Prawo rzymskie – prawo osobowe dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz. 10.00-11.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Prawo osobowe - systematyka Trójpodział personae – res – actiones jako podstawa systematyki podręcznika Institutiones Gaiusa, na którym opierał się Institutiones Justyniana, będący częścią Corpus Iuris Civilis, stał się punktem wyjścia dla tzw. systematyki instytucjonalnej, przyjętej na początku XIX w. przez kodeksy cywilne francuski (Code civil) z 1804 r. (oraz wzorujące się na nim kodeksy) i austriacki (ABGB) z 1811 r., a potem do pewnego stopnia przez kodeks prawa kanonicznego z 1917 r.

Koncepcja prawa osobowego Do czasu Rewolucji Francuskiej, która przeforsowała oświeceniową wiarę w autonomię jednostki na poziomie ustawodawstwa, przemożnym zjawiskiem były liczne reglamentacje własności nieruchomej, wytwarzania towarów i obrotu nimi oraz pracy. Gaius (II w. n.e.) wyodrębnił dział personae, odróżniając prawo osobowe w szerokim sensie rzymskim łącznie z prawem rodzinnym, od prawa majątkowego, określonego mianem res w znaczeniu ogółu rzeczy.

Status człowieka a jego podmiotowość prawa Antyczne prawo rzymskie – podobnie jak prawo feudalny – pozycja jednostki determinowana przez status (uniwersalne u Homo sapiens sapiens – a także niektórych innych Primates). Najważniejszym podziałem społecznym był w Rzymie podział na wolnych i niewolników. Wolni dzielili się z kolei na obywateli i nieobywateli, Obywatele nie posiadali automatycznie pełni podmiotowości prawnej, która przysługiwała tylko naczelnikowi rodziny (pater familias) – osoba sui iuris (własnego prawa) i podporządkowane mu osoby alieni iuris (cudzego prawa).

O zdolności prawnej osoby (persona) rozstrzygały zatem trzy kryteria wolności (status libertatis), obywatelstwa (status civitatis) pozycji w rodzinie (status familiae) – stąd też prawo dotyczące osób obejmowało również prawo rodzinne. Zmiana po 212 r. constitutio Antoniniana m.in. przyrost liczebnym półwolnych (w tym chłopów - coloni) i ostateczny upadek rodziny agnacyjnej - nowe hierarchie społeczne (honestiores-humiliores oraz clarissimi i dalsze podziały) – podobieństwo do podziały społeczeństwa stanowego epoki feudalnej. podziały społeczne systemu feudalnego zostały wyrugowane dopiero przez pojecie „jednolitego podmiotu prawa” w efekcie rewolucji i kodyfikacji burżuazyjnych

Podmiotowość i prawo podmiotowe Friedrich Karl von Savigny kategoria prawa podmiotowego Traktowanie norm prawnych z perspektywy podmiotu nie było jednak całkiem Rzymianom obce prawo, które dziś określane jest jako przedmiotowe, nie było celem samym w sobie, lecz zostało ustanowione – jak powiadał prawnik z czasów dioklecjańskich (284–305), Hermogenian – „dla ludzi” (D. 1,5,2: hominum causa ius constitutum sit), co dotyczy zwłaszcza prawa prywatnego. W razie naruszenia go poszkodowany uzyskuje wobec naruszyciela prawo do skargi (actio).

Prowo podmiotowe Główna przeszkoda dla zaistnienia prawa podmiotowego w epokach przednowożytnych - kategoria ta zakłada prawa człowieka, nieznane wówczas (od 1789 r.) historiografia na wyrost dopatruje początków w starożytności (stoickiej, wczesne chrześcijaństwo i jurysprudencja rzymska) Ulpian (jurysta przełomu II/III w. n.e.) proklamował równość wszystkich ludzi w świetle prawa naturalnego (D. 50,17,32: omnes homines aequales sunt). Stąd też pojawia się jego określenie w tytule pracy Tony Honoré „Ulpian. Pioneer of Human Rights”

