1 PAŃSTWO NA RYNKU 2 Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo interweniuje,

Prezentacja na temat: "1 PAŃSTWO NA RYNKU 2 Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo interweniuje,"— Zapis prezentacji:

1

2 1 PAŃSTWO NA RYNKU

3 2 Ludzie nie zawsze są zadowoleni z wyników działania rynku. Jego ZAWODNOŚĆ (ang. MARKET FAILURE) sprawia, że państwo interweniuje, zmieniając rynkowe rozstrzygnięcie kwestii: „Co, jak i dla kogo jest wytwarzane”. Dotyczy to pojedynczych rynków (np. państwo kontroluje monopole, buduje drogi, chroni środowisko, bada jakość piwa w sklepach, a także całej gospodarki (np. państwo prowadzi politykę pieniężną, zwalcza bezrobocie). MY ZAJMIEMY SIĘ DZIAŁANIAMI PAŃSTWA NA POJEDYNCZYCH RYNKACH...

4 3 MONOPOLIZACJA. Pierwszą formą zawodności rynku, którą omówimy, jest MONO- POLIZACJA.  Monopol czysty to jedyny producent dobra, który w dodat- ku nie jest zagrożony pojawieniem się innych producentów. Na zmonopolizowanym rynku BARIERY WEJŚCIA uniemożliwia- ją konkurentom podjęcie produkcji.

5 4 BARIERY WEJŚCIA stanowią wszystkie te okolicznosci, które wszystkim chętnym utrudnieją podjęcie produkcji pewnego dobra (np. wyłączny dostęp dotychczasowych producentów do rzadkiego surowca, wysokie koszty uruchomienia produkcji, duże „korzyści skali”).

6 5 FORMY POLITYKI ANTYMONOPOLOWEJ (POLITYKI OCHRONY KONKURENCJI). 1. Kontrola już istniejących przedsiębiorstw „dysponujących siłą monopolistyczną”, czyli zdolnych – poprzez zmniejszenie pro- dukcji – podbijać cenę wytwarzanego dobra. 2. Niedopuszczanie do powstawania nowych przedsiębiorstw „dysponujących siłą monopolistyczną”.

7 6 KONTROLA JUŻ ISTNIEJĄCYCH MONOPOLI Państwo np. zwalcza zmowy cenowe (ang. price fixing) i drapieżne cenotwórstwo (ang. predatory pricing). Do zmowy cenowej docho- dzi, gdy kilka wielkich przedsiębiorstw zmniejsza produkcję i uz- gadnia cenę, zaprzestając stosowania jej jako narzędzia konku- rencji. Natomiast drapieżnym cenotwórstwem jest ustalanie ceny poniżej kosztów produkcji w celu wyparcia konkurentów z gałęzi. W ramach polityki antymonopolowej państwo zwalcza także wykorzytywanie przez wielkie przedsiębiorstwa ich uprzy- wilejowanej pozycji rynkowej, a także ograniczanie przez nie do- stępu konkurentów do rynku.

8 7 NIEDOPUSZCZANIE DO POWSTANIA NOWYCH PRZEDSIĘ- BIORSTW DYSPONUJĄCYCH „SIŁĄ MONOPOLISTYCZNĄ”. 1. Chodzi o kontrolę połączeń przedsiębiorstw (fuzji) (ang. mergers). 2. Rodzaje fuzji: a) Poziome. b) Pionowe. c) Konglomeraty.

9 8 INDEKS HERFINDAHLA-HIRSCHMANA (HHI, „HERF”) Suma kwadratów udziałów w rynku wszystkich działających na tym rynku przedsiębiorstw. Na przykład: Na rynku działa 1 firma (100%)  HHI = 10 000. Na rynku działają 2 firmy (50%, 50%)  HHI = 2500+2500=5000. Na rynku działa wiele małych firm (0,1%; 0,1; 0,1%... )  HHI = 0,01+0,01+0,01...

10 9 DOBRA PUBLICZNE ITP. Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatło- czony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa)

11 10 DOBRA PUBLICZNE ITP. Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatło- czony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) DOBRA PRYWATNE znamy doskonale; np. kiedy ktoś odgryzie kawałek naszej kanapki, dla nas zostaje mniej, jednak to my de- cydujemy, czy poczęstujemy kogoś kanapką. Zwykle nie przy- sparzają one kłopotów państwu, prywatni producenci wytwarza- ją ich dla nas mnóstwo!

