Prawo do ochrony życia Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Charakter prawa do ochrony życia pierwotność przyrodzoność niezbywalność powszechność

Charakter prawa do ochrony życia klasyczna negatywna wolność – tworzy barierę wokół jednostki, którą państwu wolno przekraczać jedynie wyjątkowo, bezwzględny obowiązek respektowania go przez innych obowiązki pozytywne – nie tylko nie pozbawiania życia, ale także obowiązki w zakresie zapewnienia i ochrony biologicznej egzystencji człowieka

Dwojakie rozumienie prawa do ochrony życia wąskie, sensu stricte – prawo jednostki do egzystencji biologicznej w ujęciu negatywnym prawo jednostki do przetrwania

Dwojakie rozumienie prawa do ochrony życia szersze, sensu largo – zakłada istnienie obowiązków pozytywnych jednostka ma określone potrzeby wyższe, które należy zaspakajać prawa do ochrony życia a godność jednostki

Prawo do ochrony życia a inne prawa i wolności ścisły związek prawa do ochrony życia z ochroną: godności wolności człowieka prawem do ochrony zdrowia

- Regulacje prawnomiędzynarodowe (standardy uniwersalne) art. 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka („Każdy ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego”) art. 6 MPPOiP - rozbudowana regulacja ust. 1 „Każda osoba ludzka ma przyrodzone prawo do życia. Prawo to będzie chronione ustawą. Nikt nie może być arbitralnie pozbawiony życia”; prawo do ubiegania się o ułaskawienie lub zmianę wyroku w razie orzeczenia kary śmierci, zakaz orzekanie kary śmierci wobec osoby poniżej 18 lat i kobiet ciężarnych Protokół nr 2 dotyczący zakazu kary śmierci

Standardy uniwersalne cd. Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa Konwencja w sprawie zakazu tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania Konwencja Praw Dziecka – obowiązek państwa zapewnienia najlepszych warunków życia i przeżycia najmłodszych członków społeczeństwa

Regulacje regionalne Art. 2 EKPCz „Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego, skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę.”; ust. 2 „Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeśli nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły: w obronie koniecznej, w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności, zgodnie z prawem, w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania”.

Protokół nr 6 do EKPCz – zakaz stosowania kary śmierci w czasie pokoju Standardy regionalne Protokół nr 6 do EKPCz – zakaz stosowania kary śmierci w czasie pokoju Protokół nr 13 do EKPCz – bezwzględny zakaz stosowania kary śmierci

Art. 2 w orzecznictwie ETPCz – trzy podstawowe sfery zakaz nieuzasadnionego pozbawienia życia przez funkcjonariuszy (chyba że zachodzą sytuacje wyjątkowe, enumeratywnie wymienione w art. 2 ust. 2 Konwencji i prowadzące do „bezwzględnie koniecznego” użycia „śmiertelnej siły”)

Art. 2 w orzecznictwie ETPCz – trzy podstawowe sfery ogólny (pozytywny) obowiązek władz do ochrony życia ludzkiego, obejmujący: zapewnienie ochrony i pomocy osobom znajdującym się pod kontrolą władz (zwłaszcza osobom pozbawionym wolności) zapewnienie ochrony przed działaniami osób trzecich, a nawet sił natury

Art. 2 w orzecznictwie ETPCz – trzy podstawowe sfery proceduralny nakaz przeprowadzania dochodzenia we wszystkich sytuacjach, gdy dojdzie do pozbawienia lub utraty życia szczególne wymagania jakości postępowania, gdy utrata życia jest wynikiem celowych działań funkcjonariuszy

Zastosowanie „śmiertelnej siły” przez funkcjonariuszy Trzy przesłanki: działania funkcjonariuszy były „bezwzględnie konieczne” akcja, w toku której doszło do pozbawienia życia, została przygotowana i przeprowadzona w sposób zapewniający należytą ochronę życia ludzkiego przeprowadzono należycie wnikliwe dochodzenie mające wyjaśnić okoliczności i przyczyny pozbawienia życia

