Krótko i węzłowato o języku i literaturze jidysz Krzysztof Niweliński

Zanim o jidysz od starożytności Żydzi tworzyli i używali wielu języków były wśród nich m.in.: hebrajski, aramejski, ladino i jidysz począwszy od niewoli babilońskiej (586 r. p.n.e.), Żydzi przejmowali język kraju swego zamieszkania jak zapisał badacz Matthias Mieses: Żydzi „nigdzie nie identyfikowali się całkowicie pod względem językowym z narodami, pośród których żyli. Zawsze i wszędzie mówili językami krajów zamieszkiwania inaczej niż ludność autochtoniczna” (cyt. za: Ewa Geller, Jidysz – język Żydów polskich, Warszawa 1994, s. 14)

Zanim o jidysz w oparciu o języki miejscowe Żydzi tworzyli własne socjolekty i gwary, które mniej lub bardziej odbiegały od języka autochtonów odmiany języków macierzystych ewoluowały, co czasem prowadziło do powstawania języków autonomicznych, takich jak judeoperski, jidysz bądź ladino, który zwany jest także językiem judeo-hiszpańskim, spaniolskim, judesmo, Sefardí, idioma castellano bądź lengua vulgar

אידיש / יידיש jidysz to indoeuropejski język Żydów aszkenazyjskich (hebr. אַשְׁכְּנַזִּים ; Europa Środkowa, Wschodnia, częściowo Zachodnia; Rdz 10,3) nazwa: od niem. jüdisch, tj. „żydowski” inne określenia to np.: 1) לשון־אַשכּנז (loszn-aszkenaz, „język aszkenazyjski/Aszkenazu”), 2) ייִדיש־טײַטש (jidisz-tajcz, „żydowski niemiecki”), 3) מאַמע־לשון (mame-loszn, „język matczyny/matki”) podobnie jak לשון־קודש (loszn-kojdesz, „język święty”), jidysz zapisywany jest od prawej do lewej przy użyciu alfabetu hebrajskiego, lecz w przeciwieństwie do języka hebrajskiego ortografia pokrywa się z wymową (nie licząc litery sztumer alef, tj. „niemego alef”), dzięki oddawaniu przez nią samogłosek (jedynie słowa hebr. zapisuje się zgodnie z ortografią hebr.); także składnia jest odmienna

אידיש / יידיש jidysz powstawał jako mowa potoczna od IX w., najpierw w południowych Niemczech, a dokładniej - w dolinie Renu, w oparciu o język średnio-wysoko-niemiecki (niem. Mittelhochdeutsch) wraz z przenoszeniem się Żydów coraz bardziej na Wschód, jidysz przyswajał składniki przejęte z nowego otoczenia, już niekoniecznie germańskiego, lecz słowiańskiego w sumie struktura leksykalna języka jidysz ukształtowała się, najogólniej ujmując, następująco: 1) 75% to wyrazy pochodzenia niem.; 2) 15% słów przejęto z hebrajskiego; 3) 10% stanowią zapożyczenia z języków słowiańskich. Istnieje także m.in. pewna ilość słów odziedziczonych z wcześniej używanego przez Żydów przybyłych nad Ren języka romańskiego.

אידיש / יידיש najstarszymi i wciąż używanymi zapożyczeniami z języków słowiańskich są takie słowa, jak נעבעך (nebech) od neboha (staropol. „nieboga”, tj. „biedactwo”), oraz זיידע (zejde), czyli „dziadek” ogólnie rzecz biorąc, w lingwistyce rozróżnia się jidysz zachodni i jidysz wschodni, a za granicę występowania obu języków zwykle przyjmuje się obecną zachodnią granicę Polski jidysz zachodni z czasem począł zanikać, wschodni – wprost przeciwnie, stał się językiem codziennym najpierw tysięcy, potem setek tysięcy, a wreszcie milionów Żydów Europy Wschodniej, dając tym samym podstawy dla obecnego języka standardowego