12 11 DOBRA PUBLICZNE ITP. Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatło- czony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np.zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Z DOBRAMI KLUBOWYMI stykamy się rzadziej: np. wielu może wspólnie kibicować „Legii”, lecz jej właściciel jest w stanie nie wpuścić na stadion kogoś, kto nie zapłacił za bilet. Również dobrami „klubowymi” państwo nie musi się bardzo przejmować, bo prywatne przedsiębiorstwa chętnie produkują je dla członków „klubu”.

13 12 DOBRA Są przedmiotem rywalizacji Nie są przedmiotem rywalizacji Dają się zastrzec Dobra prywatne (np. kanapka z szynką) Dobra klubowe (np. nie zatłoczony basen na „Legii”) Nie dają się zastrzec Tragedia wspólnego pastwiska (np. zatłoczona plaża) Dobra publiczne (np. obrona narodowa) Zupełnie inaczej jest z DOBRAMI PUBLICZNYMI (ang. public goods), których dotyczy EFEKT GAPOWICZA (ang. free ri- ding): niemożność wykluczenia z udziału w konsumpcji (używa- nia) dobra powoduje, że z dobra można korzystać, nie ponosząc kosztów jego wytworzenia.  Z udziału w korzystaniu z dóbr publicznych nie spo- sób nikogo wykluczyć, a to że ktoś korzysta z takiego dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających - nie przeszkadza innym. Dobra prywatne, klubowe, publiczne i tragedia wspólnego pastwiska

14 13 Prawo, obrona narodowa, bezpieczeństwo na ulicach, polityka gospodarcza, pokaz sztucznych ogni, drogi i zieleńce miejskie, ogólnie dostępne kąpieliska, światło latarni morskiej, pomnik na Placu Niepodległości, publiczne radio i telewizja – oto przykłady dóbr publicznych.

15 14  Z udziału w korzystaniu z DÓBR PUBLICZNYCH nie sposób nikogo wykluczyć, a to, że ktoś korzysta z takiego dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających – nie przeszkadza innym. Prywatne firmy zwykle nie produkują wystarczającej ilości dóbr publicznych. Przecież nie są organizacjami charytatywnymi i mu- szą dostać zapłatę za swój produkt. Tymczasem dobra publiczne padają ofiarą gapowiczów.

16 15  Z udziału w korzystaniu z DÓBR PUBLICZNYCH nie sposób nikogo wykluczyć, a to, że ktoś korzysta z takiego dobra – do pewnej liczności zbioru korzystających – nie przeszkadza innym. Co może zrobić państwo, aby zapobiec nieefektywności towarzy- szącej zjawisku dóbr publicznych? Oto rozwiązania: 1. Państwo może samo wytwarzać te dobra. 2. Państwo może zamówić produkcję tych dóbr u prywatnych producentów. 3. Państwo może stworzyć możliwość wykluczenia osób niepowo- łanych z udziału w konsumpcji (użytkowaniu) tych dóbr.

17 16 ZADANIE Poklasyfikuj te dobra na prywatne, klubowe, publiczne itd.: a) Most Łazienkowski.

18 17 Poklasyfikuj te dobra na prywatne, klubowe, publiczne itd.: a) Most Łazienkowski. Niezatłoczony Most Łazienkowski nie jest przedmiotem rywalizacji i nie można go zastrzec, a więc jest PUBLICZNY („zakorko-wanego” dotyczyłaby „tragedia wspólnego pastwiska”). b) Usługi poczty w Polsce.

19 18 Poklasyfikuj te dobra na prywatne, klubowe, publiczne itd.: a) Most Łazienkowski. a) Niezatłoczony Most Łazienkowski nie jest przedmiotem rywali- zacji i nie można go zastrzec, a więc jest PUBLICZNY („zakorko- wanego” dotyczyłaby „tragedia wspólnego pastwiska”). b) Usługi poczty w Polsce. Usługi pocztowe nie są przedmiotem rywalizacji i można je zas- trzec, a zatem chodzi o dobro KLUBOWE. Na rynku usług pocz- towych działają prywatne firmy oferujące np. usługi kurierskie. Nie ma przeszkód, aby sprywatyzować Pocztę Polską. c) Program komputerowy WORD 2000.