Orzecznictwo strasburskie Wyrok w sprawie Wasilewska i Kałucka przeciwko Polsce Wyrok Giuliani and Gaggio przeciwko Włochom Wyrok w sprawie Makaratzis przeciwko Grecji Wyrok w sprawie McCann przeciwko Wielkiej Brytanii

Ochrona życia osób pozbawionych wolności Wyrok w sprawie Mojsiejew przeciwko Polsce Wyrok w sprawie Dzieciak przeciwko Polsce

Regulacje regionalne cd. Art. 2 Karty Praw Podstawowych UE ust. 1 „Każdy ma prawo do życia.” ust. 2 „Wobec nikogo nie można orzec kary śmierci ani jej wykonać”.

Regulacje regionalne cd. Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów „Osoba ludzka jest nienaruszalna, a każda jednostka ludzka ma prawo do poszanowania” Karta zakazuje arbitralnego pozbawiania życia

Regulacje regionalne cd. Arabska Karta Praw Człowieka (art. 5) – każdy ma prawo do życia, które powinno podlegać ochronie ustawowej, ale dopuszcza karę śmierci art. 10 – ograniczenia orzekania i wymierzania kary śmierci wobec osób poniżej 18 lat, kobiet ciężarnych, matek karmiących do 2 lat od urodzenia dziecka

Regulacja konstytucyjna prawa do ochrony życia Art. 38 „RP zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia”. Art. 39 „Nikt nie może być poddany eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnie wyrażonej zgody”. Art. 40 „Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych”.

Przedmiot ochrony w art. 38 Konstytucji RP 1. życie jako przedmiot ochrony 2. prawo do życia 3. wyjście kompromisowe - ochronie podlega ludzkie życie, co jednak nie tworzy po stronie jednostki obowiązku, lecz jedynie prawo do życia

Przedmiot ochrony w art. 38 Konstytucji RP Zasada in dubio pro vita humana – zasada rozstrzygania wszelkich wątpliwości na korzyść życia ludzkiego

Kontrowersje wokół momentu początkowego ochrony życia w świetle art. 38 Art. 38 Konstytucji jest wynikiem kompromisu między zwolennikami gwarantowania życia od chwili poczęcia a zwolennikami bardziej ogólnej formuły. Świadomie w art. 38 zrezygnowano z pojęcia „istota ludzka”, które ma szersze znaczenie niż człowiek.

Stanowisko TK w kwestii momentu początkowego ochrony życia Wyrok z 28 maja 1997 r. w sprawie ustawy antyaborcyjnej „Wartość konstytucyjnie chronionego dobra prawnego jakim jest życie ludzkie, w tym życie rozwijające się w fazie prenatalnej, nie może być różnicowana. Brak jest bowiem dostatecznie precyzyjnych i uzasadnionych kryteriów pozwalających na dokonanie takiego zróżnicowania w zależności od fazy rozwojowej ludzkiego życia. Od momentu powstania życie ludzkie staje się więc wartością chronioną konstytucyjnie. Dotyczy to także fazy prenatalnej."

Stanowisko TK w kwestii momentu początkowego ochrony życia „Uznanie życia człowieka w każdej fazie jego rozwoju za wartość konstytucyjną podlegającą ochronie nie oznacza, że intensywność tej ochrony w każdej fazie życia i w każdych okolicznościach ma być taka sama. Na intensywność i rodzaj ochrony prawnej, obok wartości chronionego dobra, wpływa bowiem cały szereg czynników”.

Stanowisko TK w kwestii momentu początkowego ochrony życia Wyrok z 23 III 1999 r. - życie ludzkie jest wartością konstytucyjną od chwili poczęcia, choć do momentu urodzenia nie podlega ono ochronie absolutnej.

