Zwalnianie skazanych z zakładów karnych i warunki udzielania im pomocy postpenitencjarnej

Pojęcie pomocy postpenitencjarnej Pomoc postpenitencjarna jest środkiem profilaktyki postpenalnej, z którego stosowaniem wiąże się nadzieje na zmniejszenie zjawiska powrotności do przestępstwa Jest to działalność organów państwowych oraz organizacji społecznych, mająca na celu udzielenia skazanym oraz ich rodzinom niezbędnej pomocy, w szczególności: - materialnej, - medycznej, - w znalezieniu pracy i zakwaterowaniu - oraz udzieleniu porad prawnych Pomocy tej udzielają właściwe organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz kuratorzy sądowi, a także stowarzyszenia, fundacje, organizacje oraz instytucje, których celem działania jest realizacja zadań związanych z wykonywaniem orzeczeń oraz pomocy w społecznej readaptacji skazanych oraz kościoły i inne związki wyznaniowe oraz osoby godne zaufania Pomocy udziela się na wniosek lub z urzędu (w przypadku osób zwalnianych z zk lub aś jest to wniosek do właściwego dyrektora jednostki penitencjarnej, a w przypadku pozostałych osób, w tym również tych, który opuścili już jednostkę penitencjarną – do zawodowego kuratora sądowego)

Przygotowanie skazanego do zwolnienia z zk Ratio legis uruchomienia specjalnego trybu przygotowania skazanego do zwolnienia wiąże się z przekonaniem, że „Właściwe przygotowanie skazanych do zwolnienia z zakładów karnych może wywierać istotny wpływ na efekty wykonania kary – może je zwiększać albo przeciwnie – może je niekiedy wręcz unicestwiać” (S. Lelental komentarz do art. 164 [w:] Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Legalis 2014) „Przygotowanie skazanego do życia po przedterminowym zwolnieniu nie jest przeznaczone do sprawdzania zachowania się skazanego w zakładzie karnym, ale do załatwienia spraw sprzyjających adaptacji społecznej skazanego. Jeżeli skazany ma odpowiednie warunki przyszłej adaptacji (mieszkanie, środowisko, rodzina, praca itd.) wyznaczenie okresu przygotowawczego jest zbędne, a sprowadza się do odłożenia decyzji co do przedterminowego zwolnienia z pozbawienia wolności.” (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 16 czerwca 1999r., sygn. akt II Akz 269/99)

Okres przygotowań skazanego do zwolnienia z zakładu karnego Jest to okres do 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub przed wykonaniem kary Celem wyznania takiego okresu jest przygotowanie skazanego do życia po zwolnieniu (powrót do społeczeństwa). Wyznacza się go zwłaszcza w celu nawiązania kontaktu z kuratorem sądowym lub stowarzyszeniami, fundacjami organizacjami oraz instytucjami, których celem działania jest realizacja zadań związanych z wykonywaniem orzeczeń oraz pomocy w społecznej readaptacji skazanych, a także kościołami i innymi związkami wyznaniowymi oraz osobami godnymi zaufania. Zakres niezbędnej pomocy w społecznej readaptacji oraz sposób jej udzielania ustalają kurator sądowy lub podmioty, o których mowa w art. 38 § 1 kkw w porozumieniu ze skazanym Okres ten ustala komisja penitencjarna za zgodą skazanego lub sąd penitencjarny w postanowieniu o udzieleniu lub odmowie warunkowego zwolnienia (w tym przypadku może stanowić to swoistą zapowiedź udzielenia warunkowego zwolnienia w przyszłości), jeśli uzna to za niezbędne Okres ten wyznacza się w miarę potrzeby – ocena dokonywana jest casu ad casum

W okresie przygotowawczym skazany w miarę możliwości powinien odbywać karę we właściwym zakładzie karnym położonym najbliżej przyszłego miejsca stałego pobytu W okresie przygotowawczym skazanemu można udzielić zezwolenia na opuszczenie zk na okres nieprzekraczający łącznie 14 dni, zwłaszcza w celu podjęcia starań o uzyskanie po zwolnieniu odpowiednich możliwości zamieszkania i pracy. Okresu tego nie odlicza się od okresu obywania kary pozbawienia wolności, chyba że sędzia penitencjarny zarządził inaczej (z powodu nadużycia przez skazanego zaufania w tym okresie) Zwolnienia takiego udziela się jedynie skazanemu, którego postawa w czasie odbywania kary uzasadnia przypuszczenie, że w czasie pobytu poza zakładem karnym będzie przestrzegał porządku prawnego. Udziela go dyrektor zakładu karnego. W czasie tego zwolnienia (przerwy)skazany ma obowiązek bezzwłocznego zgłoszenia się do jednostki Policji, właściwej terytorialnie dla miejsca jego przebywania w okresie korzystania z zezwolenia, w celu potwierdzenia miejsca pobytu (podobnie przy każdorazowej zmianie miejsca pobytu). Ponadto dyrektor zk może nałożyć na niego dodatkowe obowiązki, jeśli uzna to za niezbędne