20 19 Poklasyfikuj te dobra na prywatne, klubowe, publiczne itd.: a) Most Łazienkowski. a) Niezatłoczony Most Łazienkowski nie jest przedmiotem rywali- zacji i nie można go zastrzec, a więc jest PUBLICZNY („zakorko- wanego” dotyczyłaby „tragedia wspólnego pastwiska”). b) Usługi poczty w Polsce. Usługi pocztowe nie są przedmiotem rywalizacji i można je zas- trzec, a zatem chodzi o dobro KLUBOWE. Na rynku usług pocz- towych działają prywatne firmy oferujące np. usługi kurierskie. Nie ma przeszkód, aby sprywatyzować Pocztę Polską. c) Program komputerowy WORD 2000. c) Jeśli prawa autorskie są przestrzegane WORD 2000 jest przed- miotem rywalizacji i można go zastrzec,. A zatem – w praworząd- nych społeczeństwach – stanowi on dobro PRYWATNE. d) Usługi więzienia w Rawiczu.

21 20 Poklasyfikuj te dobra na prywatne, klubowe, publiczne itd.: a) Most Łazienkowski. a) Niezatłoczony Most Łazienkowski nie jest przedmiotem rywali- zacji i nie można go zastrzec, a więc jest PUBLICZNY („zakorko- wanego” dotyczyłaby „tragedia wspólnego pastwiska”). b) Usługi poczty w Polsce. Usługi pocztowe nie są przedmiotem rywalizacji i można je zas- trzec, a zatem chodzi o dobro KLUBOWE. Na rynku usług pocz- towych działają prywatne firmy oferujące np. usługi kurierskie. Nie ma przeszkód, aby sprywatyzować Pocztę Polską. c) Program komputerowy WORD 2000. c) Jeśli prawa autorskie są przestrzegane WORD 2000 jest przed- miotem rywalizacji i można go zastrzec,. A zatem – w praworząd- nych społeczeństwach – stanowi on dobro PRYWATNE. d) Usługi więzienia w Rawiczu. d) Usługi więzienia w Rawiczu zaspakajają potrzebę bezpieczeństwa praworządnych obywateli. Nie są one przedmiotem rywalizacji (tam jest dość miejsca dla przestępców!) i nie można ich zastrzec. Wię- zienie jest zatem dobrem PUBLICZNYM. e) Wiadomości telewizji „Canal+”.

22 21 Poklasyfikuj te dobra na prywatne, klubowe, publiczne itd.: a) Most Łazienkowski. a) Niezatłoczony Most Łazienkowski nie jest przedmiotem rywali- zacji i nie można go zastrzec, a więc jest PUBLICZNY („zakorko- wanego” dotyczyłaby „tragedia wspólnego pastwiska”). b) Usługi poczty w Polsce. Usługi pocztowe nie są przedmiotem rywalizacji i można je zas- trzec, a zatem chodzi o dobro KLUBOWE. Na rynku usług pocz- towych działają prywatne firmy oferujące np. usługi kurierskie. Nie ma przeszkód, aby sprywatyzować Pocztę Polską. c) Program komputerowy WORD 2000. c) Jeśli prawa autorskie są przestrzegane WORD 2000 jest przed- miotem rywalizacji i można go zastrzec,. A zatem – w praworząd- nych społeczeństwach – stanowi on dobro PRYWATNE. d) Usługi więzienia w Rawiczu. d) Usługi więzienia w Rawiczu zaspakajają potrzebę bezpieczeństwa praworządnych obywateli. Nie są one przedmiotem rywalizacji (tam jest dość miejsca dla przestępców!) i nie można ich zastrzec. Wię- zienie jest zatem dobrem PUBLICZNYM. e) Wiadomości telewizji „Canal+”. e) Wiadomości telewizji „Canal+” są kodowane, co umożliwia wy- kluczenia osób niepowołanych z udziału w konsumpcji. Mamy tu za- tem do czynienia z dobrem KLUBOWYM. f) Bezpieczeństwo na łódzkich Bałutach.

