma nierówność stanowa cudzołóstwo impotencja

Ustroje majątkowe Wspólność majątkowa – majątek wniesiony do małżeństwa z obu stron stawał się ich wspólną własnością, zarządzał wspólnym majątkiem mąż, gdy umierał 1 z małżonków, majątek przypadał jako współwłasność pozostałemu małżonkowi i dzieciom albo następował podział między tego małżonka i dzieci, gdy bezdzietne majątek przypadał w całości małżonkowi albo tylko w części (2/3, 1/2, 1/3), a reszta dla spadkobierców zmarłego (prawo chełmińskie, wiejskie) Rozdzielność majątkowa (wspólny zarząd majątkowy, jedność zarządu majątkowego) –prawo średzkie i magdeburskie, każdy z małżonków miał swój odrębny majątek, którego był właścicielem i mógł nim dysponować, majątkiem żony zarządzał mąż, po śmierci małżonka jego majątek przechodził na spadkobierców Ograniczona wspólność majątkowa – w prawie miejskim, różne postacie: wspólnością były tylko wniesione ruchomości, dochody z dóbr własnych, ruchomości i nieruchomości nabyte (ale nie rodowe); majątkiem odrębnym żony zarządzał mąż; po śmierci 1 z małżonków majątek wspólny dzielono między żyjącego a spadkobierców wspólnota dorobku – ruchomości i nieruchomości – mąż zarządzał też majątkiem odrębnym żony, po śmierci 1 z małżonków na nieruchomościach zabezpieczano ich prawa majątkowe, a całością zarządzał rodzic, gdy nie było dzieci dzielono między żyjącego a spadkobierców (ale żona lub jej spadkobiercy otrzymywali z reguły tylko 1/3) wspólnota tylko ruchomości tak wniesione, jak i nabyte, dalej jak w pkcie 2. System posagowy – powszechny w prawie ziemskim, Korektura Pruska (1598), wnoszony do małżeństwa posag pozostawał własnością żony, ale dobrami posagowymi zarządzał mąż, jeśli posag w sumie pieniężnej, to mąż zabezpieczywszy ją oprawą, obracał nią, poza posagiem żona mogła posiadać odrębny majątek ruchomy i nieruchomy nabyty przez małżeństwem lub w czasie jego trwania, z zasady zarządzała i rozporządzała nim sama (jeśli mąż to jako jej pełnomocnik)

Rozwiązanie małżeństwa w prawie świeckim śmierć, ale ograniczenia w swobodzie ponownego zamążpójścia wdowy rozwód – za obopólną zgodą, jednostronnie – powody musiały być udowodnione proskrypcja w prawie kanonicznym śmierć wyjątkowo rozwiązanie małżeństwa zawartego, ale niedopełnionego (często pod warunkiem wstąpienia 1 strony do klasztoru) faktyczne rozdzielenie małżonków – separacja – za ich zgodą lub na mocy orzeczenia sądowego, stała lub czasowa w prawach innych wyznań kościoły protestanckie – rozwód z powodu cudzołóstwa kościół prawosławny – rozwód z powodu cudzołóstwa, zesłania na wieczną katorgę, zaginięcie bez wieści, nieuleczalnej choroby, niemocy płciowej, nastawanie na życie współmałżonka wyznanie mojżeszowe – instytucja listu rozwodowego unieważnienie małżeństwa w prawie Kościoła Katolickiego – stwierdzenie nieważności od początku umowy ślubnej, a tym samym brak powstania sakramentu

Staropolskie prawo małżeńskie majątkowe Od samego początku było to prawo świeckie – ustawodawca i sądy państwowe Normowało stosunki majątkowe małżeńskie w czasie trwania związku, jak i po jego ustaniu Majątek małżeński – masa majątkowa wnoszone przez męża + wniesiony przez żonę Stosunki majątkowe małżonków były ułożone w drodze: umowy ślubnej (intercyzy) lub w razie jej braku przepisy prawa zwyczajowego i stanowionego Umowy małżeńskie majątkowe: zawierane przy zaręczynach wpisywane do ksiąg sądowych określały wielkość i rodzaj mas majątkowych wnoszonych przez obu nupturientów do małżeństwa (majątek męża + wyprawa + posag + wiano), regulowały wzajemne stosunki majątkowe między nimi mogły modyfikować lub zmieniać zwyczajowe lub stanowione zasady regulowania stosunków majątkowych małżeńskich znane w prawie ziemskim i miejskim, w prawie wiejskim rzadziej w sformalizowanej formie