Prawo podmiotowe W prawie rzymskim prawa człowieka, a zatem i prawa podmiotowe jako kategoria prawa pozytywnego, były jednoznacznie wykluczone ze względu na uznanie przez ówczesny porządek prawny niewolnictwa. Niewolnictwo nie skończyło się z czasami starożytnymi i jego uznanie trwało aż do XIX w. (od XV w. zasadniczo poza Europą) – zjawisko uniwersalnie znane u ludzi Chrześcijańska równość przed Bogiem - Nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety, wszyscy bowiem jesteście kimś jednym w Chrystusie Jezusie.Gal. 3:28, podwaliny prawa podmiotowego - William Ockham (1285–1350), umocnienie – Hugo Donellus (1527– –1591), który wśród znaczeń słowa ius wymieniał podmiotowe znaczenie „potestatywne”: facultas et potestas iure tributa. zastąpienie antycznej persona konstrukcją podmiotu prawa (subiectum iuris), podobnie jak antycznej res przedmiotem prawa (obiectum iuris) - Gottfried Wilhelm Leibniz (1646–1716). W 1667 r. wprowadził on te pojęcia w pracy „Nowa metoda nauki i nauczania prawa” (Nova methodus discendae docendaeque iurisprudentiae).

Podmiotowość prawna i równość wobec prawa postulat równości wobec prawa skierowany pod adresem prawa pozytywnego wywodzi się z najstarszej kanonistyki. Rozszerzenia go poza chrześcijańską wspólnotę wiernych dokonał dopiero Paweł Włodkowic (1370–1435), następnie bardziej systematycznie późna scholastyka hiszpańska, poczynając od Francisco de Vitorii (1483–1546) a kończąc na Francisco Suárezie (1548–1617). Największe zasługi na polu prawnego egalitaryzmu ma jednak reprezentant XVII-wiecznego prawa Rozumu Samuel Pufendorf (1632–1694), który podkreślał (De iure naturae, II.1 § 5), że człowiekowi jako takiemu przysługuje najwyższa godność (dignatio), bo ma on duszę, odznaczającą się światłem rozumu, zdolnością oceny sytuacji i podejmowania decyzji. Rewolucja Francuska, która w latach 1789–1804 zniosła wszelkie nierówności prywatnoprawne, pomijając dyskryminację dzieci nieślubnych i kobiet; Żydzi i ich emancypacja stopniowa prawo podmiotowe, dające jednostce nie tylko udział w prawie przedmiotowym, lecz także moc kształtowania własnych stosunków prawnych, stało się odtąd podstawową kategorią prawa aczkolwiek jego przydatność podważona została w późniejszej teorii prawa. Cywilistyka współczesna używa terminu prawo podmiotowe przeważnie w technicznym sensie wiązki uprawnień, stanowiących element danego typu stosunku prawnego.

Zdolność prawna Według współczesnej teorii prawa prywatnego zdolność prawna przysługuje zasadniczo dwóm kategoriom podmiotów: osobom fizycznym i osobom prawnym. Jest ona niezależna od zdolności do działań, a zwłaszcza do czynności prawnych. Odrębności rzymskie Jurysprudencja rzymska nie wytworzyła specjalnej terminologii na określenie zdolności prawnej ani zdolności do czynności prawnych. Małemu dziecku jako podmiotowi praw i obowiązków mogła przysługiwać pełna zdolność prawna przy braku zdolności do działań prawnych, ponieważ praw tych nie mogło ono nabywać własną decyzją woli Dorosły niewolnik nie miał zdolności prawnej, miał on zdolność do działań, zwłaszcza w zakresie nabycia praw przez takie czynności formalne, jak mancypacja lub stypulacja (G. 2,87–89). Niedostępną dla niego pozostawała jedynie in iure cessio jako odwzorowanie „skargi ustawowej” (G. 2,96: legis actio), która wymagała uczestnictwa w procesie zwyczajnym, zakazanego niewolnikowi. Natomiast czynności rozporządzających niewolnik mógł dokonywać tylko wtedy, gdy właściciel wyraził na to zgodę lub gdy należały one do zarządu peculium (wydzielonego dla niego przez właściciela majątku).

Kryteria zdolności prawnej o zdolności prawnej danej osoby rozstrzygały trzy kryteria (status określały w przynależność do pewnych zbiorowości): wolności (status libertatis) obywatelstwa (status civitatis) pozycji w rodzinie (status familiae) W związku z trzecim status, wyróżniającym obywateli rzymskich samodzielnych (sui iuris) i podległych władzy (alieni iuris), w opracowaniach prawników rzymskich prawo osobowe obejmowało również prawo rodzinne.