23 22 Poklasyfikuj te dobra na prywatne, klubowe, publiczne itd.: a) Most Łazienkowski. a) Niezatłoczony Most Łazienkowski nie jest przedmiotem rywali- zacji i nie można go zastrzec, a więc jest PUBLICZNY („zakorko- wanego” dotyczyłaby „tragedia wspólnego pastwiska”). b) Usługi poczty w Polsce. Usługi pocztowe nie są przedmiotem rywalizacji i można je zas- trzec, a zatem chodzi o dobro KLUBOWE. Na rynku usług pocz- towych działają prywatne firmy oferujące np. usługi kurierskie. Nie ma przeszkód, aby sprywatyzować Pocztę Polską. c) Program komputerowy WORD 2000. c) Jeśli prawa autorskie są przestrzegane WORD 2000 jest przed- miotem rywalizacji i można go zastrzec,. A zatem – w praworząd- nych społeczeństwach – stanowi on dobro PRYWATNE. d) Usługi więzienia w Rawiczu. d) Usługi więzienia w Rawiczu zaspakajają potrzebę bezpieczeństwa praworządnych obywateli. Nie są one przedmiotem rywalizacji (tam jest dość miejsca dla przestępców!) i nie można ich zastrzec. Wię- zienie jest zatem dobrem PUBLICZNYM. e) Wiadomości tele-wizji „Canal+”. e) Wiadomości telewizji „Canal+” są kodowane, co umożliwia wy- kluczenia osób niepowołanych z udziału w konsumpcji. Mamy tu za- tem do czynienia z dobrem KLUBOWYM. f) Bezpieczeństwo na łódzkich Bałutach. f) Bezpieczeństwo na łódzkich Bałutach stanowi typowy przykład dobra PUBLICZNEGO (nie jest przedmiotem rywalizacji i nie spo- sób go zastrzec). g) Usługi cmentarza na Powązkach w Warszawie.

24 23 Poklasyfikuj te dobra na prywatne, klubowe, publiczne itd.: a) Most Łazienkowski. a) Niezatłoczony Most Łazienkowski nie jest przedmiotem rywali- zacji i nie można go zastrzec, a więc jest PUBLICZNY („zakorko- wanego” dotyczyłaby „tragedia wspólnego pastwiska”). b) Usługi poczty w Polsce. Usługi pocztowe nie są przedmiotem rywalizacji i można je zas- trzec, a zatem chodzi o dobro KLUBOWE. Na rynku usług pocz- towych działają prywatne firmy oferujące np. usługi kurierskie. Nie ma przeszkód, aby sprywatyzować Pocztę Polską. c) Program komputerowy WORD 2000. c) Jeśli prawa autorskie są przestrzegane WORD 2000 jest przed- miotem rywalizacji i można go zastrzec,. A zatem – w praworząd- nych społeczeństwach – stanowi on dobro PRYWATNE. d) Usługi więzienia w Rawiczu. d) Usługi więzienia w Rawiczu zaspakajają potrzebę bezpieczeństwa praworządnych obywateli. Nie są one przedmiotem rywalizacji (tam jest dość miejsca dla przestępców!) i nie można ich zastrzec. Wię- zienie jest zatem dobrem PUBLICZNYM. e) Wiadomości telewizji „Canal+”. e) Wiadomości telewizji „Canal+” są kodowane, co umożliwia wy- kluczenia osób niepowołanych z udziału w konsumpcji. Mamy tu za- tem do czynienia z dobrem KLUBOWYM. f) Bezpieczeństwo na łódzkich Bałutach. f) Bezpieczeństwo na łódzkich Bałutach stanowi typowy przykład dobra PUBLICZNEGO (nie jest przedmiotem rywalizacji i nie spo- sób go zastrzec). g) Usługi cmentarza na Powązkach w Warszawie. g) „Prestiżowy” cmentarz na Powązkach jest przedmiotem rywa- lizacji, ponieważ brakuje na nim miejsca. W dodatku jego usługi są łatwe do zastrzeżenia. A zatem, jest to dobro PRYWATNE.

25 24 ZADANIE Przed chwilą za dobra publiczne uznałaś: Most Łazienkowski; us- ługi więzienia w Rawiczu; bezpieczeństwo na łódzkich Bałutach. a) Co zrobiło państwo, aby powstało odpowiednio dużo dóbr, które uz- nałeś za publiczne? b) Czy był inny sposób rozwiązania problemu?

26 25 ZADANIE Przed chwilą za dobra publiczne uznałaś: Most Łazienkowski; us- ługi więzienia w Rawiczu; bezpieczeństwo na łódzkich Bałutach. a) Co zrobiło państwo, aby powstało odpowiednio dużo dóbr, które uz- nałeś za publiczne? b) Czy był inny sposób rozwiązania problemu? Most zbudowały firmy na zlecenie państwa, które zarządza tym mo- stem. Państwo uznało, że przekazanie kontroli nad bardzo ważną częścią miejskiej sieci transportowej prywatnej firmie mogłoby za- grozić interesom społeczeństwa.

