P ODSTAWOWE SPORY NA TEMAT ROZWOJU CZŁOWIEKA W PSYCHOLOGII Janusz Trempała Instytut Psychologii Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.

Prezentacja na temat: "P ODSTAWOWE SPORY NA TEMAT ROZWOJU CZŁOWIEKA W PSYCHOLOGII Janusz Trempała Instytut Psychologii Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy."— Zapis prezentacji:

1 P ODSTAWOWE SPORY NA TEMAT ROZWOJU CZŁOWIEKA W PSYCHOLOGII Janusz Trempała Instytut Psychologii Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

2  Rozwój psychiczny nie kończy się w adolescencji, lecz trwa przez całe życie  Rozwój psychiczny nie jest monolitycznym procesem zmian o wyłącznie progresywnym charakterze (przechodzenia od tego, co „gorsze”, do tego, co „lepsze”) ale zmian różnorodnych, w tym regresywnych, powiązanych ze sobą z funkcjonalnego punktu widzenia.  Celami rozwoju psychicznego nie są określane arbitralnie tzw. standardy rozwojowe (np. jakieś stany idealne lub optymalne czy normatywne), lecz przyszłe adaptacje jednostki, które nie dają się łatwo przewidzieć.

3 Każda teoria rozwoju, w tym teoria rozwoju psychicznego musi odpowiedzieć na dwa pytania:  Jaka jest natura zmian rozwojowych ?  Jaki jest mechanizm zmian rozwojowych?

4 Źródła zainteresowania zjawiskiem rozwoju  W filozofii  W naukach empirycznych  W psychologii

5 Pytanie: Jedna czy dwie różne psychologie rozwoju ? – Dwie tradycje uprawiania psychologii rozwoju: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży – klasyczna koncepcja rozwoju jako jednokierunkowego procesu wzrastania do dojrzałej postaci (finalizm) Psychologia rozwoju człowieka w ciągu życia – koncepcja rozwoju jako wielowymiarowego procesu wielokierunkowych zmian, przebiegających w całym życiu człowieka (ekwipotencjalność)

6 Odpowiedź: dwa różne podejścia w ramach jednej psychologii rozwoju. Bowiem,  Wspólny przedmiot badań:  Geneza (przejawów) życia psychicznego  Wspólne zadania:  Opisanie zmian/różnic (deskrypcja)  Wyjaśnienie zmian/różnic (eksplanacja)  Optymalizacja zmian/różnic (aplikacja)

7 Pytanie: co wnosi do badań nad rozwojem psychologia rozwoju człowieka w ciągu życia? Odpowiedź: Ogólny Model Rozwoju (OMR) (Schaie, 1965 oraz Goulet i Baltes, 1970) – Postulat badania wszystkich zmian ontogenetycznych w całym życiu jednostki – Postulat badania zmian pozaontogenetycznych, tj. antropogenetycznych (w historii rozwoju naszego gatunku) oraz filogenetycznych (w historii rozwoju gatunków, tj. ewolucji) (Uwaga: o innych, nie mniej istotnych postulatach później, np. holizmu, plastyczności oraz wyjątkowości zmian rozwojowych)

8 Pytanie: co znaczy termin „rozwój”?  Dwa znaczenia terminu „rozwój” w psychologii  Wzrost czynności, procesów czy funkcji psychicznych od ich postaci niższych do wyższych, mniej złożonych do bardziej złożonych, albo mniej doskonałych do bardziej doskonałych.  Zmiana w długotrwałym procesie różnicowania się czynności, procesów czy funkcji psychicznych.

9  Próby redukowania pojęcia rozwoju do jednego z dwóch podstawowych znaczeń:  Rozwój jako wzrost : przyrost ilościowy (behawioryzm) i osiąganie dojrzałości (biologizm)  Rozwój jako zmiana : proces zmieniania się (psychologia mikrogenetyczna) oraz wielość wzorów i różnorodność zmian w funkcjonowaniu (psychologia ciągu życia) W obu przypadkach pojęcie rozwoju staje się bezużyteczne: w pierwszym – psychologia rozwojowa staje się psychologią wzrostu, w drugim zaś – psychologią zmiany.

10  Większość badaczy reprezentujących tradycyjną psychologię rozwojową:  traktuje te dwa znaczenia jako uzupełniające się: rozwój charakteryzują ‘zmiany’ wyrażające ‘wzrost’, oraz  nadaje pojęciu rozwój konotację teleologiczną: rozwój wiązany jest z ‘postępem’ jako procesem zmian progresywnych, zmierzających w kierunku określonych celów finalnych czy punktów końcowych, wartościowanych zwykle pozytywnie.

