Prawo dowodowe Dążenie do prawdy w kontradyktoryjnym postępowaniu karnym, a postępowaniu cywilnym i administracyjnym Dr Dagmara Gruszecka

Zasada prawdy  prawda materialna (obiektywna) jest rozumiana jako zgodność ustaleń z rzeczywistością  więcej rozbieżności i wątpliwości wywołuje kategoria prawdy formalnej, w nauce często utożsamianej z prawdą „prawniczą” lub „sądową”.  Według rozpowszechnionego ujęcia założeniom prawdy „formalnej” odpowiada model postępowania, w którym wymagane jest jedynie to, aby ustalenia sądu co do okoliczności sprawy były zgodne z materiałem faktycznym i dowodowym przedstawionym przez uczestników postępowania  Koresponduje z tym teza, że prawda formalna jest miarodajna dla procesu opartego na zasadzie kontradyktoryjności, natomiast o prawdzie materialnej można mówić w tych wypadkach, w których mamy do czynienia z procesem inkwizycyjnym (zob. T. Ereciński)

Zasada prawdy w postępowaniu cywilnym  zasada prawdy obowiązuje jako naczelna zasada procesowa w postępowaniu cywilnym  Ujmuje się ją jako zgodność ustaleń sądu z rzeczywistym stanem faktycznym i prawnym  Przed 1996 r. obowiązywała zasada prawdy materialnej, obecnie wyeliminowana  Sąd mimo braku tej zasady nadal jest zobligowany do zbadania istotnych okoliczności sprawy i wyjaśnienia jej. Nie robi jednak tego sam działając z urzędu, gdyż stoi temu na przeszkodzie treść art. 6 k.p.c., która stanowi o spoczywaniu ciężaru dowodu na stronach  Zgodnie z art. 3 k.p.c. strony są zobowiązane do dawania wyjaśnień zgodnie z prawdą i przedstawiania dowodów  Sąd w postępowaniu cywilnym ma równocześnie szerokie możliwości poprzestania na prawdzie formalnej (sądowej)

Zasada prawdy w postępowaniu cywilnym  Kwestia prawdy dotyczy tylko podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, a zatem główne znaczenie mają w tej mierze rozwiązania przyjmowane w zakresie prezentacji materiału faktycznego i dowodowego oraz weryfikacji okoliczności faktycznych w postępowaniu dowodowym wraz z oceną dowodów i ustaleń dokonywanych bez dowodów.  Wskazuje się, że prawda ma swoje miejsce w systemie postępowania cywilnego, a dążenie do jej ustalenia jako przesłanki realizacji celu tego postępowania powinno być umożliwione przez „racjonalne urządzenie postępowania”, czyli przyjęcie właściwych rozwiązań w ramach zasad tego postępowania i szczegółowych rozwiązań normatywnych (T. Ereciński).

Zasada prawdy w postępowaniu administracyjnym W postępowaniu administracyjnym obowiązuje zasada prawdy materialnej (obiektywnej), Wprost wyraża ją art. 7 Kodeksu postępowania administracyjnego: „W toku postępowania organy administracji publicznej (…) z urzędu lub na wniosek stron podejmują wszelkie czynności niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli”. Ciężar dowodu w tym postępowaniu spoczywa na organie administracji, wydającym określoną decyzję.

Zasada prawdy w postępowaniu administracyjnym Strona postępowania ma prawo, jak wynika z treści art. 7 k.p.a., do składania wniosków dowodowych, lecz wykorzystanie albo niewykorzystanie przez nią tego prawa w żaden sposób nie rzutuje na obowiązki organu, który musi dokładnie ustalić stan faktyczny. Potwierdza to art. 77 § 1 k.p.a.: „Organ administracji publicznej jest obowiązany w sposób wyczerpujący zebrać i rozpatrzyć cały materiał dowodowy”.

Miejsce i znaczenie prawdy w kontradyktoryjnym procesie karnym W postępowaniu karnym zasadę prawdy, tzw. zasadę prawdy materialnej, uważa się za stojącą na szczycie hierarchii wszystkich zasad procesowych Została ona unormowana w art. 2 k.p.k., który wskazuje oprócz tego podstawowe cele procesu karnego Art. 2§ 2. Podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne. Dyrektywa wynikająca z § 2 art. 2 k.p.k. adresowana jest do wszystkich organów procesowych, które w toku procesu podejmują jakiekolwiek rozstrzygnięcia. Rozstrzygnięcie stanowi zaś element każdej decyzji procesowej, niezależnie od formy procesowej, w jakiej decyzja ta zapada