Pochodząca z czasów porzymskich terminologia łacińska trzech status powstała w oparciu o abstrakcyjnie ujęte przypadki ich utraty, czyli wyróżniane przez prawników rzymskich trzy rodzaje „umniejszenia osobowości” (capitis deminutio). (1) Najwyższe (capitis deminutio maxima) - popadnięcie w niewolę wojenną. Obywatelowi przysługiwało wtedy prawo powrotu (ius postliminii), przywracające mu po przekroczeniu granicy państwa rzymskiego dotychczasową pozycję prawną. Natomiast w razie śmierci obywatela w niewoli zakładano na mocy fictio legis Corneliae, że zmarł on jeszcze jako wolny, co umożliwiało dziedziczenie po nim. (2) Średnie (capitis deminutio media) - utrata obywatelstwa, co w okresie republiki następowało również przez nabycie obywatelstwa obcego, ponieważ podwójne obywatelstwo było wówczas wykluczone. (3) Najniższe (capitis deminutio minima) - każda zmiana pozycji w rodzinie agnacyjnej, w której wyniku gasły prawa ściśle osobiste, takie jak użytkowanie (ususfructus). - spadek z kategorii wyższej do niższej, np. z kategorii sui iuris do alieni iuris przez adrogację, - przejście w drodze adopcji z jednej rodziny do drugiej przy zachowaniu statusu osoby alieni iuris, a nawet formalny awans z kategorii alieni iuris do sui iuris przez emancypację spod władzy ojcowskiej.

Początek zdolności prawnej osoby fizycznej Zdolność prawna człowieka wolnego zaczynała się w momencie jego urodzenia – odmiennie niż często w prawach feudalnych (krzyk dziecka, podniesienie - uznanie przez ojca; znane Rzymianom ale brak bezwzględnego znaczenia) gdy chodziło o korzyści (D. 1,5,7: commoda) lub prawa (D. 50,16,231: ius) płodu zakładano fikcję wcześniejszego urodzenia - stąd uwzględniano przy dziedziczeniu dziecko urodzone dopiero po śmierci ojca, zwane pogrobowcem (postumus) tytułem zabezpieczenia pretor mógł nawet je wprowadzić w posiadanie dóbr spadkowych (missio in possessionem), wykonywane za pośrednictwem ustanowionego dlań kuratora (D. 37,9,1,17: curator ventris) W nawiązaniu do źródeł rzymskich powstała paremia prawnicza: „tego, kto ma się urodzić, uznaje się za już urodzonego, ilekroć chodzi o jego korzyści” (nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius quaeritur). Realizowana jest ona w różnej postaci we współczesnych ustawodawstwach i za wzorem rzymskim prawo spadkowe – w tym polskie prawo (rozszerzana niekiedy również odszkodowanie za szkody powstałe w okresie prenatalnym). Dla prawa rzymskiego nieistotny dylemat momentu wcielenia duszy – rozważana od czasów starożytnych; najsilniejszy impuls – chrześcijaństwo – brak dogmatycznego uściślenia (moment poczęcia - stanowisko Kościoła katolickiego ustalone dopiero XIX w. a współczesna medycyna)

wolność, obywatelstwo i przynależność rodzinną w prawie klasycznym dla dzieci małżeńskich decydowała chwila poczęcia (bez dokładnych ustaleń – związana z wiedzą na temat orientacyjnego okresu trwania ciąży u ludzi), a dla dzieci pozamałżeńskich – chwila urodzenia (G. 1,89). Problem aborcji – praktykowana (uniwersalnie u ludzi) - nieznane problemy moralne związane z podmiotowością płody - prawo rzymskie przeciwko aborcji – przeciwko ograniczaniu prawa ojca/matki a nie dziecka! Pochodna nieznajomości cyklu płodności u kobiet – ukryta owulacja – brak znajomości skutecznych metod antykoncepcyjnych (dopiero XX w.!) - obce dylematy związane ze wspomaganiem płodności (przesłanka rozwodowa - prawo mężczyzn) – in vitro koniec XX w.! Porzucanie dzieci (expositio) – kontrola dzietności Rzym: praktykowana ze względu na ułomności fizyczne dziecka oraz ze względów materialnych – z ograniczeniami Duodecim Tabularum IV 1 Dionysius Halicarnassensis, Antiquitates Romanae II15.2 zjawisko uniwersalne u ludzi oraz szczególnie częste u primates – (u ludzi najrzadziej spośród Primates - znaczenie nacisku społecznego) Prawo rzymskie - formalnie ius titae et necis ojca – ograniczana ale koncepcja trwała do prawa justyniańskiego (527-565)