11  Teleologiczne konotacje rozwoju wywodzone są zwykle z systemu filozoficznego H. Spencera (1820- 1903) i jego zasady rozwoju : rozwój zmierza w kierunku wzrastającego zróżnicowania, uporządkowania, integracji i równowagi (zasada, ale i kryteria wszelkiego rozwoju)  W tym nurcie myślenia mieści się wpływowa w literaturze zasada ortogenetyczna H. Wernera (1957): rozwój zmierza od stanu początkowego względnej ogólności i braku zrównoważenia, do stanu wzrastającego zróżnicowania, wyrazistości i hierarchicznej integracji

12 Zapominamy o podstawowej zasadzie rozwojowej Karla Ernsta von Baera (1792-1878): Rozwój istot żywych przebiega sukcesywnie od stadiów bardziej ogólnych do bardziej specyficznych, od stanów stosunkowo jednorodnych do bardziej zróżnicowanych struktur zorganizowanych hierarchicznie Podkreślał jednak, że:  W każdym punkcie ontogenezy może pojawić się nowość, której nie można wyjaśnić ewolucjonizmem  Badania nad rozwojem wymagają studiów nad swoistym prawem rozwoju (nie dającym się wyprowadzić z ewolucjonizmu)

13 Przykłady pojmowania rozwoju w tradycji spencerowskiej:  „Rozwój człowieka cechują zmiany posiadające określony kierunek: prowadzą one do zapewnienia jednostce coraz lepszej równowagi z otoczeniem, do doskonalenia form regulacji jej stosunku ze środowiskiem. Mają one zatem charakter zmian postępowych, progresywnych” (Przetacznik- Gierowska, Makiełło-Jarża, 1985, s. 23).  Na pytanie, ku czemu rozwój zmierza, „ Ogólna odpowiedź może brzmieć tak: rozwój zmierza ku większemu zróżnicowaniu, ku większemu uporządkowaniu i lepszej integracji, co w rezultacie daje wzrastającą samodzielność w zaspokajaniu potrzeb istotnych w kolejnych okresach życia.” (Brzezińska, 2000, s. 63-65).  Posługując się terminem rozwój „[...] mamy zwykle na myśli proces, stosunkowo długotrwały, w toku którego dokonują się kierunkowe, prawidłowo po sobie następujące zmiany, prowadzące od form czy stanów niższych, prostszych, słabiej zorganizowanych, do wyższych, bardziej złożonych, lepiej zorganizowanych. Zgodnie z takim rozumieniem najistotniejsze cechy zmian rozwojowych stanowią kierunkowość i progresywność. [....] Rozwój jest więc synonimem postępu.” (Matczak, 2003, s. 10).

14 Krystyna Zamiara (1988) ponad 20 lat temu wyraziła zdziwienie, że spencerowskie kryteria rozwoju tak długo utrzymują się w nauce. Dlaczego do dziś przez rozwój rozumie się najczęściej wzrastające różnicowanie i wewnętrzne integrowanie układu danego typu? Dlaczego nie nazywa się rozwojem czegoś odwrotnego [...], dlaczego stabilizacja w czasie pewnej własności globalnej (stanu globalnego) wbrew zakłóceniom nie jest traktowana jako rozwój, albo wręcz przejście od heteronomiczności do homogeniczności? (s. 30).

15 Powodem utrzymywania spencerowskich kryteriów rozwoju jest :  teleologizm, czyli przekonanie, że procesy rozwojowe w przyrodzie zmierzają w kierunku jakiegoś finalnego celu, co miesza opisowe aspekty rozwoju z wartościowaniem zmian rozwojowych (Zamiara, 1988).  koncentracja uwagi na skutkach przekształceń rozwojowych, których ocena jest zależna od założeń teoretycznych, przyjmowanych dość dowolnie przez badaczy. W konsekwencji, rozwój definiowany jako proces ukierunkowanych zmian progresywnych jest pojęciem wieloznacznym.