אידיש / יידיש w obrębie jidysz wschodnioeuropejskiego wyróżnia się 3 główne dialekty: 1) północny/litewski – terytorium obecnej Litwy, Białorusi, Białostocczyzny; 2) centralny/polski – w przybliżeniu obszar byłej Kongresówki i tereny położone na południe od niej (w tym dawna Galicja Zachodnia); 3) południowy/ukraiński – współczesna Ukraina, Rumunia i Mołdawia w ramach jidysz zachodnioeuropejskiego również wskazuje się zasadniczo na 3 dialekty: 1) południowy – Francja, Szwajcaria, południe Niemiec; 2) środkowy – Niemcy centralne; 3) północny – Holandia, północ Niemiec periodyzacja jidysz kształtuje się następująco: 1) prajidysz (IX/X w. – 1250); 2) starojidysz ( ) – włączenie elementów hebrajskich; 3) średniojidysz ( ) – podział jidysz na zach. i wsch. (narastały różnice w wymowie, leksykalne i składniowe); 4) nowojidysz (od 1750) – zanik jidysz zach., ewolucja i rozrost jidysz wsch., który coraz silniej ulegał wpływom słowiańskim

אידיש / יידיש w przededniu II wojny światowej jidysz używany był przez ok milionów osób, wskutek Szoa liczba ta gwałtownie i ogromnie zmalała ile osób współcześnie posługuje się jidysz? Przyjmuje się, iż jest to od 1,5-3/4 milionów ludzi, zwł. religijnych ortodoksów i chasydów, przywiązanych do tradycji przodków mówiący jidysz zamieszkują głównie w Stanach Zjednoczonych, Izraelu, Meksyku i Argentynie oraz w Rosji i na Ukrainie istotną rolę w badaniach nad językiem, literaturą i kulturą jidysz pełni ייִוואָ (JIWO/YIVO), czyli Jidiszer Wisnszaftlecher Institut („Żydowski Instytut Naukowy”), założony w 1925 r. podczas konferencji w Berlinie, z siedzibą w Wilnie, a od 1940 r. działający w Nowym Jorku

אידיש / יידיש pomimo wymordowania przez hitlerowców około 90% polskich Żydów, po Holokauście kultura jidysz w Polsce początkowo przy wsparciu ze strony państwa odrodziła się i kwitła, lecz jej rozwój został przerwany w r w wyniku przeprowadzonej przez władze PRL kampanii antysemickiej w dzisiejszej Polsce jidysz i powstająca wokół niego kultura wzbudzają pewne zainteresowanie, stąd np. działa w Warszawie Teatr Żydowski im. Estery Rachel i Idy Kamińskich, drukowane są czasopisma poświęcone językowi i jego kulturze, takie jak kwartalnik „Cwiszn” czy pol.-jid. miesięcznik „Słowo Żydowskie - דאָס ייִדישע וואָרט ”, organizowane są festiwale kultury żydowskiej, w tym największe w Krakowie i Warszawie, nadto istnieje Polskie Towarzystwo Studiów Jidyszystycznych (PTSJ), którego celem jest „zachowanie języka jidysz i kultury z nim związanej jako żywego składnika naszej wspólnej kultury”, oraz prowadzone są badania akademickie nad uniwersum jidysz, także w Instytucie Judaistyki UJ

„Słowo Żydowskie – Dos Jidisze Wort” i „Cwiszn”

A. Harkavy (NY) do M. Weinreicha (Wilno) (list z 1 IX 1933 roku)

Literatura jidysz z wszystkich języków potocznych, jakimi Żydzi posługiwali się w diasporze, w jidysz powstała najbogatsza i najróżnorodniejsza literatura periodyzacja: literatura stara – do końca XVIII w., literatura nowa – XIX i XX w. (1864) w pierwszym okresie stałe oddziaływanie literatury w językach hebrajskim i niemieckim, w w. XVI – włoskiej, od poł. XVII stulecia – niderlandzkiej, potem m.in. polskiej i rosyjskiej w tej fazie piśmiennictwo jid. z założenia traktowano jako mniej istotne od piśmiennictwa powstającego w „języku świętym”, który był językiem warstw oświeconych, literatury rel. i nauk., stąd rozwój literatury jidysz był silnie ograniczony