Koniec zdolności prawnej w prawie rzymskim Śmierć - po jeńcu wojennym mogło nastąpić dopiero po jej udowodnieniu (C. 8,50,4) żona jeńca mogła zawrzeć nowe małżeństwo dopiero po upływie 5 lat od chwili wzięcia go do niewoli, jeśli w międzyczasie nie uzyskano żadnych wiadomości (D. 24,2,6). PRZYWILEJ: Wyjątek od ius postliminii normalnie 10.- miesięczny termin oczekiwania wymagany wobec wdowy przed powtórnym wyjściem za mąż, usankcjonowany religijnym obowiązkiem uszanowania pamięci zmarłego oraz mający uchronić przed ewentualnymi sporami co do pochodzenia dziecka-postumusa i kwestiami majątkowymi (BIOLOGIA) w stosunku do żołnierzy rzymskich w okresie dominatu szczególne regulacje (PRZYWILEJ), odchodzące od tradycyjnej konstrukcji ius postliminii (dopiero nowele justyniańskie wprowadziły pewne modyfikacje także wobec cywilów) – przedłużające okres wyczekiwania dla żon żołnierskich i zobowiązujące je do podjęcia dodatkowych kroków tak aby kolejne małżeństwo nie zostało uznane za adulterium (C. 5, 17, 7. 7 – a. 337; Nov. Iust. 22 – a. 536; Nov. Iust. 117 – a. 542).

Inne przypadki końca zdolności prawnej Brak domniemania śmierci (generalnie brak pełnego wykształcenia koncepcji PRAESUMPTIO IURIS) Brak instytucji uznania za zmarłego – Nov. Iust. 117 – a. 542 jest traktowana niekiedy za jego pierwowzór. Glosatorzy ustanowili w razie zaginięcia domniemanie wzruszalne, że zaginiony żył 100 lat, taką miarę najdłuższego życia przyjmował bowiem Corpus Iuris Civilis (D. 7,1,56; D. 33,2,8; C. 1,2,23,2). Domniemanie to obniżono następnie do lat 70. Prawo rzymskie - jurysprudencyjne domniemania śmierci osób zmarłych we wspólnym niebezpieczeństwie (commorientes) - dojrzały syn zmarł po ojcu, podczas gdy dziecko niedojrzałe przed matką, domniemanie śmierci jednoczesnej (zaczątki).

Inne przypadki Na zdolność do czynności prawnych niż na zdolność prawną wpływał uszczerbek na czci obywatelskiej (existimatio) - infamis. Wynikał on ze skazania w określonych procesach karnych lub z uznawanego za dowód wiarołomstwa zasądzenia w procesie cywilnym z tytułu spółki (societas), opieki (tutela), zlecenia (mandatum), przechowania (depositum) i fiducji (fiducia). Infamujący skutek zasądzenia, występujący również przy wyroku z tytułu przestępstw podstępu (dolus) i zniewagi (iniuria), świadczy o deliktowej genezie tych skarg. Edykt pretorski (EP. 77–78) zakazywał pozbawionym czci (infames) stawiania wniosków w procesie karnym i cywilnym. Prawo średniowieczne znało koniec zdolności prawnej w wyniku wyjęcia spod prawa w następstwie dopuszczenia się przestępstwa (archaiczne – znany uniwersalnie środek nacisku społecznego) W okresie nowożytnym pojawiła się też instytucja śmierci cywilnej w następstwie wyroku skazującego (mort civile) – orzekana z reguły jako kara dodatkowa za najcięższe przestępstwa. Znał ją jeszcze code civil – w Królestwie Polskim zniesiona w 1825 r.; we Francji w 1854 r.

Wolność i niewola – capitis deminutio maxima Według Instytucji Gaiusa najważniejszy podział (G. 1,9: summa divisio) prawa osobowego. Stąd i i w świetle innych tekstów rzymskich - również niewolnika określano jako „osobę” – ‚pewna’ zdolność do czynności prawnych. nieliczne, osoby o statusie pośrednim – półwolni: (1) osoby in mancipio (G. 1,116–118), czyli dzieci sprzedane przez ojca rodziny w drodze mancypacji na służbę; traktowano je podobnie jak niewolników (G. 1,138: servorum loco), mimo że formalnie pozostawały one wolne, a więc mogły zawierać małżeństwo, mieć dzieci itp.; (2) nexi i addicti, czyli niewypłacalni dłużnicy, poddani egzekucji osobistej; (3) mercennarii, czyli pracownicy najemni, i auctorati, czyli wynajęci gladiarzy; (4) coloni, czyli drobni dzierżawcy gruntów rolnych, których w okresie późnego cesarstwa trwale przywiązano do ziemi (wzrost liczebności w okresie poklasycznym).