16 Rozwój jako proces systematycznych zmian zachodzących w czasie całego życia organizmu Przykłady operacjonalizacji pojęcia zmiany: (1) Różnica w stanie obiektu w dwóch różnych punktach czasu: Zx = f( S x T 2 – S x T 1 ), gdzie: Z oznacza zmianę, x – badane zjawisko, S – stan badanego zjawiska, a T 1 i T 2 – dwa różne punkty czasu pomiaru (Tyszkowa, 1988) (2) Różnica w odległości aktualnego stanu (właściwości) osoby do stanu (właściwości) docelowego w geometrycznej czasoprzestrzeni dynamicznego systemu: ∆D/∆t = A gdzie: ∆D opisuje odległość stanu aktualnego do stanu docelowego w interwale czasu ∆t (Kunnen, Bosma, Van Geert, 2001).

17 (1) Ukierunkowanie/brak ukierunkowania  Przebieg zmian wyraża stopniowe zbliżanie się do określonych stanów, uznanych z jakiegoś względu za idealne czy optymalne, traktowane jako cele, którym podporządkowane są jakościowe przekształcenia, przebiegające w uniwersalnej, nieodwracalnej i z natury koniecznej sekwencji.  Cele ukierunkowujące rozwój mogą dotyczyć:  Struktur (np. model pamięci czy mowy dorosłych)  Treści (np. zasada rozwojowa Spencera)  Funkcji (np. model równoważenia Piageta)

18  Rozwój jest ciągłym procesem zmian nieliniowych, przebiegających w wielu możliwych kierunkach, bowiem:  W każdym punkcie ontogenezy może pojawić się „nowość”, wymagająca „nowej” adaptacji (Baer)  Stałe zakłócenia w stanie otoczenia i w stanie osoby (P-E) wymagają zrównoważenia/dopasowania z punktu widzenia celów bieżącej sytuacji (Lewin)  W ujęciu tym, celami rozwojowymi są nie dające się łatwo przewidzieć przyszłe adaptacje, a nie zakładane stany finalne (Overton).

19 (2) Progresywność Rozwój przebiega w wielu kierunkach, ale zmianami rozwojowymi są tylko takie, które wyrażają „przechodzenie” od stanu niższego do wyższego, od tego, co „gorsze” ku temu, co „lepsze”.  Przyrost ilościowy : kumulacja doświadczenia lub efektów uczenia się (zakres słów, wiedzy, pamięci, umiejętności, itp.)  Osiąganie standardu : przekształcenia jakościowe wyrażające zbliżanie się do stanów uznawanych z jakichś względów za optymalne, idealne lub normatywne, jako standardów rozwojowych (wywiedzionych z teorii i danych empirycznych)

20 Stosowane w ocenie wartości rozwojowej kryteria są niezadawalające:  Analiza z punktu widzenia przyrostu, redukuje wiedzę do ilościowych aspektów zjawisk rozwojowych  Analiza z punktu widzenia standardów, daje dużą swobodę w wyborze przez badacza teorii filozoficznej, psychologicznej lub skali rozwojowej, definiujących standard rozwojowy W efekcie, takie same zmiany w zachowaniu dziecka mogą być różnie rozumiane i interpretowane

21 Rozwoju nie można utożsamiać z postępem i i/lub monolitycznym procesem zmian wyłącznie progresywnych (Baltes)

22 (3) Ciągłość  Istotą koncepcji ciągłości jest przekonanie o stałości psychologicznych właściwości w czasie (ich korelacja, zgodność), pozwalająca przewidzieć naturę przekształceń i zachowania jednostki w przyszłym rozwoju. Dwa podstawowe znaczenia pojęcia ciągłości:  Ciągłość absolutna : stopień, w jakim określone właściwości pozostają stałe w czasie  Ciągłość względna : stopień, w jakim pozycja danej osoby w pomiarze określonej zmiennej jest stała w czasie, względem innych osób

23 Przekonanie o ciągłości odwołuje się głównie do dwóch założeń, że :  rodzimy się z odziedziczonymi właściwościami, które nie są podatne na wpływy indywidualnego doświadczenia (często na gruncie teorii inteligencji)  wczesne doświadczenia wywołują nieodwracalne skutki w dalszym rozwoju jednostki (ortodoksyjny behawioryzm i psychoanaliza, ale także późniejsze koncepcje, np. wdrukowania Lorenza i przywiązania Bowlby’ego) Sprawa nie jest jednak prosta, bo:

24 Inteligencja traktowana jest zwykle jako stała właściwość od narodzin do śmierci: na podstawie IQ w dzieciństwie można przewidzieć osiągnięcia intelektualne w dorosłości. Ale…. - Poziom inteligencji jednostki w różnym wieku wykazuje duży stopień fluktuacji, a współczynniki stałości w różnych badaniach kształtują się w różnych badaniach w zależności od sposobu pomiaru i mogą ulegać zmianie pod wpływem czynników środowiskowych - Pomiar wczesnych kompetencji do przetwarzania poznawczego (paradygmat habituacji i fiksacji wzroku) jest lepszym predyktorem późniejszego rozwoju niż ilorazy rozwojowe w pomiarze tradycyjnymi testami (Hunt, 1980; Slater i in., 1999; Sternberg i in., 2001; Nęcka, 2003, i in.).