Odroczona wykonalność orzeczenia o warunkowym zwolnieniu W związku z faktem, iż ustawodawca umożliwił sądowi penitencjarnemu wdrożenie trybu przygotowawczego w postanowieniu o udzieleniu warunkowego zwolnienia, przyjmuje się, że zezwolił on tym samym na zastosowanie względem osób odbywających karę pozbawienia wolności warunkowego zwolnienia z późniejszym okresem wykonania W takim przypadku postanowienie sądu o udzieleniu warunkowego zwolnienia nie podlega wykonaniu do czasu upływu okresu przygotowawczego (dopiero z chwilą faktycznego zwolnienia rozpoczyna bieg okresu próby) Jeżeli po uprawomocnieniu jest postanowienia o warunkowym zwolnieniu, w okresie przygotowawczym nie zdołano załatwić wszystkich spraw związanych z przygotowaniem skazanego do życia po zwolnieniu lub skazany zmienił swoją postawę (pogorszenie zachowania, dopuszczenie się czynów zabronionych, itd) sąd może w oparciu o art. 24 § 1 kkw zmienić lub uchylić poprzednie postanowienie, przy czym nie może nastąpić to po upływie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia o warunkowym zwolnieniu (por. 24 § 2 kkw)

Pozostałe obowiązki związane z przygotowaniem skazanych do zwolnienia z zk Jeżeli skazany nie posiada dokumentu tożsamości, administracja zakładu karnego podejmuje czynności niezbędne do otrzymania przez niego takiego dokumentu. Z tym obowiązkiem skorelowany jest również obowiązek skazanego współdziałania z administracją w tym zakresie. Co najmniej na 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem skazanego lub wykonaniem kary, należy uaktualnić zebrane w trakcie badań osobopoznawczych, dane i informacje dotyczące skazanego w zakresie jego potrzeb po zwolnieniu (jeśli przemawiają za tym ważne okoliczności, w tym czas pozostałej do odbycia kary, dane te należy zaktualizować w czasie umożliwiającym prawidłowe przygotowanie skazanego do zwolnienia) W tym okresie skazany ma obowiązek informować o istotnych zmianach w jego sytuacji życiowej, mających wpływ na przygotowanie go do życia po zwolnieniu. Po weryfikacji tych informacji ustala się formę i zakres niezbędnej pomocy.

Pomoc doraźna Jest to pomoc o charakterze incydentalnym (doraźnym) Udziela się ją zwalnianym skazanym mającym trudności w znalezieniu zatrudnienia, zakwaterowania oraz otrzymania niezbędnej pomocy lekarskiej. Obowiązek udzielania pomocy doraźnej obciąża zarówno właściwe organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz kuratorzy sądowi, jak i instytucje (społeczne i religijne), o których mowa w art. 38 § 1 Bezpośrednio przed zwolnieniem skazanego z jednostki penitencjarnej dyrektor zk powinien udzielić skazanemu Informacji o możliwościach uzyskania niezbędnej pomocy. Informacje dotyczą zwłaszcza adresów i zakresie właściwości instytucji oraz organizacjach społecznych udzielających pomocy: - materialnej, - medycznej, - w znalezieniu pracy i zakwaterowaniu, - oraz porad prawnych Koszty udzielonej pomocy pokrywane są z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej Skazani zwolnieni z jednostki penitencjarnej mogą również korzystać z pomocy społecznej na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej. Podstawą udzielenia im takiej pomocy są trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego. Skazanych zwalnianych z zk można również objąć zatrudnieniem socjalnym (zapewnienie możliwości uczestnictwa w zajęciach prowadzonych przez centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej i zatrudnienia wspieranego polegającego na udzieleniu pomocy w podjęciu pracy na podstawie stosunku pracy lub podjęciu działalności gospodarczej)