Niewolnictwo servus Niektórzy prawnicy rzymscy uznawali niewolnictwo za chronologicznie późniejszą instytucję prawa ludów (ius gentium), stojącą w sprzeczności z pierwotnym ius naturale (intuicja Rzymian – uniwersalność zjawiska). Prawo rzymskie – favor libertatis przy interpretacji aktów prawnych (np. Testamentów); w okresie klasycznym przyjmowano zasadę, że dziecko urodziło się wolne, jeśli matka w czasie ciąży choć przez chwilę była wolna (D. 1,5,5,3; PS. 2,24,1–3). Niewolnikowi przysługiwał w prawie rzymskim podwójny status. Z punktu widzenia religijnego, zwłaszcza więc w prawie sakralnym, dostrzegano jego człowieczeństwo, ale dla prawa prywatnego był on tylko przedmiotem własności ( w skrajnej postaci instrumentum vocale). Etapy i rodzaje: - niewolnictwo domowe (patriarchalne), w którego ramach pozycja niewolników nie różniła się zasadniczo od pozycji osób wolnych podległych władzy. - wzrost ilości niewolników w okresie późnej republiki – osłabienie pozycji servi – lex Aquilia 286 r. p.n.e. Zrównani pozycją z “owcami, kozami, wołami, końmi, mułami i osłami” (D. 9,2,2,2). - polepszenie pozycji – okres późnego pryncypatu i dominat (zmniejszenie ilości niewolników i ich większa wartość oraz wskazania moralne – nie tylko chrześcijańskie, które nie potępiało niewolnictwa jako instytucji ale zachęcało do wyzwoleń). Zbliżenie pozycji prawnej niewolników i półwolnych.

Ochrona niewolników Ciężkie nadużycia władzy nad niewolnikami ścigał w okresie republiki cenzor. W okresie pryncypatu wydano, zwłaszcza za panowania Antoninów (138–192), rozmaite przepisy ochronne przeciwko “srożeniu się nad niewolnikami” Septymiusz Sewer (pan. 193–211) przyznał niewolnikowi prawa do zażaleń administracyjnych na złe traktowanie do prefekta miasta Rzymu lub do namiestników prowincji (D. 1,12,1,8). Porównywane przez badaczy współczesnych do ustawodawstwa chroniącego zwierzęta Współcześnie: postulaty nadania elementów podmiotowości prawnej niektórym gatunkom zwierząt i ich wpływ na ustawodawstwo (‚dobrostan’ i rozróżnianie statusu różnych grup zwierząt)

Skutki prawne niewoli niewolnik był, podobnie jak wszystkie inne osoby podległe władzy, narzędziem nabycia praw dla właściciela - w drodze czynności prawnych osoby te mogły polepszać, lecz nie mogły pogarszać sytuacji prawnej piastuna władzy (D. 50,17,133: melior condicio nostra per servum fieri potest, deterior fieri non potest). Odpowiedzialność deliktowa za czyny podwładnych. Pozostawiała mu ona wybór między zapłatą kary pieniężnej a tzw. wydaniem z tytułu przestępstwa (noxae deditio), które sprawcę deliktu poddawało władzy osoby poszkodowanej. tzw. małżeństwo niewolnicze (contubernium), zarówno w obrębie stanu niewolniczego, jak i z udziałem wolnych, nie było prawnie uznane (D. 16,3,27). Dziecko niewolnicy (partus ancillae) przypadało jej właścicielowi (I. 2,1,37), nie pozostając stosunku prawnym ze swymi rodzicami biologicznymi – uwaga, często dziecko pana niewolnicy (faktyczna poligynia w społeczeństwie rzymskim – ‚harem’ niekiedy).