25 W badaniach nad przywiązaniem zakłada się, że brak lub niewłaściwe przywiązanie dziecka z rodzicami (opiekunami) prowadzi do zakłóceń rozwoju i czasami nieodwracalnych skutków w późniejszym wieku. Ale….. W przeciwieństwie do badań retrospektywnych, badania podłużne dowodzą, że:  Nie wszystkie dzieci o początkowo nieufnych więziach są skazane na gorszy rozwój;  Zdarza się, że dzieci doświadczające ufne związane, pod wpływem późniejszych zmian w relacjach z rodzicami, kolegami czy nauczycielami, mają trudności z przystosowaniem (Golberg, 2000; Grossmann i in., 2005).

26 (4) Stadialność  W XX wieku współistniały dwa wpływowe modele przebiegu długofalowych zmian rozwojowych: - stadialny (uniwersalnej sekwencji przemian) oraz - narastania (stałego przyrostu wiedzy i umiejętności).  Najbardziej wpływowe teorie rozwoju preferowały model stadialny, zakładając, że ciągłą progresję podzielić można na dające się wyróżnić stadia (fazy), przy czym stadium pojmowane jest jako część tego procesu, którą charakteryzuje wyjątkowość całościowej organizacji (formy) danej aktywności w danym wieku.

27 Atrakcyjność koncepcji stadium polega na tym, że wskazuje uniwersalne wzorce stabilności rozwojowej i wydaje się użyteczna z punktu widzenia predykcji zmian. Pod koniec XX wieku zaczęła jednak tracić zwolenników:  Część badaczy uważa, że koncepcja stadium ma charakter wyłącznie teoretyczny i spełnia jedynie funkcję opisową (stąd różnorodność)  Inni wskazują na dane empiryczne, które dowodzą, że stadia nieadekwatnie opisują przebieg zmian rozwojowych (np. krytyka koncepcji J.Piageta: Donaldson, 1986; Pascual-Leone, 1987).  Pomija problem odstępstw od danej sekwencji zmian, np. w różnych kulturach, czy obszarach doświadczenia, oraz problem niespójności zmian w różnych dziedzinach rozwoju (Fisher, Bidell, 2006).

28 (5) Specyficzność dziedziny rozwoju Psychologiczne procesy nie organizują się w uniwersalne struktury, ale raczej oddzielnie, w ramach określonego obszaru i posiadają własną, oddzielną lokalizację w mózgu  Koncepcja „modułowości” Fodora (1983): różne aspekty poznania są reprezentowane w mózgu, działają według własnych zasad jako procesory określonego typu danych z środowiska  Koncepcja „wrodzonego systemu umysłowego” (LAD) Chomsky’ego (1988): mówienie posiada właściwą sobie strukturę i działa wg. zasad, które różnią się od właściwości innych systemów, tj. widzenie czy liczenie.  Koncepcja „inteligencji wielorakiej” Gardnera (1999): wiele rodzajów inteligencji, tj. językowa, muzyczna, logiczno- matematyczna, przestrzenna, kinestetyczna, intra- oraz interpersonalna.

29  Koncepcja specyficzności dziedziny uwolniła badania od teorii stadium. W założeniu o lokalnej organizacji funkcji i jej rozwoju drzemie jednak niebezpieczeństwo, że:  zbagatelizujemy fakt zmienności, jaka dokonuje się wraz z wiekiem w różnych obszarach funkcjonowania (dlaczego w danym wieku obserwujemy skupienia zmian strukturalnie i funkcjonalnie powiązanych, dlaczego zmiana na jednym poziomie organizacji systemu koreluje lub nie koreluje ze zmianami na innych poziomach)

30 (1) Mikro- i makro-rozwój Poznanie zmian w organizacji ludzkiego zachowania jest możliwe na poziomie mikro- i makroskopowym (Lewin, 1946).

