Polszczyzna w kontaktach z językami słowiańskimi.

Prezentacja na temat: "Polszczyzna w kontaktach z językami słowiańskimi."— Zapis prezentacji:

1 Polszczyzna w kontaktach z językami słowiańskimi.
Małgorzata Gieracka

2 Kontakty polskiego z językami słowiańskimi, polegają na dwustronnej wymianie w zakresie fonetyki i leksyki. Wzajemne oddziaływanie widać zwłaszcza pomiędzy językami: Polskim i czeskim Polskim i ukraińskim Polskim i rosyjskim Oraz zdecydowanie w mniejszym stopniu między polskim i białoruskim.

3 I. Kontakty polsko - czeskie
X-XI w. - przyjęcie przez Polskę chrześcijaństwa XIII-XIV w. – hołdowanie przez Czechów wielu księstw śląskich XIV-XV – panowanie w Polsce czeskich królów Wacława I i Wacława II

4 Wpływy czeskie obserwujemy w zakresie:
fonetyki wyrazów form fleksyjnych leksyki

5 1. Wpływy fonetyczne: pożyczki leksykalne charakteryzują się czeskimi cechami fonetycznymi, - błogosławić ze stczes. blagoslaviti - krotochwila z czes. Krotochvile sczechizowane fonetycznie wyrazy rodzime, które występowały w staropolskiej postaci: brona, włodać, gańba, sierce * Rozróżnienie tych 2 typów jest trudne ponieważ czeskie pożyczki leksykalne ulegały przystosowaniu do polskiego systemu fonetycznego.

6 Przyjęte cechy fonetyczne odnoszą się raczej do dystrybucji fonetycznej, zmiany ich frekwencji niż do inwentarza. Są to: Formy beznosówkowe: poruczyć, poruczać Formy bez przegłosu: tesan (cieśla), wymienka (warunek, wyjątek) Formy z twardymi spółgłoskami: w przyimku ”bez”, i przedrostku ”bez-”, oraz w wyrazach obecny (dawn. powszechny), rzetelny (dawn. przejrzysty) Przejęcie fonetycznego h w niektórych wyrazach: czyhać, hańba, ohydny, hojny

7 Rzeczywistych wpływów fleksyjnych było w języku polskim niewiele, można jednak mówić o szerzeniu się w polskim języku literackim form fleksyjnych mających oparcie w języku czeskim czyli o wpływie języka jako arbitra. Dotyczy to: ściągniętych form zaimków typu ma (obok moja, mojemu) sufiksów –tel, obywatel, -telny, rzetelny, czytelny przymiotników z przedrostkiem prze-, przepiękny, przeczysty

8 2. Wpływy leksykalne Wpływ języka czeskiego na słownictwo polskie zaczął się w momencie przyjęcia przez Polskę chrześcijaństwa. Oprócz wyrazów rodzimie czeskich, weszła do polszczyzny terminologia pochodzenia łacińskiego i niemieckiego: Terminologia religijna: poganin, ołtarz, biskup, papież Imiona osobowe: Wirzbięta (z czes. Vrbata) Nazwy dni tygodnia: Inne wyrazy: stodoła, komnata, komin

9 Wiek XVI jest czasem upowszechniania się bohemizmów, nowych wyrazów i form wyrazowych pojawia się w tym okresie o połowę mniej w stosunku do wieku poprzedniego. Sytuacja zmienia się w wieku XIX gdy do polskiego wkraczają zupełnie wyjątkowe bohemizmy: kneź, lump, masan, pawlacz, styki (kontakty), spolegliwy.

10 Język czeski a język polski
Język czeski wywierał znaczny wpływ na kształtującą się polszczyznę ogólną w różnych jej warstwach. Często odgrywał rolę arbitra, decydując o zwycięstwie w polskim języku tych form, które były zgodne z czeskim.

11 Język polski a język czeski
Z kolei język polski wywarł znaczny wpływ na słownictwo czeskie. Polonizmy pojawiają się w XVI wieku w zielniku Mathiolego, w słowniku Veleslavina, oraz w pismach B. Paprockiego. Większość pożyczek polskich weszła do j. czeskiego w okresie odrodzenia narodowego. Dotyczy takich dziedzin jak botanika, zoologia, matematyka, fizyka

12 Istnieje ok polonizmów w języku czeskim ( 550 terminów naukowych, i 1650 wyrazów specjalistycznych). Większość z nich to pożyczki sporadyczne. Obecnie zachowało się 220 terminów naukowych i ponad 400 wyrazów specjalistycznych. Polonizmy te uległy adaptacji fonetycznej i morfologicznej: veda (pol. wiedza), puvab (pol. powab), rumeny (pol. rumiany)

13 II. Kontakty polsko-ukraińskie i polsko-białoruskie
Kontakty polsko-białoruskie i polsko-ukraińskie kształtowały się na płaszczyźnie: literackiej gwarowej w dziedzinie zapożyczeń Początkowo kontakty miały charakter wyłącznie lokalny, intensyfikacja nastąpiła w XIV-XVI w miarę zajmowania przez Koronę coraz to nowych ziem ukraińskich i następującej w efekcie polonizacji życia publicznego.