Literatura jidysz jidysz był przeznaczony do tworzenia przekazów związanych z codziennością i z kulturą ludową, tekstów skierowanych do warstw słabo wykształconych, w tym kobiet i dzieci, innymi słowy – do tych, którzy nie rozumieli dobrze języka hebrajskiego od schyłku XVIII w. powstawała nowa literatura jidysz, głównie w granicach Polski przedrozbiorowej (literatura chasydzka) w pierwszej połowie XIX w. dominowała literatura ruchu oświeceniowego (haskala), który w celu dotarcia do szerokich mas niewykształconych Żydów wykorzystywał pogardzany przez siebie jidysz (określany jako „zepsuty” język niemiecki – „żargon”)

Literatura jidysz działalność zwolenników haskali przyczyniła się do dalszego rozwoju literatury jidysz, która szczególnie mocno poczęła rozkwitać od lat 50. i 60. XIX w. potem silnie zaczęły rozwijać się także prasa, teatr i szkolnictwo jidyszowe, także dzięki poparciu ze strony partii robotniczej Bund ukoronowaniem procesu „emancypacji” języka i literatury jidysz stała się konferencja w Czerniowcach na Ukrainie (1908) w jej trakcie doszło do sporu pomiędzy hebraistami i jidyszystami; przyjęto kompromisową rezolucję, na mocy której jidysz na równi z hebrajskim uznano za język narodowy Żydów, wezwano do podjęcia starań o zrównanie go na arenie polit., społ. i kult. z innymi językami oraz zaczęto odważniej propagować literaturę, kulturę i język jidysz, traktowany jako pełnoprawny nośnik i środek wyrazu kultury żydowskiej

Od lewej: Awrom Rejzen, Icchok Lejb Perec, Szalom Asz, Chaim Żytłowski, Hersz Dowid Nomberg (Czerniowce 1908)

„Hajnt” (Warszawa )

„Der Moment” (Warszawa )

Wielkie Ludowe Zgromadzenie... (Kraków 4 XII 1931)

Literatura jidysz literatura jidysz, wspaniale rozwijająca się w okresie międzywojennym w Polsce, Związku Radzieckim i Stanach Zjednoczonych, niepowetowane straty poniosła w wyniku Zagłady, która w znacznej mierze unicestwiła potencjał intelektualny, twórczy i czytelniczy tej literatury, jak również wskutek działań Sowietów, którzy na przełomie lat 40. i 50. nieomal doszczętnie zlikwidowali całą kulturę jidysz powstającą w ZSRR jako że również w Polsce kulturę jidysz zaduszono przed końcem lat 60., zaś w Stanach Zjednoczonych starzejący się pisarze nie znajdowali zaplecza twórczego w postaci młodej emigracji, przez lata prawdopodobnie najbardziej aktywny twórczo pozostawał ośrodek literacki w odrodzonym Izraelu, gdzie jednak obecnie także zamarł, przegrywając rywalizację z dominującym w Medinat Israel językiem hebrajskim i jego kulturą

„Niech będzie błogosławiony ten, który będzie nosił ten modlitewnik do synagogi”, Modlitewnik z Wormacji (Worms Machzor, 1272)

„Dukus Horant” (źródło: Kodeks z Cambridge, Cambridge Codex T.-S.10.K.22, ok. 1382)

Jaakow ben Icchak Aszkenazy z Janowa ( ), Cene urene/Cenerene/Cejne-urejne/Tajcz Chumasz, tzw. „Biblia kobieca” (oryg. Lublin 1590, tu Lwów 1848)

„Sefer sziwchej haBeszt” (wersja jid. – Ostróg 1815, wersja hebr. – Kopyś 1815)

Mendele Mojcher Sforim (właśc. Szalom Jaakow Abramowicz, )

Icchok Lejb Perec ( )

Szolem Alejchem (właśc. Salomon Rabinowicz, )

„Skrzypek na dachu” (Teatr Muzyczny w Łodzi 1999)

Szalom Asz ( )

Icchak Kacenelson ( )

Abraham Suckewer ( )

Perec Markisz ( )

Isaac Bashevis Singer ( )