Staropolskie prawo małżeńskie majątkowe Wyprawa (gerada, szczebrzuch)– ruchomości, które żona otrzymywała od swojej rodziny i posiadała do swojego osobistego użytku; w czasie trwania małżeństwa mogła się powiększyć; pozostawała własnością żony i mogła w zasadzie swobodnie nią rozporządzać; w czasach nowożytnych stanowiła część posagu Posag (dos)– z pocz. nie odróżniany od wyprawy, stanowił jej część, pojawił się w XIII w., był częścią spadkową należną córce po rodzicach, najczęściej w postaci gotówki lub sumy zapisanej do nieruchomości (którą dawano w zastaw użytkowy mężowi), czasem nieruchomości (nierodowe), na wsi tylko ruchomości; od 1496 r. wyposażenie musiało być wpisane do ksiąg sądowych; obowiązek wyposażenia kobiety ciążył na ojcu, a po jego śmierci na braciach (konstytucja 1588 r. nakazywała, by bracia nie dawali mniejszy niż ojciec), zazwyczaj był mniejszy niż część spadkowa należna w drodze spadkobrania, Zbiór praw sądowych (1778) określał go na 1/3 dóbr ojczystych w zbiegu z bratem; utrata prawa do posagu w przypadku wyjścia za mąż bez zgody rodziny lub mezaliansu, po śmierci żony posag i wyprawę dziedziczyły dzieci (gdy ich nie było wracały do rodziny żony) Wiano (przywianek, dotalicium) – odwzajemnienie się męża za posag, zabezpieczenie żony na wypadek wdowieństwa lub porzucenia, pojawiło się w XIV w., początkowo ustanawiane było w ruchomościach, z czasem w nieruchomościach (szlachta), potem w pieniądzach, niekoniecznie równe posagowi (w miastach kilkakrotność posagu) Oprawa – zabezpieczenie przez męża sum wiennych i posagowych na połowie swoich dóbr, w prawie miejskim nawet na całości, kobieta otrzymywała prawo zastawu bez dzierżenia (hipotekę), który po śmierci męża zmieniał się w zastaw z dzierżeniem, dobrami oprawnymi mąż zarządzał, ale rozporządzał tylko za zgodą żony; oprawy dokonywano tzw. listem oprawnym (wiennym) wpisywanym do ksiąg sądowych od XV w., po śmierci żony dobra oprawne przechodziły na dzieci (gdy ich nie było wiano wracało do męża); wdowie nie mającej wiano od XV w. należał się tzw. wieniec od spadkobierców męża (30 grzywien na Rusi i w Małopolsce) Podarki – od XVI w. podarek poranny (Morgengabe) dawany żonie przez mężą po nocy poślubnej, tylko bogata szlachta, podarek poślubny (jednorazowy, doroczny)

System wyznaniowy normy prawa małżeńskiego znajdowały się w akcie prawnym wydanym przez państwo, ale były dostosowane w pełni do norm wyznaniowych małżeństwo zawierane było w formie wyznaniowej rozwód nie był dopuszczalny dla katolików w sprawach osobowych małżeńskich właściwe były sądy wyznaniowe Różnił się od sytuacji istniejącej w I Rzeczypospolitej, jako że odebrano związkom wyznaniowym prawo normowania spraw osobowych małżeńskich; normy prawa osobowego małżeńskiego zawarto w państwowym akcie prawnym, ale w pełni dostosowano je do norm wyznaniowych Osobno regulowano sprawy osobowe małżeńskie dla wyznań katolickiego, prawosławnego, ewangelicko-augsburskiego i ewangelicko-reformowanego Wprowadzono w zaborze rosyjskim na podstawie ZP Wprowadzono w Królestwie Polskim na podstawie prawa o małżeństwie z 1836 r.

System mieszany normy prawa małżeńskiego osobowego znajdowały się w akcie wydanym przez państwo, kodeksie cywilnym, ale uwzględniano normy wyznaniowe małżeństwo zawierano w formie wyznaniowej rozwód nie był dopuszczalny dla katolików w sprawach osobowych małżeńskich właściwe były sądy państwowe Oddzielenie od sakramentu umowy o charakterze czysto cywilnym – w Austrii za Józefa II i w Prusach na podstawie PPK uznano dwoisty charakter małżeństwa jako sakramentu i umowy cywilnej Wprowadzono w zaborze austriackim na podstawie Ehepatent z 1783 r., Kodeksu Zachodniogalicyjskiego z 1797 r. i ABGB; z przerwami w galicyjskiej części Księstwa Warszawskiego (do 1810) Wprowadzono w zaborze pruskim na podstawie PPK (do 1874 r.) Wprowadzono w Królestwie Polskim na podstawie KCKP (1825-1836) Problemy w II poł. XIX w. – PPK przewidywał, że osoby innego wyznania niż katolickie, prawosławne i ewangalickie, oraz Żydzi mogli zawierać śluby cywilne; w Austrii w 1868 r. wprowadzono tzw. śluby cywilne z konieczności (gdy duchowny odmówił udzielenia ślubu z przyczyn, których nie przewidywał ABGB można było zawrzeć małżeństwo cywilne), a w 1870 r. wprowadzono małżeństwa cywilne dla osób bezwyznaniowych lub też należących do wyznania nieuznanego przez państwo