Pomoc pieniężna i rzeczowa (ekwiwalenty) w ramach pomocy doraźnej Jeśli skazany w chwili zwolnienia z zakładu karnego nie dysponuje wystarczającymi środkami własnymi i nie ma zapewnionych na wolności dostatecznych środków utrzymania, dyrektor zakładu karnego może udzielić pomocy pieniężnej w chwili zwolnienia Wysokość pomocy pieniężnej nie może przekroczyć 1/3 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników lub jej odpowiedni ekwiwalent (przeciętne miesięczne wynagrodzenie pracowników to przeciętne wynagrodzenie miesięczne w poprzednim kwartale, obowiązujące od pierwszego dnia następnego miesiąca po ogłoszeniu przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski" do celów emerytalno-rentowych) Ekwiwalenty pomocy pieniężnej: (decyduje o tym dyrektor zk) - odzież, bielizna, obuwie (odpowiednia do pory roku) - bilet na przejazd, - artykuły żywnościowe na czas podróży Decyzję w tym zakresie podejmuje dyrektor zakładu karnego Uznaje się, że przyznanie skazanemu ekwiwalentu nie wyklucza przyznania mu pomocy pieniężnej Co do zasady pomocy takiej nie udziela się skazanym, którzy są zwalniani z odbywania zastępczej kary pobawienia wolności w związku ze złożeniem przez nich kwoty przypadającej jeszcze do uiszczenia tytułem grzywny

Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej Dysponentem Funduszu jest Minister Sprawiedliwości Jest to państwowy fundusz celowy Przychodami Funduszu są środki pieniężne które pochodzą z: - orzeczonych przez sądy nawiązek oraz świadczeń pieniężnych, - potrąceń w wysokości 10% wynagrodzenia za pracę skazanych, - wykonania kar dyscyplinarnych, o których mowa w art. 143 § 1 pkt 7, - spadków, zapisów i darowizn, - dotacji, zbiórek i innych źródeł. Przeznaczenie środków z Funduszu: 1) pomoc osobom pokrzywdzonym przestępstwem oraz osobom im najbliższym (głównie pomoc medyczna, psychologiczna, rehabilitacyjna, prawna i materialna) 2) pomoc postpenitencjarna dla osób pozbawionych wolności, zwalnianych z zk i aś oraz członków ich rodzin udzielana przez zawodowych kuratorów sądowych oraz SW, 3) pomoc prawna i psychologiczna dla świadków i osób im najbliższych, 4) działalność podejmowana lub powierzona przez Ministra Sprawiedliwości mająca na celu wsparcie i rozwój systemu pomocy osobom pokrzywdzonym przestępstwem oraz pomocy postpenitencjarnej Pomocy z Funduszu nie przyznaje się w takim zakresie, w jakim została ona udzielona z innych źródeł

Rola kuratora sądowego w przygotowaniu skazanego do zwolnienia Po otrzymaniu decyzji komisji penitencjarnej lub orzeczenia sądu penitencjarnego, kurator zawodowy: 1)nawiązuje osobisty kontakt ze skazanym; 2) przeprowadza analizę dostępnej dokumentacji dotyczącej skazanego, rozpoznaje sytuację rodzinną oraz środowiskową skazanego i na podstawie zebranego materiału opracowuje program wolnościowy dla skazanego; 3) przygotowuje środowisko rodzinne i społeczne do powrotu skazanego; 4) współorganizuje pomoc postpenitencjarną przez rozpoznanie potrzeb skazanego i jego rodziny oraz kształtowanie umiejętności samodzielnego rozwiązywania trudności życiowych, współdziałając ze skazanym i administracją zakładów karnych, a ponadto organami administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz podmiotami, o których mowa w art. 38 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego; 5) w razie potrzeby współdziała ze stowarzyszeniami, fundacjami, organizacjami, instytucjami i innymi podmiotami, których celem działania jest pomoc w społecznej readaptacji skazanych; 6) współpracuje z komisją penitencjarną Dla wykonania ww. czynności właściwym jest kurator miejsca położenia zakładu karnego, w którym skazany przebywa

