Cele procesu karnego. Rzetelny proces karny. Tryby ścigania Dorota Czerwińska doktorantka w Katedrze Postępowania Karnego 1

Podstawowe pojęcia procesu karnego proces karny – złożona instytucja prawa procesowego, w ramach której rozpoznawane są sprawy karne, przez co rozumie się badanie i wyjaśnianie okoliczności sprawy, ustalanie ich konsekwencji prawnych oraz – w razie potrzeby – przymusowe realizowanie wydanych orzeczeń proces karny zapewnia publiczną drogę rozstrzygnięcia sporu między państwem (oskarżyciel publiczny) bądź pokrzywdzonym (oskarżycielem posiłkowym) a oskarżonym 2

Podstawowe pojęcia procesu karnego proces karny w znaczeniu normatywnym (ogólnym) – ustawowy model, wzorzec procesu karnego proces karny w znaczeniu konkretnym – praktyka konkretnego procesu karnego; powinna odzwierciedlać model ustawowy proces karny w znaczeniu rzeczywistym – suma konkretnych procesów 3

Przedmiot procesu karnego współcześnie przyjmuje się, że przedmiotem procesu karnego jest odpowiedzialność prawna za czyn zarzucany oskarżonemu odpowiedzialność karna: grożąca – możliwość poniesienia przewidzianych przez prawo ujemnych następstw ukształtowana odpowiedzialność oparta jest na 2 podstawach: faktycznej prawnej 4

Przedmiot procesu karnego przedmiot procesu powinien być: niezmienny – w postępowaniu przygotowawczym zasada ta ma jednak charakter względny – art. 314 k.p.k.; wyjątek przewiduje też art. 398 k.p.k. niepodzielny – niedopuszczalne jest orzekanie o fragmentach tego samego przedmiotu w różnych procesach. Zasada ta ulega jednak ograniczeniom ze względów ekonomii procesowej – np. art. 34 k.p.k. 5

Statyka i kinetyka procesu karnego statyka = struktura procesu uczestnicy procesu (elementy czynne) przedmiot postępowania, przedmiot czynności procesowych, narzędzia procesowe kinetyka = ruch procesu instytucje dot. samego przebiegu procesu 6

Istota procesu karnego nie sprowadza się tylko do realizacji norm prawa karnego materialnego wynika z wielu jego cech działalność niezawisłego sądu i innych uczestników, uregulowana przez przepisy prawa karnego procesowego, przebiegająca w ramach stosunków procesowych i w określonym celu 7

Formy procesu karnego skargowa – najstarsza, ukształtowana w Rzymie i Grecji; dominacja zasady skargowości i kontradyktoryjności, ustności, jawności inkwizycyjna – średniowieczna; oparta na skupieniu w jednym ręku wszystkich trzech funkcji procesowych: obrony, oskarżania i orzekania; dominacja zasady oficjalności, pisemności, tajności mieszana – współczesna; poszczególne stadia zbliżone są do obu z powyższych form 8

Rodzaje procesu karnego proces karny powszechny (przed sądami powszechnymi) i specjalny (przez Trybunałem Stanu) sporny status postępowania przed sądami wojskowymi: postępowanie szczególne w ramach procesu powszechnego proces powszechny, tyle że przed sądem wojskowym proces specjalny 9

Rodzaje procesu karnego proces zasadniczy akcja cywilna – rozstrzyganie roszczeń cywilnych wynikających bezpośrednio z przestępstwa obowiązek naprawienia szkody odszkodowanie lub zadośćuczynienie z urzędu nawiązka świadczenie pieniężne dawniej: powództwo adhezyjne 10

Funkcje procesu karnego teoria klasyczna – funkcją procesu jest przede wszystkim realizacja prawa karnego materialnego teoria postklasyczna – funkcja procesu to nie tylko doprowadzenie do ukarania, ale i stworzenie możliwości konsensualnego załatwienia sporu dodatkowo wyróżnia się funkcję profilaktyczno- wychowawczą i pojednawczą 11

Funkcje przepisów prawa karnego procesowego prakseologiczna (instrumentalna) - ukształtowaniu procesu karnego w sposób pozwalający na osiągnięcie jego celów w postaci sprawiedliwości materialnej i proceduralnej gwarancyjna – zabezpiecza konstytucyjne prawa i wolności przez bezprawną działalnością organów porządkująca – koordynują proces 12

Funkcje procesowe zasadniczy kierunek (typ) aktywności procesowej wyznaczony przez procesową rolę danego podmiotu ścigania orzekania obrony 13

Podstawowe pojęcia procesu karnego postępowanie karne – pojęcie wieloznaczne – może być równoważne procesowi karnemu; samo postępowanie może też określać poszczególne etapy całego postępowania (np. postępowanie przygotowawcze) lub postępowania szczególne (np. nakazowe) również kodeks używa tego pojęcia w różnych znaczeniach – zob. art. 2, art. 160, art. 297 k.p.k. 14

Podstawowe pojęcia procesu karnego postępowanie karne można także rozumieć jako postępowanie zasadnicze, zwyczajne (dotyczące głównego przedmiotu procesu) w odróżnieniu od postępowań dodatkowych, wśród których wyróżniamy: incydentalne (dot. kwestii wpadkowych) – np. kwestia tymczasowego aresztowania pomocnicze (usuwają szczególne trudności) – np. pomoc prawna, postępowanie renowacyjne następcze (toczą się po uprawomocnieniu wyroku) – np. o ułaskawienie uzupełniające prowadzone na podstawie art. 420 k.p.k. 15