System laicki, świecki normy prawa małżeńskiego znajdowały się w akcie prawnym wydanym przez państwo, nie uwzględniano norm wyznaniowych małżeństwo zawierane było w formie świeckiej rozwód był dopuszczalny dla katolików w sprawach osobowych małżeńskich właściwe były sądy państwowe Pełny system laicki pojawił się dopiero w czasie Rewolucji Francuskiej (konstytucja z 1791 r., dekrety z 1792 r.), przejął je Kodeks Napoleona z 1804 r. Uznanie małżeństwa tylko i wyłącznie za umowę cywilną Wprowadzono w Księstwie Warszawskim na podstawie Kodeksu Napoleona w 1808 r. (od 1810 r. w Galicji) Istniał w Królestwie Polskim do 1825 r., zaś w Wolnym Mieście Krakowie do 1852 r. Wprowadzono w zaborze pruskim na podstawie ustawy z 1874 r., potem ustawy z 1875 r. i BGB z 1896 r. Wprowadzono w Spiszu i Orawie na podstawie ustawy węgierskiej o małżeństwie z 1894 r.

Prawo małżeńskie majątkowe Wspólność majątkowa ustrój ustawowy wg KN obejmowała ruchomości wniesione do małżeństwa i majątek nabyty w czasie jego trwania całym majątkiem zarządzał i rozporządzał mąż, zarządzał też majątkiem osobistym żony Rozdzielność majątkowa Królestwo Polskie – wprowadzenie w 1818 r. rządu posagowego jako ustroju ustawowego PPK, KCKP wprowadził rozdzielność majątkową jako ustrój ustawowy ABGB „system wyłączności majątkowej” BGB „system zarządu i pobierania pożytków” majątek wniesiony i nabyty w czasie małżeństwa pozostawał własnością odrębną małżonków majątkiem żony zarządzał mąż (na zbycie i obciążenie potrzebna zgoda żony, w PPK ruchomościami rozporządzał swobodnie)

Dzieci Nieślubne Dzieci prawe i nieprawe (bękart, wylęganiec, pokrzywnik) zrodzone w związku pozamałżeńskim lub z małżeństwa nieważnego pogorszenie sytuacji dzieci nieprawych pod wpływem nauki Kościoła dzieci nieprawe nie wchodziły do rodziny ojca, nie dziedziczyły po nim, nie nosiły jego nazwiska, nie nabywały praw szlacheckich możliwość uprawnienia, legitymowania dzieci nieprawych przez ojca: przez później zawarte małżeństwo (per subsequens matrimonium) – dopuszczane przez prawo kanoniczne, w prawie ziemskim od 1578 r. (powtórzone w 1633 r.) zakaz legitymowania w ten sposób; dozwolone ponownie od 1768 r., ale i tak nie nabywały praw szlacheckich, w prawie miejskim i wiejskim dopuszczalna król mógł legitymować nieprawe dziecko – do 1578 r., od tego roku konieczna była zgoda sejmu, król mógł legitymować w miastach królewskich

Dzieci nieślubne Dzieci nieślubne KN – domniemanie, że dziecko zrodzone w małżeństwie pochodzi od męża matki, dziecko nieślubne nie mogło dochodzić ojcostwa; podział na: dzieci nieślubne zwykłe, naturalne – zrodzone z rodziców w stanie wolnym; legitymacja per subsequens matrimonium, dobrowolne uznanie przez ojca, mogły poszukiwać swojego stanu (pochodzenia) sądownie, ale tylko ustalić macierzyństwo, uznane uzyskiwały tylko ograniczone prawa spadkowe, nie wchodziły do rodziny rodziców dzieci ze związku kazirodczych i cudzołożnych – nie mogły być legitymowane ani uznane, nie miały prawa poszukiwania stanu, ograniczone roszczenia alimentacyjne KCKP – poprawa sytuacji dzieci nieślubnych, legitymacja dzieci naturalnych na mocy aktu królewskiego, ułatwiał poszukiwanie macierzyństwa, obowiązek wychowania i utrzymywania wszystkich dzieci nieślubnych PPK – legitymacja przez małżeństwo rodziców, orzeczenie sądowe, uznanie przez ojca, reskrypt ministra sprawiedliwości ABGB – nie miały żadnych praw ze stosunku rodziny i pokrewieństwa, nowela z 1914 r. dopuszczała dziedziczenie po matce, adoptowanie nieślubnego dziecka

§ 44 Źródłem stosunków familijnych jest umowa małżeństwa § 44 Źródłem stosunków familijnych jest umowa małżeństwa. W umowie małżeństwa oświadczają dwie osoby różnej płci wole swą do pożycia w nierozerwalnej spólności, do płodzenia dzieci, wychowania ich i udzielania sobie wzajemnej pomocy. (...) § 69 Do ważności małżeństwa potrzebne są także zapowiedzi i uroczyste oświadczenie zezwolenia. (...) § 75 Uroczyste oświadczenie zezwolenia uczynione być musi w obecności dwóch świadków przed właściwym dla jednego z oblubieńców duchownym lub jego zastępcą, czy on się, stosownie do różnicy religii, nazywa proboszczem, pastorem, czy inaczej.