Ochrona życia poczętego w świetle aktów prawa międzynarodowego Akty prawa międzynarodowego w większości nie wypowiadają się w kwestii ochrony życia poczętego: w standardach europejskich (EKPCz) nie wypracowano precyzyjnej definicji „życia”, ani jednoznacznego określenia, od jakiego momentu zaczyna się życia prawo do ochrony życia dziecka nienarodzonego pojawia się także w kontekście prawa do prywatności matki (art. 8 EKPCz)

Wyrok w sprawie A, B i C przeciwko Irlandii Art. 8 a prawo do decyzji o  przerywaniu ciąży w orzecznictwie strasburskim Prawo do poszanowania życia prywatnego obejmuje również decyzje dotyczące posiadania lub nieposiadania dziecka. Wyrok w sprawie A, B i C przeciwko Irlandii Wyrok w sprawie Tysiąc przeciwko Polsce

Sprawa Vo przeciwko Francji Wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 8 lipca 2004 r. - dot. ochrony prawnej płodu ludzkiego w związku z wadliwym zabiegiem lekarskim.

Sprawa Paton przeciwko Wielkiej Brytanii Zdaniem ETPCz, termin „każdy„ w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka nie obejmuje nasciturusa - stąd ograniczenia zawarte w art. 2 Konwencji dotyczą ze swej istoty osób już narodzonych i nie mogą być stosowane do płodu.

Status prawny embrionu w świetle art. 2 EKPCz Wyrok ETPCz w precedensowej sprawie Evans przeciwko Wielkiej Brytanii (2007) dot. ochrony przyznanej przez Konwencję embrionom powstałym w drodze zapłodnienia pozaustrojowego.

Sprawa Evans W świetle Konwencji o Ochronie Praw Człowieka stopień intensywności ochrony prawnej embrionu in vitro zależy od uznania państwa - strony. Brak tej ochrony w ustawodawstwie wewnętrznym nie powoduje sprzeczności z art. 2 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka nawet, gdy w pewnych okolicznościach dopuszcza się możliwość niszczenia embrionów.

model brytyjski model niemiecki Modele ustawodawstw w Europie w zakresie ochrony udzielanej embrionowi in vitro model brytyjski model niemiecki

Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE W orzeczeniu z 18 października 2011 r. w sprawie C 34/10, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej dokonał wykładni pojęcia „embrion ludzki” dla potrzeb dyrektywy 98/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lipca 1998 r. w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych (Dz. U. L 213, s. 13).

Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE „embrionem ludzkim” w rozumieniu art. 6 ust. 2lit. c) dyrektywy jest: każda ludzka komórka jajowa począwszy od stadium jej zapłodnienia, a więc niezależnie od stadium jej rozwoju; każda niezapłodniona ludzka komórka jajowa, w którą wszczepiono jądro komórkowe pochodzące z dojrzałej komórki ludzkiej, a więc powstała w drodze klonowania, niezależnie od celu zastosowania tej techniki, czyli od faktu, czy mamy do czynienia z klonowaniem reprodukcyjnym (dla urodzenia dziecka-klonu), czy terapeutycznym (dla stworzenia linii komórek macierzystych genetycznie identycznych z genotypem dawcy jądra komórki somatycznej); każda niezapłodniona ludzka komórka jajowa, która została pobudzona do podziału i dalszego rozwoju w drodze partenogenezy.

Kwestia aborcji w regulacjach krajowych Najszerszą ochronę nasciturusa przewiduje konstytucja Irlandii po nowelizacji z 1983 r. - obowiązek państwa do uznania prawa do życia nienarodzonego i zagwarantowania mu, przy odpowiednim uwzględnieniu prawa do życia matki, prawa do poszanowania i, na ile to możliwe, również obrony i dochodzenia roszczeń. konstytucja Słowacji (art. 15) – ochrona życia przed urodzeniem podobna regulacja Peru, Chile, Filipiny

3 modele regulacji warunków dopuszczalności przerywania ciąży Tzw. model wskazań – historycznie najwcześniejszy, przyznający płodowi ochronę w czasie ciąży żądanie lub zgoda kobiety na przerwanie ciąży jest warunkiem koniecznym, ale nie jedynym muszą zaistnieć przewidziane w ustawie warunki model ten w czystej postaci występuje w RFN

