Myślenie ekonomiczne w filozofii i teorii prawa Ekonomiczna Analiza Prawa

Zainteresowanie prawników badaniami ekonomicznymi nie było związane wyłącznie z faktem powstania w latach 70 XX wieku chicagowskiej szkoły Law and Economics. Z interpretacjami prawa w kategoriach ekonomicznych spotykamy się już wcześniej w: jurysprudencji rzymskiej, marksistowskiej teorii prawa, amerykańskim realizmie prawnym, socjologicznej jurysprudencji, w pewnych odmianach hermeneutyki i argumentacji prawniczej, w koncepcji Ronalda Dworkina.

Rozwój instytucji ekonomicznych w starożytnym Rzymie był przyczyną rozwoju poszczególnych gałęzi prawa, zwłaszcza prawa prywatnego, jak i nauki prawa jurysprudencji. Wpływ ekonomii na myślenie jurystów rzymskich jest szczególnie widoczny w prawie rzeczowym, jak i obligacyjnym.

W tym samym czasie ukształtowały się podstawy dla prawa finansowego, gałęzi prawa zdeterminowanej przez ekonomię. Już w starożytności wypracowano takie ekonomiczno – prawne kategorie pojęciowe jak podatek, cło, czy skarb państwa.

Marksistowska nauka prawa Prawo jest zbiorem norm postępowania. Normy te są ustanowione albo uznane w odpowiedniej formie przez państwo. Realizacja norm jest zabezpieczona użyciem przymusu ze strony organów państwowych. Normy są wyrazem woli klasy panującej, a ich celem zapewnienie dogodnych dla tej klasy warunków społeczno – ekonomicznych.

Co ciekawe koncepcja marksistowska jest przykładem koncepcji pozytywistycznych, zakłada, że prawo pochodzi od państwa. Jednak mamy pewną różnicę, inaczej niż w pozytywizmie, prawo ma charakter klasowy, służy interesom klasy władającej środkami produkcji, nie uznaje uniwersalistycznych wymogów aksjologii prawa.

Paszukanis Ekonomia miała szczególną pozycję i znaczenie w marksistowskiej nauce prawa. Była ona obok filozofii (materializmu dialektycznego) drugą nauką podstawową. Prawo jest, wedle Paszukanisa, produktem konkretnej formy prawnej, która z kolei jest realnym odbiciem stosunków produkcji oraz stosunków wymiany. Prawo daje się zredukować do kategorii ekonomicznych faktów.

Realizm prawniczy Nurt realistyczny, ujmujący prawo jako zespół faktów psychicznych albo społecznych. Uznawany jest za część socjologicznej jurysprudencji oznaczającej zbiorczą nazwę wielu nurtów nauk prawnych z początku XX wieku, sięgających pomocniczo po wiedzę i metody socjologii. Mianem tym określa się szkołę wolnego prawa, amerykański i skandynawski realizm prawniczy oraz prace Roscoe Pounda.

Realizm prawniczy W polskiej nauce okresu komunizmu nurt ten nazywany był funkcjonalizmem prawnym i był celem licznych krytyk ze strony teoretyków prawa. Nie istnieją jednak silniejsze związki między socjologiczną jurysprudencją, a funkcjonalizmem w socjologii czy antropologii.

Realizm prawniczy w wersji amerykańskiej Powstał  mniej więcej w II połowie XIX. Głosił, iż nauka prawa powinna zajmować się prawem rzeczywistym, a więc tym, co jest, a nie tym, co być powinno. Zapoczątkował socjologiczną jurysprudencję, to był początek wszelkich analiz.

Realizm amerykański Podstawowe założenia realizmu amerykańskiego: 1. prawo jest zmienne i tworzone przez sądy; 2. prawo nie jest samo przez się celem, lecz środkiem do osiągnięcia celu i dlatego powinno być badane z punktu widzenia swej skuteczności, ze względu na te cele.

O. W. Holmes W 1897 roku prekursor amerykańskiego realizmu prawnego sędzia Holmes stwierdził, iż dla racjonalnej nauki prawa staranny (sumienny) interpretator może być człowiekiem teraźniejszości, ale człowiek przyszłości to statystyk i mistrz ekonomii.

Socjologiczna jurysprudencja Również w socjologicznej jurysprudencji (inżynierii społecznej) Pounda można znaleźć idee ekonomiczne. Zwłaszcza pogląd Pounda na temat zaspokajania pragnień przy równoczesnej minimalizacji groźby powstania konfliktu i strat.