Tryb zwalniania skazanych z zk Przy zwolnieniu z zk skazany otrzymuje, za pokwitowaniem, złożone uprzednio przez niego do depozytu dokumenty, pieniądze, przedmioty wartościowe, a także inne przedmioty, jeśli nie zostały zatrzymane albo zajęte w drodze zabezpieczenia lub egzekucji Jeżeli zwolnienie z zakładu karnego następuje w godzinach 1900-600, osobie zwolnionej zapewnia się nocleg w zakładzie karnym, oddzielnie od skazanych. Warunkiem udzielania takiego noclegu jest złożenie przez taką osobę pisemnego wniosku Jeśli zwolnienie z zk następuje w pozostałych godzinach, osobie zwalnianej również można zezwolić na nocleg w zakładzie karnym, o ile zachodzi uzasadniony przypadek udzielenia takiego noclegu. Decyzję w tym zakresie podejmuje dyrektor zk. Czynności związanych ze zwolnieniem, które wymagają obecności osoby zwalnianej dokonuje się bezpośrednio po noclegu.

Skazany otrzymuje również świadectwo zwolnienia z zakładu karnego oraz zaświadczenie o zatrudnieniu, a także otrzymuje wyniki wykonanych badań diagnostycznych niezbędnych do dalszego postępowania leczniczego lub diagnostycznego Jeśli istnieje potrzeba dalszego leczenia skazanego, musi być on o tym poinformowany przy opuszczaniu zk. Przy czym jeśli wymaga on leczenia szpitalnego, a stan jego zdrowia nie pozwala na przeniesienie do szpitala, to pozostaje on na leczeniu w zakładzie karnym do czasu, gdy stan jego zdrowia pozwoli na takie przeniesienie (tym niemniej w takim wypadku należy uzyskać zgodę osoby zwolnionej na dalsze leczenie w zakładzie karnym, a jeśli nie jest to możliwe – decyzję w tym przedmiocie podejmuje dyrektor zakładu karnego, jeśli zaś skazany takiej zgody nie wyrazi, to lekarz ma obowiązek pouczyć go o możliwych następstwach zdrowotnych odmowy leczenia), a o pozostawieniu takiej osoby w zk zawiadamia się niezwłocznie sędziego penitencjarnego, a w miarę potrzeby również rodzinę, osobę biską lub inną osobę wskazaną przez zwolnionego. W przypadku, gdy zwalniany skazany z powodów zdrowotnych jest niezdolny do samodzielnego powrotu do miejsca zameldowania lub przebywania, w okresie poprzedzającym zwolnienie takiego skazanego, administracja zk ma obowiązek nawiązać kontakt z rodziną, osobą bliską lub inną osobą wskazaną przez skazanego i powiadomić ją o terminie zwolnienia. W razie bezskuteczności ww. działań należy udzielić skazanemu pomocy w udania się do miejsca zameldowania lub miejsca przebywania bez zameldowania albo podmiotu leczniczego.

Obowiązek zawiadomienia o zwolnieniu skazanego W przypadku zwalniania osób skazanych za przestępstwo określone w art. 197-203 kk, popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, dyrektor zk ma obowiązek zawiadomić jednostkę Policji właściwą dla miejsca pobytu skazanego po jego zwolnieniu (zawiadomią tego dokonuje się również każdorazowo w przypadku ucieczki takiego skazanego lub korzystania przez niego z przepustek, zwolnień lub nagród wolnościowych). Podobnie traktuje się skazanego za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu popełnienie przestępstwa oraz skazanego odbywającego karę pozbawienia wolności orzeczoną za przestępstwo umyślne w wymiarze nie niższym niż 3 lata O zwolnieniu skazanego z zakładu karnego należy niezwłocznie zawiadomić również pokrzywdzonego, jego przedstawiciela ustawowego lub osobę, pod której stałą pieczą pokrzywdzony się znajduje, jeśli pokrzywdzony złożył w tym zakresie stosowny wniosek. W takim przypadku należy go również zawiadomić o: - ucieczce skazanego z zk, - udzieleniu mu przepustki systemowej, - udzieleniu mu czasowego zezwolenia na opuszczenie zk bez dozoru lub bez konwojenta funkcjonariusza SW albo asysty innej osoby godnej zaufania w przypadku przepustki losowej, nagrody wolnościowej, przepustki w okresie przygotowawczym, - przerwy w wykonaniu kary Zawiadomienia w takim przypadku dokonuje sędzia penitencjarny lub dyrektor zk W uzasadnionych przypadkach takie zawiadomienie należy przekazać również świadkowi Wniosek pokrzywdzonego może być złożony zarówno przed sądem in meriti sądem właściwym w postpowaniu wykonawczym, a także dyrektorem zk, aż do momentu opuszczenia przez skazanego zk