Peculium (mały majątek) głownym przejawem uznania w wąskim zakresie osobowości niewolnika - majątek wyodrębniony księgowo z dóbr pana i faktycznie zarządzany przez niewolnika, co umożliwiało mu wchodzenie z osobami trzecimi, a nawet z samym właścicielem, w stosunki gospodarcze, które traktowano jako normalne stosunki cywilnoprawne. Właściciel odpowiadał w razie pozwu ze strony wierzycieli niewolnika z ograniczeniem rachunkowym do wysokości peculium, miał jednak prawo odciągnięcia zeń w pierwszym rzędzie swych własnych roszczeń (deductio). Wszystkie nabytki niewolnika przypadały właścicielowi, który decydował o tym, czy miały one wzbogacać jego samego, czy wchodzić do peculium.

Sposoby powstania i ustania niewoli powstanie niewoli - urodzenie z matki niewolnicy (często biologiczne dzieci właściciela – zob. J. Kolendo, “L'esclavage et la vie sexuelle des hommes libres à Rome,” Index 10 (1981) 288- 297) - popadnięcie w niewolę wojenną - niewola jako sankcja karna. Obywatel rzymski nie mógł być niewolnikiem w obrębie własnego państwa, karę tę wykonywano w okresie republikańskim w drodze sprzedaży go „poza Tyber” (T. 3,5: trans Tiberim), który do około 400 r. przed Chr. był rzymską granicą państwową. - dłużnik przysądzony wierzycielowi (debitor addictus), - złapany na gorącym uczynku i przyznany okradzionemu złodziej (G. 3,189: fur manifestus addictus), - obywatel nieobecny przy spisie majątkowym (G. 1,160: incensus) lub przy poborze wojskowym (infrequens).

Pryncypat - dopuszczenie zniewolenia obywatela wewnątrz państwa rzymskiego (1) obywatela, który oszukańczo dał się sprzedać jako niewolnik „dla uczestnictwa w cenie” (I. 1,3,4), w związku z czym urzędnik odrzucał powództwo o jego wolność (D. 1,5,5,1; D. 40,12,7pr.); (2) z mocy SC Claudianum z 52 r. po Chr. obywatelka rzymska, która współżyła z cudzym niewolnikiem wbrew zakazowi ze strony jego pana, który nabywał jej majątek – związek taki uznawano za bardziej hańbiący niż adulterium (potępienie związków z własnym niewolnikiem – indyferentne w przypadku mężczyzn: niezależnie od płci – brak pojęcia homoseksualizmu – termin powstał w XIX w.) (3) skazanych na najcięższe kary, zwłaszcza pracy w kopalni, walki z dzikimi zwierzętami i śmierci (D. 28,1,8,4; D. 48,19,29), którzy – wraz z osiągnięciem przez wyrok prawomocności – stawali się publicznymi „niewolnikami kary” (servi poenae).

Koniec niewoli Wyzwolenia – nagroda za zasługi publiczne lub akt prywatnoprawny – libertinus, libertini (nagroda za wierną służbę, lub konsekwencja nieformalnej umowy między panem a niewolnikiem (D. 33,8,8,5: pactum libertatis), przewidującej świadczenie przez tego ostatniego pewnej sumy pieniędzy, którą wypłacała panu osoba zaufana niewolnika (D. 40,1,4pr.: servus suis nummis emptus).

Wyzwolenia c.d. W okresie republiki do nabycia wolności potrzebna była zawsze czynność prawna wyzwolenia. W okresie pryncypatu przyjęto automatyczne nabycie wolności przez niewolnika, na którego korzyść ustanowiono pewne warunki zbycia, a następnie ich nie dotrzymano, np. zakaz prostytuowania niewolnicy (D. 2,4,10,1) lub nakaz wyzwolenia w określonym czasie (D. 40,8,1). Zasiedzenie (longi temporis praescriptio) wolności dopuścił Dioklecjan (C. 7,22,1–2). Wyzwolenia dzieliły się na cywilne i pretorskie. wyzwolenie cywilne w Rzymie dawało im ten sam status, jaki przysługiwał wyzwalającemu – obywatelstwo rzymskie. wyzwolenia pretorskie – dopiero lex Iunia Norbana z 19 r. po Chr. uznała ich fikcyjnie za obywateli kolonii latyńskich (Latini coloniarii). Stworzona w ten sposób nowa kategoria Latynów, określanych od nazwy ustawy jako „juniańskich” (G. 1,22), przetrwała aż do czasów Justyniana, który zniósł rozróżnienie wyzwoleń – skutkiem obywatelstwo rzymskie (C. 7,6; I. 1,5,3) Ograniczenia wyzwoleń – ustawy Augusta (ścisłe ograniczenia zasad – przyczyny wprowadzenia ograniczeń)