Sędzia Hand Posłużył się charakterystyczną dla późniejszej szkoły ekonomicznej analizy argumentacją, stwierdzając, że zaniedbanie jest brakiem przedsięwzięcia środków uzasadnionych kalkulacją kosztów.

Hermeneutyka prawnicza Hermeneutyka jako praktyka interpretacyjna była znana już od starożytności. Pierwotnie oznaczano tym terminem objaśnianie, wyjaśnianie, przez które coś jest wydobywane na światło dzienne. Platon używał tego terminu dla określenia sztuki wyjaśniania tego, co mówią bogowie. Istotą hermeneutyki było ustalanie dokładnego znaczenia słów, zdań i tekstów, a także wydobywanie praktycznych wskazówek z różnego rodzaju form symbolicznych. Hermeneutyka wiązała się z rozumieniem tekstów religijnych, prawnych oraz z różnego rodzaju zabiegami magicznymi. Na tym tle wyłoniła się hermeneutyka, jako technika prawidłowego rozumienia czy ustalania znaczenia.

Hermeneutyka prawnicza Hermeneutyka prawnicza polega na ustalaniu właściwego znaczenia tekstu prawnego, dotyczy języka prawnego i prawniczego, których znaczenie zmienia się w zależności od kontekstu, sytuacji i okoliczności. Hermeneutyka dzisiaj traktowana jest jako klamra spinającą naukę prawa, filozofię prawa oraz cały porządek prawny, jeśli oczywiście przyjmiemy, że prawo tworzy się w hermeneutycznym akcie rozumienia.

Hermeneutyka prawnicza Budowana na podstawach fenomenologii hermeneutyka prawnicza również dopuszcza możliwość odwoływania się w interpretacji prawniczej do założeń (ustaleń) ekonomicznych. Konkretne prawo jest produktem złożonego procesu, w którym norma ustawowa jest tylko jednym ze stopni „urzeczywistnienia prawa”. W procesie tym mogą się również pojawić ekonomiczne determinanty, które odgrywają istotną rolę w kształtowaniu się określonej tradycji interpretacyjnej, jak i konkretnego prawniczego przedrozumienia. Te właśnie czynniki formują ostatecznie proces rozumienia.

Kaufmann Konkretne, historyczne prawo powstaje jako rezultat procesu, polegającego na wzajemnym zbliżaniu (asymilacji) życiowych – również ekonomicznych – stanów rzeczy i norm.

Teorie argumentacji Współczesne teorie argumentacji opierają się na przekonaniu, że w trakcie dyskursu nie da się zawsze sformułować racjonalnych argumentów. Dyskurs powinien być racjonalny i praktyczny. Teorie argumentacji prawniczej, a także retoryka prawnicza, przyjmują podobny punkt widzenia rozumowania jakiego dokonuje każdy prawnik. Zarówno bowiem prawnik – praktyk, jak i prawnik – naukowiec dokonują aktów wartościowania, których z ich pracy myślowej nie da się wyeliminować.

Teorie argumentacji Oba kierunki upatrują jednak swe zadanie w tym, by wypracować jakieś „obiektywne”, „racjonalne” metody kontrolowania tych rozumowań każdego z prawników. Przyjmują założenie, że możliwe jest wypracowanie takich metod, które różnią retorykę prawniczą i teorie argumentacji od hermeneutycznej filozofii prawa. Sama argumentacja jest niewątpliwie teorią specyficznie prawniczą.

Teorie argumentacji Analiza ekonomiczna bywa stosunkowo często wykorzystywana we współczesnych teoriach argumentacji. W teoretycznym dyskursie prawniczym możemy stosować metody ekonomiczne w zasadzie bez żadnych ograniczeń, jeśli tylko ich użycie jest uzasadnione typem interpretowanego przypadku.

Teorie argumentacji Z pewnymi ograniczeniami spotykamy się natomiast w przypadku dyskursu praktycznego, w którym uprzednio dokonane ustalenia faktyczne (również te ekonomiczne) odgrywają wprawdzie znaczącą rolę, ale nie zawsze muszą przesądzać o ostatecznym rozstrzygnięciu.

Teorie argumentacji Uczestnicy praktycznego dyskursu prawniczego muszą w pewnych przypadkach sięgać po argumenty ekonomiczne, by móc dokonać właściwych, słusznych normatywnych rozstrzygnięć. W dyskursie prawniczym można korzystać z wielu rodzajów argumentów ekonomicznych. Ich katalog stale może być uzupełniany i modyfikowany.