14 Zapożyczenia przed XVI w.
Liczba zapożyczeń przed XVI w. jest stosukowo niewielka i obejmuje ona z reguły słownictwo lokalne. kamcha „jedwab”, kitajka, kiwior ”czapka”, jarmułka, basałyk ”bicz”, kaftan, orkisz, bisior ”perła, bojarzyń „rycerz”, kord, torłop „futro”, roztruchan, proskura „chleb przaśny”, kołtki ”nausznice”, pawłoka „purpura” .

15 Wiek XVI-XIX Wpływy ukraińskie:
wyrazy dotyczące realiów ukraińskich: czaban (pasterz), czerniec (mnich), czeret (trzcina), kozak, metropolit, hultaj, portki, wiedźma, wyrazy orientalne (tureckie) przyswojone przez pośrednictwo ukraińskie: bachmat, bazar, juki, wojłok, wyrazy zaznaczające się w języku pisarzy polskich pochodzących z Kresów, bądź z Kresami związanych, jak Mikołaj Rej, Sebastian Klonowic, Samuel Twardowski.

16 Wiek XX W dwudziestoleciu międzywojennym wpływ na język ogólnopolski wywierało Lwów, i Wilno, ze swoimi odmianami polszczyzny kresowej, co widać m. in. w: powojennych audycjach radiowych w dialekcie wileńskim w Olsztynie i dialekcie lwowskim we Wrocławiu. powieściach o tematyce kresowej. Z kolei Ukraina sowiecka to czas w którym następowała unifikacja języka ukraińskiego, co prowadziło do usuwania z języka zapożyczeń, także polskich.

17 Współcześnie najbardziej znane zapożyczenia języka ukraińskiego odnajdziemy w:
literaturze: czeremcha, rubaszny, wertep gwarach polskich przy wschodniej granicy: sołoducha (zupa z mąki), hładyszka (gliniany garnek) nazwach miejscowości: Kotelnica w Gorcach Polonizmy obecne współcześnie w języku białoruskim: wybitny, wydatek, plon, termin Polonizmy obecne współcześnie w języku ukraińskim: pan, rola, bułka

18 III. Kontakty polsko-rosyjskie
W przypadku kontaktów polsko-rosyjskich, język polski odegrał wielką rolę w tworzeniu słownictwa rosyjskiego. Kontakty polsko-ruskie stały się szczególnie intensywne, po powstaniu państwa polsko-litewskiego. Język polski był dla Rusi Moskiewskiej językiem kraju o wysokiej kulturze i cywilizacji. Oprócz wyrazów rodzimie polskich rosyjski zapożyczył za pośrednictwem polszczyzny również wyrazy obce m. in. galicyzmy.

19 Zapożyczenia polskie widoczne są szczególnie w dziedzinach:
terminologii prawniczej: dowód, istina, doprawiti, administracji, korona, kancler, komissija, apiellacyja, instrukcuja, riejestr, monopolija, mieszczanin, obywatiel, gastronomii, kuchnia, kucharka, kuchmistr, piekarnia, bułka, smalec, wodka, budownictwa, sprzętów domowych, zamok, komnata, wanna, garniec

20 terminologii wojskowej, oborona (obrona), połkownik (półkownik),
materiałów i przedmiotów codziennego użytku, wodka, sztuka, stal, taniec, malewat, określania osób, osoba, agient, opiekun, kawalier techniki, slesar, wierstak (stół do heblowania), wint, stal

21 Wpływy rosyjskie na język polski
Wpływy rosyjskie były szczególnie silne w zaborze rosyjskim i po II wojnie światowej, i zaznaczyły swą obecność szczególnie w zakresie: terminologii wojskowej: transeja (rów strzelecki) publicystyki: kułak (bogacz wiejski), wiodący, przodujący frazeologii produkcyjno-militarnej: batalia, walka o plan, mowy potocznej: gieroj (iron. bohater), ciut-ciut

22 Bibliografia: T. Z. Orłoś, Polsko-czeskie związki językowe,
B. Walczak, Zarys dziejów języka polskiego, M. Karpulak, Słownik staropolskiej terminologii chrześcijańskiej, S. Urbańczyk ”Charakterystyka staropolskich zapożyczeń wyrazowych z języka ukraińskiego [w:] Szkice z dziejów języka polskiego G. Ryttner, Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII w J. Rieger, Kontakty polszczyzny z innymi językami słowiańskimi [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku t.2, Współczesny język polski