Okres pryncypatu – ułatwienia wyzwoleń - manumissio fideicommissaria oraz przyznania niewolnikom prawa do skargi przeciw dziedzicowi, jeśli sabotował on obciążające go wyzwolenia fideikomisarne. II w., Pomponiusz, przyznał niewolnikowi wyjątkowo w sprawie wyzwoleń fideikomisarnych zdolność procesową (D. 40,5,44). Marek Aureliusz i Lucjusz Werus, upoważniając również niewolnika wykupionego za własne pieniądze (suis nummis emptus) do wystąpienia ze skargą przeciw właścicielowi (D. 40,1,4pr.; D. 40,1,5pr.). Okres chrześcijański Manumissio in ecclesia polegała na oświadczeniu woli wyzwolenia niewolnika przez jego właściciela, złożonym w obecności biskupa lub innego przedstawiciela Kościoła i wspólnoty wiernych – usankcjonowane przez Konstantyna Wielkiego (C. 1,13,1–2 – a. 316; I. 1,5,1).

Niewolnictwo funkcjonowało jednak nadal – ograniczone w nowych warunkach gospodarczych (od. IV-V w. n.e.). Rozróżnienie między niewolą a wolnością miało wymiar prawny i ekonomiczny ale równie ważne było znaczenie moralne i społeczne. Do XVI-XVII w. Europie, do XIX w. uznawane w koloniach europejskich – wobec osób innych ‚ras’ Uwaga – niewolnictwo praktykowane do dziś; ‚niewolnictwo’ w UE – kilkaset tysięcy osób

Wyzwoleniec libertinus, libertini – nadal Prawo patronatu roszczenia do usług wyzwoleńców (operae libertorum) i do zarówno beztestamentowego, jak i przeciwtestamentowego posiadania pozostawionego przez nich spadku (bonorum possessio). „Piekło społeczne wyzwoleńców” W prawie publicznym wyzwoleńców dotykał zakaz piastowania urzędów republikańskich (ius honorum), w I w. po Chr. wysokie stanowiska w nowej administracji cesarskiej W prawie prywatnym na wyzwoleńcu ciążyło natomiast przysługujące wyzwolicielowi prawo patronatu (ius patronatus).

Patronat c.d Wyzwoleniec podlegał władzy patrona, która zarazem zapewniała mu ochronę – schemat zależności nawiązujący do hierarchicznej struktury społecznej, zgodny z uniwersalnie ludzką skłonnością do poddawania się autorytetom (Milgram experiment) a zarazem redukujący potencjał niechęci wobec nierówności. Wraz z pozostającymi w stosunku gościny cudzoziemcami wyzwoleńcy należeli początkowo automatycznie do klientów patrona. Wyzwoliciel był ustawowym opiekunem niedojrzałych dzieci wyzwoleńca i sprawował opiekę nad własnymi wyzwolenicami. Miał prawo karcenia i obowiązek okazywania patronowi uszanowania (reverentia) i posłuszeństwa (obsequium). Wyzwoleńcowi zabronione więc było pozywać patrona bez zezwolenia pretora,a zwłaszcza wnosić przeciw niemu skarg zniesławiających. W sferze majątkowej patron miał - za życia wyzwoleńca prawo do jego bezpłatnych usług (D. 38,1,2,1; D. 38,1,7pr.: operae), po śmierci – prawo dziedziczenia po nim, jeśli wyzwoleniec zmarł bez dziedziców domowych (sui heredes). Po nich dziedziczył patron (T. 5,8), ponieważ wyzwoleniec nie mógł mieć krewnych agnacyjnych w linii bocznej (G. 3,40–41).

Obywatelstwo (status civitatis) – forma uniwersalnego dla ludzi trybalizmu (korzenie przedludzkie?) Z punktu widzenia obywatelstwa osoby wolne dzieliły się na obywateli rzymskich (cives Romani) i nieobywateli, wśród których wyróżniano Latynów (Latini) i cudzoziemców (peregrini). Latynowie mieli prawo: zawierania z Rzymianami czynności prawnych należących do rzymskiego prawa obywatelskiego (ius commercii) ważnych związków małżeńskich (ius conubii), korzystania z rzymskiego prawa spadkowego (testamenti factio) przesiedlania się ze swych gmin do Rzymu (ius migrandi), co czyniło ich automatycznie obywatelami.