Teorie argumentacji Praktyczny dyskurs prawniczy ma określoną strukturę. Argumenty ekonomiczne muszą się w strukturę tego dyskursu wpisywać. Stąd podział argumentów ekonomicznych na ogólne (uniwersalne / niewyspecjalizowane) oraz szczegółowe (powiązane z wyspecjalizowanymi obszarami refleksji prawniczej).

Teorie argumentacji Istnieje również dość liczna grupa argumentów (topik) prawniczych, które wprawdzie nie są z samej swej istoty ekonomiczne, lecz sens ekonomiczny stosunkowo łatwo jest im nadać w praktycznym dyskursie prawniczym.

Ronald Dworkin Sprawa rutynowa – sędzia odnajduje w systemie obowiązującą regułę wyznaczającą postępowanie w danej sytuacji. Trudny przypadek – w poszukiwaniu rozstrzygnięcia sędzia musi uciec się do innych, nie będących regułami standardów.

Ronald Dworkin Zasady (principles) – to standard, który ma być przestrzegany nie dlatego, że ulepsza lub zabezpiecza jakiś pożądany stan rzeczy, lecz dlatego, że stanowi wymóg wynikający ze sprawiedliwości, uczciwości lub z innego wymiaru moralności, np. „Nikt nie może odnosić pożytku ze swego złego uczynku”.

Ronald Dworkin Policies – to rodzaj standardy, który wytycza pewne cele, ulepszenia natury ekonomicznej, politycznej lub społecznej służące społeczności, np. „Ograniczyć dostęp młodzieży do narkotyków”.

Ronald Dworkin Reguły – wyznaczają powinne zachowanie w sposób „wszystko albo nic”. Można je spełnić albo nie spełnić. Zasady – są pewnymi szczególnymi normami nakazującymi realizację określonego stanu rzeczy w możliwie największym stopniu. Wyrażają pewną idealną powinność, która w rzeczywistości nigdy nie jest w pełni realizowana, ale powinno się zmierzać do jej możliwie całkowitego spełnienia.

Ronald Dworkin Poprzez wymogi polityki prawnej , prawo (interpretacja prawnicza) pozostaje w oczywisty sposób otwarte na myślenie ekonomiczne. Do samej jednak szkoły ekonomicznej analizy prawa Dworkin odnosi się w jednoznacznie krytyczny sposób. Uważa w szczególności, że sędzia , uzasadniając orzeczenia, w trudnych sprawach, odwołuje się raczej do „instynktownego poczucia wartości”, niż do, opartej na zasadzie efektywności podziału dóbr, ekonomicznej analizy prawa.

Ekonomiczna Analiza Prawa Ekonomiczna szkoła prawa – należy do najbardziej wpływowych kierunków we współczesnym prawoznawstwie. Głównym założeniem ekonomicznego prawoznawstwa jest przekonanie, że można zracjonalizować prawnicze procedury tworzenia i stosowania prawa opierając się na metodach stosowanych w naukach ekonomicznych. Początkowo przeważała opinia, iż właściwym polem zastosowania metod ekonomicznych są przede wszystkim dziedziny prawa związane z działalnością gospodarczą (prawo gospodarcze, cywilne, czy finansowe).

Ekonomiczna analiza prawa Obecnie wzmacnia się pogląd, że metody te mogą być stosowane w praktycznie każdej dziedzinie prawa. Jeden z przedstawicieli tego nurtu R. Posner stwierdził, iż: każdy człowiek, poza dziećmi, idiotami oraz narkomanami kieruje się motywem maksymalizacji korzyści. Motywem tym kieruje się nie tylko przedsiębiorca czy bankowiec, ale dla przykładu również złodziej, który kalkuluje opłacalność dokonania kradzieży, czy też lobbysta, który negocjuje treść aktu normatywnego.

Ekonomiczna analiza prawa R.Posner był przekonany, że logika prawa opiera się na logice rynku, natomiast metody ekonomiczne winny mieć uniwersalne zastosowanie w prawoznawstwie, czyli mogą one być zastosowane zarówno do zachowań rynkowych, prawa cywilnego, gospodarczego, a także w dziedzinach zasadniczo odległych od zachowań rynkowych, czyli w prawie karnym, czy konstytucyjnym.