Art. 1 Małżeństwo zawarte między osobami, wyznającymi religię rzymsko-katolicką, stanowi związek, kończący się jedynie ze śmiercią jednego z małżonków. Art. 2 Małżeństwo może być zawarte tylko w obliczu kościoła, podług przepisów i z dopełnieniem uroczystości religijnych. (...)

Art. 229. Mąż może żądać rozwodu z przyczyny cudzołóstwa swojej żony. Art. 230. Żona może żądać rozwodu z przyczyny cudzołóstwa swojego męża, gdy mąć trzymać będzie nałożnicę w domu wspólnym. Art. 231. Małżonkowie mogą nawzajem wymagać rozwodu z przyczyny gwałtów, srogości nawzajem ciężkich obelg, jednego z nich względem drugiego. Art. 232. Skazanie jednego z małżonków na karę hańbiącą będzie przyczyną dla drugiego do rozwodu.

§ 111. Ważne małżeństwo między katolikami może być rozwiedzione tylko przez śmierć jednego z małżonków. Podobnie nie może być rozwiązanem małżeństwo, jeżeli już w czasie jego zawarcia jedna chociażby tylko strona wyznawała religię katolicką. (...) § 115. Małżonkom chrześcijańskim, nie wyznającym religii katolickiej, dozwala ustawa według zasad ich religii żądać rozwodu dla ważnych przyczyn. Przyczynami takiemi są: dopuszczenie się przez małżonka cudzołostwa lub takiej zbrodni, za którą został skazany na karę przynajmniej pięcioletniego więzienia; złośliwe opuszczenie drugiego małżonka (...); ciężkie i kilkakrotne pokrzywdzenie na ciele; nieprzezwyciężony wstręt, dla którego obydwaj małżonkowie żądają rozwodu (...).

Art. 340. Poszukiwanie ojcostwa jest zabronione (…) Art. 341 Art. 340. Poszukiwanie ojcostwa jest zabronione (…) Art. 341. Poszukiwanie macierzyństwa jest dozwolone. Dziecię odwołujące się do swojej matki, dowieść powinno, że jest rzeczywiście tem samem, którem matka zległa. Art. 342. Nie będzie nigdy dopuszczonem dziecię do poszukiwania, bądź ojcostwa, bądź macierzyństwa, w tych przypadkach, w których podług artykułu 335. uznanie dopuszczone nie jest [w przypadkach dzieci zrodzonych w związku kazirodczym lub cudzołożnym – A.K.]. Powyższy fragment pochodzi z ……… z roku ……………. Był on wyrazem zasady ochrony dzieci …….…………………., ze szkodą dla dzieci …………………………..

Art. 291. Dzieci nie w małżeństwie zrodzone, wyjąwszy zrodzone w związku kazirodzkim lub cudzołożnym, mogą być uprawnionemi przez małżeństwo ich rodziców następnie zawarte, jeżeli ci przed małżeństwem prawnie je uznali, lub gdy je przy spisaniu aktu małżeństwa uznają, albo w ciągłem posiadaniu stanu dzieci prawych zostawią. Art. 294. Dzieciom przez następne małżeństwo podług art. 291 uprawnionym służą też same prawa, jakżeby im służyły, gdyby były z tegoż małżeństwa zrodzone, nie ubliżając prawom, przez trzecie osoby przed uprawnieniem już nabytym.

§ 179. Osoby, które stanu bezżennego nie ślubowały uroczyście i które nie mają własnych ślubnych dzieci, mogą sobie przysposobić dzieci za własne; osoba, która przysposabia, nazywa się ojcem z przysposobienia (przysposobicielem) lub matką z przysposobienia (przysposobicielką); dziecię przybrane nazywa się dzieckiem z przysposobienia. § 180. Ojciec z przysposobienia czy matka z przysposobienia muszą mieć skończonych pięćdziesiąt lat, dziecię zaś przysposobione musi być przynajmniej o osiemnaście lat młodsze od swych rodziców z przysposobienia. Jak inaczej nazywa się opisana powyżej instytucja prawa rodzinnego? Wskaż na następstwa prawne przysposobienia dla obu stron tego stosunku.