Rozwój kategorii latynów Po podporządkowaniu Italii 268 r. przed Chr. zakładanie kolonii na prawie latyńskim. Odtąd mieszkańców historycznych miast latyńskich oraz ich kolonii nazwano Latynami „dawnymi” (prisci) lub „starymi” (veteres), a nowych kolonistów – Latynami „kolonialnymi” (coloniarii). Coloniarii nie przysługiwało ius conubii i ius migrandi. Lex Iunia z 19 r. po Chr. uznała osoby wyzwolone bez spełnienia wymogów ustawowych (G. 1,17; 1,29–31) za nową kategorię Latynów- juniańscy (Iuniani). Ustawa ta przyznała im fikcyjnie stanowisko Latini coloniarii bez korzystania z rzymskiego prawa spadkowego (testamenti factio) Wojna ze sprzymierzeńcami - lex Iulia i lex Plauta Papiria z lat 89–90 przed Chr. nadały obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom Italii. Poza Italią pewnym gminom nadal przyznawano pozycję Latynów – rozszerzanie. Pomimo edyktu Karakali 212 r. kategoria latynów utrzymywana do Justyniana (527-565)

Peregryni Cudzoziemiec, który w charakterze gościa poddał się ochronie ze strony Rzymianina, korzystał jako jego klient (cliens) – model znany i indziej (prawo gościnne!) – uniwersalnie znany różnym gatunkom zwierząt altruizm gatunkowy Ustawa XII Tablic (T. 8,21) według której patron (patronus) był sakralnie zobowiązany dotrzymywać mu wiary (fides) Okres późnej republiki możni rzymscy ustanawiali stosunki klienteli nie tylko z poszczególnymi obywatelami rzymskimi, lecz również – jak Gajusz Mariusz (wybitny popular 156-86 p.n.e.)– z oddziałami wojskowymi, i nie tylko z poszczególnymi obywatelami obcymi, lecz również z całymi gminami pozarzymskimi – forma ekspansji Rzymu. Cesarz – patronem wobec innych władców (stosunki klienckie i foedus)

Kategorie te zniósł dopiero Justynian Wielki. Personalność ulega niemal zastąpieniu przez zasadę terytorialności po 212 r. edykt cesarza Karakalli, który w 212 r. po Chr. przyznał obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom imperium, pozostały tylko dwie kategorie nieobywateli, stworzone sztucznie przez ustawy o wyzwoleniach: Latyni juniańscy i cudzoziemcy o najgorszym statusie (peregrini dediticii) z mocy lex Aelia Sentia. Kategorie te zniósł dopiero Justynian Wielki.

Federaci (foederati - konfederaci lub sprzymierzeńcy) - barbarzyńskie ludy, które począwszy od  końca IV w. (382 r.) osiedlano na mocy porozumienia na terytorium cesarstwa.  Termin znany wcześniej (od republiki) – status odrębny od Latynów i obywateli rzymskich. Zobowiązani do świadczeń wojskowych na rzecz Rzymu. Od IV w. kategoria coraz istotniejsza dla obrony imperium – osadzane na terytorium cesarstwa na warunkach pewnej autonomii – zasady hospitalitas wątpliwe bezpośrednio po 382 r.; pewne po 418 r. (435 r.) Wizygoci – Akwitania

zasada wzajemności XVIII-XIX w. Cudzoziemcy – kategoria znana prawom rodzimym – opieka ze strony przyjmującego w gościnę (prawo gościnne) i opieka ze strony panującego ale wczesne średniowiecze np. prawo połowu zasada wzajemności XVIII-XIX w. elementy ograniczeń utrzymywane do dzisiaj (np. legalność zatrudnienia, ograniczenia nabywania nieruchomości) Z dniem wejścia Polski do UE usunięte zostały ograniczenia dotyczące nabywania nieruchomości przez obywateli i przedsiębiorców Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG). Nie oznacza to jednak, że osoby fizyczne i prawne z EOG mogą bez żadnych przeszkód nabyć każdą nieruchomość położoną w Polsce. Zasadą jest, że z dniem 1 maja 2004 r. nie jest wymagane uzyskanie zezwolenia ministra spraw wewnętrznych i administracji przez cudzoziemców będących obywatelami lub przedsiębiorcami EOG, z wyjątkiem nabycia: nieruchomości rolnych i leśnych, przez 12 lat od dnia przystąpienia Polski do UE, drugiego domu, przez okres 5 lat od dnia przystąpienia Polski do UE.