Modele regulacji warunków dopuszczalności przerywania ciąży cd. model zabiegów na żądanie – płód we wczesnej fazie ciąży traktowany jest jak organizm matki, powody żądania aborcji są w tym modelu z punktu widzenia prawa obojętne – Rosja, Czechy, Wielka Brytania, Austria i USA model pośredni – godzi uznanie życia płodu za wartość konstytucyjną z szerszym niż w modelu wskazań prawem kobiet do samostanowienia – Francja, Holandia, Węgry, Norwegia

Prawo do prawnej ochrony życia a eutanazja Prawo do godnej śmierci

Eutanazja –rodzaje sensu largo – wszelkie działania lub zaniechania polegające na umyślnym pozbawieniu życia człowieka pod wpływem współczucia dla niego sensu stricto – czynna interwencja lekarska, skracająca życie beznadziejnie cierpiącego, hospitalizowanego człowieka

Eutanazja –rodzaje eutanazja bierna - zaniechanie lub przerwanie podtrzymującej życie terapii, bez której nastąpi śmierć eutanazja czynna - dokonana przez osobę trzecią, na prośbę cierpiącego, non voluntary euthanasia – bez wyrażonej prośby umierającego, gdy ten ostatni z powodu trwania w stanie nieprzytomności i bez szans na wyjście z niego nie jest zdolny do wyrażenia zgody

Zabójstwo eutanatyczne W Polsce, Japonii i Austrii eutanazja traktowana jest jako uprzywilejowana postać zabójstwa zagrożona niższą karą.

Zabójstwo eutanatyczne Art. 150 k.k.– tzw. zabójstwo eutanatyczne (na żądanie) „kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat”. Wyjątkowo sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Warunkiem łagodniejszej odpowiedzialności jest to, aby pokrzywdzony zażądał pozbawienia go życia, zaś dokonujący eutanazji – działał pod wpływem współczucia dla niego.

Zabójstwo eutanatyczne Przepis art. 150 kk nie wymaga natomiast wprost, aby osoba żądająca go była śmiertelne chora, jednak wymóg taki wyprowadza orzecznictwo. art. 151 kodeksu karnego - tzw. eutanatyczna pomoc w samobójstwie, czyli ułatwienie osobie śmiertelnie chorej zamachu samobójczego

Legalizacja eutanazji Holandia Luksemburg Belgia Albania

Prawo do śmierci w orzecznictwie ETPCz Wyrok w sprawie Diane Pretty z 21 grudnia 2001 r. ETPCz nie uznał „prawa do śmierci” jako podstawy dla domagania się stworzenia możliwości popełnienia samobójstwa, czy też, na podstawie którego można by żądać interwencji osoby trzeciej w wypadku, gdy popełnienie samobójstwa nie wchodziłoby w grę z powodów ograniczeń fizycznych.

Sprawa Diane Pretty Osoba chora może w ramach swojej autonomii gwarantowanej art. 8 odmówić dalszego leczenia, nawet gdyby prostą konsekwencją takiej decyzji była śmierć (eutanazja bierna). Jednak nie może być mowy o „prawie do śmierci” – możliwość odmowy wyrażenia zgody na interwencję medyczną nie wynika z „prawa do śmierci”, ale z art. 8 - prawo do prywatności, autonomii i integralności fizycznej człowieka.

Rada Europy w kwestii eutanazji Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy w 1999 roku wydało Rekomendację nr 1418, w której wzywa do podtrzymania zakazu eutanazji, natomiast zaleca rozwój opieki paliatywnej.

Rada Europy w kwestii eutanazji Rezolucja Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy: „eutanazja, rozumiana jako celowe zabijanie przez działanie lub zaniechanie pewnych działań, w celu uzyskania przez daną osobę domniemanych korzyści, musi być zawsze zakazana”.    

Sprawa Haas przeciwko Szwajcarii Wyrok w sprawie Haas przeciw Szwajcarii z 20 stycznia 2011 r. Chociaż istnieje „prawo człowieka" do samobójstwa, państwo nie ma obowiązku zapewnienia obywatelom środków do jego popełnienia.  Państwo nie ma obowiązku udostępnienia śmiertelnej dawki leku bez recepty w celu popełnienia samobójstwa.