Podstawowe pojęcia procesu karnego procedura karna – potocznie traktowana jako synonim prawa karnego procesowego – to błąd! procedura to pierwotny przedmiot regulacji prawa karnego procesowego (przedmiotem wtórnym jest proces karny) procedura karna wyznacza wzorzec postępowania przed sądami karnymi; obejmuje nie tylko normy k.p.k., ale również zwyczaje i orzecznictwo sądowe 16

Zjawisko proceduralizacji prawa obserwuje się współcześnie wzrost znaczenia procedur, które kiedyś były traktowane jedynie jako środek realizacji norm prawa materialnego, a obecnie zyskują samoistne znaczenia dla sprawiedliwości decyzji proceduralizacja oznacza również większe uwzględnianie skutków wydawanych rozstrzygnięć i szersze możliwości odstępstwa od norm prawa materialnego zjawisko proceduralizacji ma związek z pojęciem rzetelnego procesu 17

Odmiany procesu karnego z uwagi na sposób ścigania: z oskarżenia publicznego lub prywatnego → TRYBY PROCESU KARNEGO ze względu na osobę oskarżonego: postępowanie w sprawach osób pełnoletnich, nieletnich i wobec osób wojskowych postępowanie podstawowe w trybie zwyczajnym i postępowania w trybach szczególnych 18

Postępowanie zwyczajne i postępowania szczególne → TRYBY PROCESU KARNEGO postępowanie szczególne – tak jak zwyczajne – zmierza do rozstrzygnięcia o głównym przedmiocie procesu, ale istotnie różni się od postępowania zwyczajnego w sposób z góry przewidziany przez prawo procesowe postępowanie szczególne mogą się toczyć: obligatoryjnie i fakultatywnie, w sprawach wielkiej wagi i o drobne czyny zabronione, przed sądem powszechnym lub szczególnym, na podstawie k.p.k. lub innych aktów ustawodawczych 19

Postępowanie zwyczajne i postępowania szczególne ze względu na stosunek postępowań szczególnych do formalizmu procesowego mogą być one: ekwiwalentne – postępowanie karne skarbowe zwyczajne, postępowanie poprawcze w sprawach nieletnich wzbogacone – obecnie nie występuje, do 1928 r. - postępowanie o zbrodnie przed sądami przysięgłych zredukowane – przyspieszone, nakazowe i z oskarżenia prywatnego (to ostatnie jest i trybem ścigania, i postępowaniem szczególnym!) 20

Cele procesu karnego ujęcie normatywne – art. 2 k.p.k. dyrektywa trafnej represji: odpowiedzialność spotka tylko i każdą osobę winną odpowiedzialność przybierze odpowiedni rozmiar dyrektywa ochrony interesów pokrzywdzonego dyrektywa rozstrzygnięcia sprawy w rozsądnym terminie – zakorzeniona także w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP i art. 6 EKPCz ujęcie doktrynalne stan sprawiedliwości materialnej stan sprawiedliwości proceduralnej 21

Pojęcie sprawiedliwości sprawiedliwość materialna – doprowadzenie do słusznego zastosowanie normy prawa karnego materialnego przez prawidłowe ustalenie stanu faktycznego i prawidłową subsumcję czynu pod normę prawną sprawiedliwość proceduralna – ukształtowanie przepisów prawa karnego procesowego w sposób, który pozwoli na sprawiedliwe rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu 22

Pojęcie sprawiedliwości Dla oceny sprawiedliwości istotny jest zatem nie tylko wynik procesu, ale i sposób, w jaki go osiągnięto. Proces powinien być bowiem prowadzony uczciwie. sprawiedliwość proceduralna oznacza takie ukształtowanie przepisów prawa karnego procesowego, aby możliwe było sprawiedliwe rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu. Pojęcie sprawiedliwości dotyczy płaszczyzny stanowienia prawa. Na płaszczyźnie stosowania prawa odpowiada mu pojęcie rzetelności. 23

Pojęcie ścigania Ściganie karne to przewidziane przez prawo działania prawne polegające na ustaleniu zaistnienia przestępstwa, ujęcia osoby, która według poczynionych ustaleń je popełniła, oraz oskarżenia jej przed sądem i popierania tego oskarżenia w celu uzyskania sprawiedliwości, a więc wyciągnięcia wobec niej konsekwencji karnych. Ściganie to – obok obrony i orzekania – jedna z trzech funkcji procesowych. 24

Pojęcie trybu ścigania tryb ścigania to ustalony – początkowo zwyczajowo, a następnie prawem stanowionym – sposób ścigania osób podejrzanych o popełnienie określonego naruszenia w celu pociągnięcia ich do odpowiedzialności za ten czyn, a więc inicjowania postępowania, które ma doprowadzić do wymierzenia sprawiedliwości. tryb ścigania to porządek wszczynania i prowadzenia postępowania co do poszczególnych przestępstw. 25

Tryby ścigania Obecnie funkcjonują dwa tryby ścigania: publicznoskargowy bezwarunkowy – tryb „domyślny”, związany z określoną w art. 10 zasadą legalizmu warunkowy – na wniosek (dotyczy określonych w kodeksie karnym przestępstw względnie i bezwzględnie wnioskowych; istotny art. 12 k.p.k.!) lub za zezwoleniem prywatnoskargowy – dotyczy określonych w kodeksie karnym przestępstw prywatnoskargowych (są ich 4); rozdział 52 k.k. reguluje postępowanie szczególne w sprawach z oskarżenia prywatnego 26