31 POZIOM MIKROSKOPOWY POZIOM MAKROSKOPOWY  Ramy czasowe: badamy zmiany krótkotrwałe (w ms, sek., min., godz.)  Rozmiar zachowania: elementarne reakcje i czynności (RT, ruch gałek, dyskryminacja sylaby itp.)  Charakter sytuacji: dobrze określona sytuacja bezpośrednia (ekperymentalna).  Ramy czasowe: badamy zmiany długotrwałe (w okresach tyg., mies., lat)  Rozmiar zachowania: złożone formy aktywności (rozumienie, uczenie się, kariery, drogi życia, itp.)  Charakter sytuacji: warunki naturalne, sytuacja życiowa lub sytuacja „w ogóle”

32  Ramy teoretyczne i metodologia badań nad mikro- i makro-zmianami kształtowały się i nadal kształtują niezależnie od siebie.  Przyjęty przez badacza poziom analizy zmian wyznacza inne podejście oraz prowadzi do często do odmiennych stwierdzeń empirycznych (np. badania mikrogenetyczne vs nad trajektoriami rozwojowymi).

33 (2) Makroskopowe modele zmian:  Fazowych  Sekwencyjnych  Cyklicznych  Liniowych  Wielokierunkowych

34

35 (3) Mikroskopowe modele zmian:  model stadialny „zmian rozciągniętych w czasie” (Flavell, 1976)  model spiralny „zmian cykliczno-fazowych” (Gesell, 1946)  Model „nakładających się fal” (Siegler, 2006)

36 Model nakładających się fal na podst.: Siegler, 2006, s. 119) Model stadialny zmian skokowych oraz model liniowy zmian kumulatywnych (klasyczne) Model stadialny zmian „rozciągniętych” w czasie (na podst.: Siegler, 2006, s. 119) Model spiralny zmian cykliczno-fazowych (na podst.: Gesell, 1946, s. 306)

37 Za wcześnie jest na syntezę. Z odpowiedzialnością można jedynie powiedzieć, że: (1) Brakuje metateorii  Coraz większa specjalizacja powoduje fragmentaryzację obszarów badań, odwołujących się do wąskich teorii  Różne poziomy i metody badań nie dają się sprowadzić do siebie Ale….  Pojawiają się modele teoretyczne wskazujące na podobne prawidłowości mikro- i makro-rozwojowe, w przebiegu krótkoterminowych zmian mikrogenetycznych (ścieżek) oraz długoterminowych zmian w ciągu życia (trajektorii).

38 (2) Zachodzi potrzeba badań nad swoistym prawem funkcjonowania i rozwoju istot żywych  Bezkrytyczne przejęcie XIX-wiecznego paradygmatu badań fizycznych ograniczyło przedmiot badań: koncentruje na tym, co uniwersalne i stałe a pomija to, co wyjątkowe i zmienne  Klasyczne modele analizy statystycznej skoncentrowane na „przeciętnych” są bezużyteczne w analizie dynamiczności. Ale……..  Pojawiają się postulaty: (i) uzupełnienia analizy skoncentrowanej na „zmiennych”, analizą skoncentrowaną na „osobie”; (ii) budowania nieliniowych modeli statystycznych; (iii) neorealizmu w ujmowaniu zmian rozwojowych (podejście relacyjne)

39

40  Od wieków trwają spory nt. roli natury i kultury w funkcjonowaniu i rozwoju człowieka.  Psychologia rozwoju jako nauka o genezie życia wnosi istotny wkład do zrozumienia relacji pomiędzy procesami dziedziczenia i dojrzewania biologicznego (czynniki endogenne ) a środowiskiem i doświadczeniem indywidualnym (czynniki egzogenne ).

41  Dziedziczenie jako mechanizm przekazu genetycznego  Dojrzewanie jako mechanizm regulacyjny wzrostu  Środowisko jako źródło bodźców i informacji  Nabywanie doświadczeń jako mechanizm zmian

42 Kluczowe ustalenia w wyniku przesunięcia badań nad reaktywnością jednostki w kierunku badań nad jej aktywnością własną :  Człowiek stale się zmienia w stale zmieniającym się środowisku;  Interakcje mają funkcjonalny i dynamiczny charakter;  Problem interakcji pomiędzy genami i środowiskami rozwoju nie jest w obecnej postaci konkluzywny.