Miejsce i znaczenie prawdy w kontradyktoryjnym procesie karnym  Nowelizacja procedury karnej z r. założyła całkowitą zmianę dotychczasowego modelu procedowania przed sądem karnym i poszerzenie kontradyktoryjności.  Wprowadzone zmiany objęły m.in.: 1. przemodelowanie postępowania jurysdykcyjnego w kierunku większej kontradyktoryjności, która stwarza najlepsze warunki do wyjaśnienia prawdy materialnej i najlepiej służy poszanowaniu praw uczestników postępowania, 2.przemodelowanie – w zakresie niezbędnym dla zbudowania modelu kontradyktoryjnej rozprawy – postępowania przygotowawczego, zwłaszcza w zakresie celów, do osiągnięcia których to postępowanie zmierza,

Miejsce i znaczenie prawdy w kontradyktoryjnym procesie karnym  W tym celu zmieniono art. 167 k.p.k. ograniczając prawo sądu do przeprowadzania dowodów z urzędu Art. 167 § 1: „W postępowaniu przed sądem, które zostało wszczęte z inicjatywy strony, dowody przeprowadzane są przez strony po ich dopuszczeniu przez przewodniczącego lub sąd. W razie niestawiennictwa strony, na której wniosek dowód został dopuszczony, a także w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, dowód przeprowadza sąd w granicach tezy dowodowej. W wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami, sąd może dopuścić i przeprowadzić dowód z urzędu”  Oraz art. 366 k.p.k. zdejmując z przewodniczącego składu orzekającego na rozprawie obowiązek pieczy nad wyjaśnieniem wszystkich istotnych okoliczności sprawy.

Miejsce i znaczenie prawdy w kontradyktoryjnym procesie karnym  Z uzasadnienia rządowego projektu noweli z r. wynika, że ustawodawca miał na celu stworzenie najlepszych warunków do realizacji zasady prawdy materialnej  Zasada prawdy materialnej nie zagraża zatem – w opinii ustawodawcy – przejęcie przez strony odpowiedzialności za efekt postępowania dowodowego i bierność w tym względzie sądu  „Najlepsze warunki wyjaśnienia prawdy stwarza w pełni kontradyktoryjne przeprowadzanie dowodów przed bezstronnym sadem, albowiem zmusza strony procesowe do podjęcia wysiłku zmierzającego do przekonania sadu o swoich racjach. Osiąganiu prawdy materialnej, jako warunku realizacji zasady trafnej represji, nie sprzyja model obecny, albowiem przy braku jakiejkolwiek aktywności ze strony oskarżyciela publicznego, zmusza sad do poszukiwania dowodów umożliwiających wydanie wyroku skazującego”

Miejsce i znaczenie prawdy w kontradyktoryjnym procesie karnym  W piśmiennictwie podnosi się natomiast, że Modelowa zmiana rozprawy głównej, zwłaszcza postępowania dowodowego prowadzonego w jej toku, wynikająca ze zwiększenia kontradyktoryjności postępowania, z jednoczesnym pozostawieniem niezmienionego art. 2 § 2 k.p.k., wymaga takiej interpretacji przepisu art. 2 § 2 KPK, która umożliwiałaby respektowanie zasady prawdy materialnej w kontradyktoryjnym procesie karnym.  „Zwrócić wypada wiec uwagę, ze pojecie prawdy w określeniu „prawdziwe ustalenia faktyczne” należy rozumieć jako zgodność ustaleń z określoną i obowiązująca procedura.” (tak. J. Skorupka)

Miejsce i znaczenie prawdy w kontradyktoryjnym procesie karnym Zasada prawdy materialnej nakłada na wymienione organy obowiązek dążenia do dokonania prawdziwych ustaleń faktycznych, a zatem ustaleń odpowiadających rzeczywistemu stanowi rzeczy w zakresie, w jakim jest to faktycznie i prawnie możliwe. (tak. P. Kardas) Pozostaje pytanie czy mamy prawdę materialną czy sądową w procesie karnym i co jesteśmy w stanie zaakceptować?

Literatura 1) T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, wydanie 8, Lexis Nexis, Warszawa ) S. Waltoś, P. Hofmański, Proces karny. Zarys systemu, wydanie XI, Lexis Nexis, Warszawa ) K. Kremens, J. Skorupka (red.), Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w polskim procesie karnym, Oficyna Prawnicza, Wrocław ) P. Wiliński (red.), System Prawa Karnego Procesowego, Tom III. Zasady Procesu Karnego, LexisNexis, Warszawa 2014 B. Adamiak, J. Borkowski, Postępowanie administracyjne i sądowo administracyjne, wydanie 11, Warszawa ) W. Broniewicz, A. Marciniak, I. Kunicki, Postępowanie cywilne w zarysie, wydanie 11, Lexis Nexis, Warszawa 2014.