43 W dyskusji nad zmiennością środowiskową podkreślane są trzy sprawy:  Terminologia, którą posługujemy się w psychologicznych analizach środowiska, jest uboga i nie zawsze jasno zdefiniowana  Zaniedbaliśmy badania nad zmiennością środowiska, którą charakteryzuje nie mniejsza dynamika niż funkcjonowanie jednostki  Dane środowisko nie oddziałuje na jednostkę w sposób izolowany. Jednostka podejmuje aktywność w wielu środowiskach, które mogą tworzyć skorelowane całości czynników współwystępujących i działających interaktywnie ( środowisko-środowisko ).

44 Brak szerszego zainteresowania różnorodnością i dynamiką zmian w środowisku prawdopodobnie został spowodowany trzema rozpowszechnionym wśród psychologów przekonaniami:  o uniwersalnym i względnie stałym charakterze położenia ludzi w określonym wieku  o instytucjonalizacji cyklu życia społecznego (Kohli, Meyer, 1986) i o stałych wzorach zmian w zachowaniu ludzi wraz z ich wiekiem (Baltes, 1978; Rutter, 1996)  dla indywidualnego rozwoju empirycznie ważne są tylko zdarzenia znaczące, np. wojny, kryzysy (Elder, 1974) lub losowe zdarzenia krytyczne, na które nie mamy wpływu, np. wypadki czy choroby (Powell, 1983).

45 Modele interakcji:  jednokierunkowy model interakcji, zakładający wpływ bezpośredni osoby na otoczenie i/lub odwrotnie.  klasyczny, topologiczny model interakcji jako dwustronnej współzależności między osobą (P) a otoczeniem (E).  model dynamicznej interakcji między rozwijającą się osobą a zmieniającym się środowiskiem – jako dwoma złożonymi i otwartymi systemami np.: w koncepcji rozwojowej przyczynowości Gottlieba (2003) jako ko-akcji, zgodnie z którą funkcjonowanie i proces rozwojowy są wieloczynnikowo i wielokrotnie w danym czasie (dynamicznie) współdeterminowane.

46 Problem gen-środowisko nie jest w obecnej postaci konkluzywny, bowiem:  Wzory zmian w wariacji środowiskowej i genetycznej, obserwowane w ciągu życia, są bardziej złożone niż oczekiwano na podstawie wcześniej dostępnych wyników badań poprzecznych.  Paradygmat badania bliźniąt ma ograniczone zastosowanie w ocenie dynamiczności  Przeceniamy efekty genetyczne, skoro nie wyjaśniają one więcej niż 50% zmienności  Użycie określenia „interakcje geny-środowisko” niczego nie wyjaśnia i samo wymaga wyjaśnienia.

47 Środowisko Środowisko Geny Środowiska Gen Gen t1t1 t2t2

48 Modele mechanizmu zmiany rozwojowej:  M odel mechanistyczny : reaktywność organizmu na stymulację zewnętrzną,  Model organizmiczny : własna aktywność podmiotu podejmowana w interakcjach z otoczeniem,  M odel kontekstualny : system dynamicznych powiązań pomiędzy ciągłymi zmianami na różnych poziomach organizacji istniejącymi w świecie (zewnętrznymi i wewnętrznymi, zarówno fizycznymi, biologicznymi, jak i psychicznymi)

49 Podejście kontekstualne charakteryzują trzy kluczowe założenia:  świat jest kompozycją aktywnych, „dziejących się” zdarzeń, w ciągłym procesie ich powstawania i rodzi wrażenie płynności, nieogranioności i niepewności w przewidywaniu ludzkiego zachowania  badana przez nas rzeczywistość jest na tyle złożona i niejednoznaczna, że nie daje się zredukować do prostych zasad, traktowanych jako uniwersalne, niezmienne i niepodważalne prawa zachowania  żadna zmiana nie istnieje i nie daje się zrozumieć poza kontekstem w jakim występuje.

50 Kontekstualizm nie rozwiązuje problemów, ale wskazuje neorealistyczną perspektywę poznawczą, zgodnie z którą: Sukcesem poszukiwań naukowych jest, nie tyle wiedza o uniwersalnych i niezmiennych regułach zachowania w różnych sytuacjach i w różnym czasie, ile raczej zrozumienie procesów leżących u podstaw funkcjonowania jednostki i jej rozwoju.

51  Psychologia jako nauka o życiu musi badać procesy leżące u podstaw ludzkiego funkcjonowania i rozwoju, które „..są sterowane specyficznymi zasadami” oraz „wykazują tendencję do nieprzewidywalności poza specyficznymi, ograniczonymi warunkami” (Magnusson, Stattin, 2006, s. 403).