27 26 ZADANIE Przed chwilą za dobra publiczne uznałaś: Most Łazienkowski; us- ługi więzienia w Rawiczu; bezpieczeństwo na łódzkich Bałutach. a) Co zrobiło państwo, aby powstało odpowiednio dużo dóbr, które uz- nałeś za publiczne? b) Czy był inny sposób rozwiązania problemu? Most zbudowały firmy na zlecenie państwa, które zarządza tym mo- stem. Państwo uznało, że przekazanie kontroli nad bardzo ważną częścią miejskiej sieci transportowej prywatnej firmie mogłoby za- grozić interesom społeczeństwa. Więzienie w Rawiczu jest instytucją państwową. Jednak np. w Stanach istnieje wiele prywatnych więzień, które świadczą us- ługi zamówione przez państwo.

28 27 ZADANIE Przed chwilą za dobra publiczne uznałaś: Most Łazienkowski; us- ługi więzienia w Rawiczu; bezpieczeństwo na łódzkich Bałutach. a) Co zrobiło państwo, aby powstało odpowiednio dużo dóbr, które uz- nałeś za publiczne? b) Czy był inny sposób rozwiązania problemu? Most zbudowały firmy na zlecenie państwa, które zarządza tym mo- stem. Państwo uznało, że przekazanie kontroli nad bardzo ważną częścią miejskiej sieci transportowej prywatnej firmie mogłoby za- grozić interesom społeczeństwa. Więzienie w Rawiczu jest instytucją państwową. Jednak np. w Stanach istnieje wiele prywatnych więzień, które świadczą us- ługi zamówione przez państwo. Państwo samo zajmuje się produkcją bezpieczeństwa na łódzkich Bałutach. To samo mogą robić prywatne firmy ochroniar- skie. Jednak dla zapewnienia obywatelom równego dostępu do tego dobra państwo nie może zrezygnować z produkcji bezpieczeństwa publicznego.

29 28 EFEKTY ZEWNĘTRZNE Formą zawodności rynku, z którą zmaga się państwo, są także EFEKTY ZEWNĘTRZNE (ang. externalities).  Kiedy ktoś – gospodarując – wpływa na koszty i zado- wolenie innych inaczej niż za pośrednictwem rynku, mamy do czynienia z efektem zewnętrznym. Innymi słowy efekty zewnętrzne są dotyczącymi osób po- stronnych ubocznymi skutkami czyjegoś gospodarowania (konsu- mowania i produkowania dóbr). Np. efektem zewnętrznym JEST lepsza znajomość języka angielskiego wśród Polaków spowodowana ekspansją telewizji ka- blowych i internetu w Polsce. NIE SĄ nim natomiast korzyści Ros- ji z wyższych cen ropy naftowej po ograniczeniu produkcji przez Arabię Sauddyjską.

30 29 EFEKTY ZEWNĘTRZNE: pozytywne, negatywne, produkcyjne, konsumpcyjne, między gospo- darstwami domowymi, między firmami, między gospodarstwami domowymi a firmami… PRZYKŁADY: Tytoń Tlenek azotu Wścibska sąsiadka Bezpieczeństwo w okolicy renomowanego hotelu Zakład utylizacji odpadów organicznych i dom wczasowy

31 30 PRYWATNE ROZWIĄZANIA PROBLEMU EFEKTÓW ZEW- NĘTRZNYCH 1. NORMY SPOŁECZNE Wielu nie śmieci, bo jest to złe. Nakaz moralny skłania ich do brania pod uwagę skutków naszych działań dla innych ludzi, czyli - w jęz- zyku ekonomii – do INTERNALIZOWANIA efektów zewnętrznych.

32 31 2. NIEKIEDY PRYWATNE ROZWIĄZANIE MA CHARAKTER UMOWY... Może ono wtedy polegać na ŁĄCZENIU RÓŻNYCH RODZAJÓW DZIAŁALNOŚCI. (Np. pomyśl o sąsiadujących: właścicielu sadu jabłoni i hodowcy pszczół...)

33 32 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne?

34 33 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego?

35 34 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni. c) Czy z punktu widzenia właściciela pasieki sad nie jest za duży? Dlaczego?

36 35 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni. c) Czy z punktu widzenia właściciela pasieki sad nie jest za duży? Dlaczego? Jest za mały. Większy sad powoduje, że pszczoły dają więcej miodu. d) Właściciele pasieki i sadu zamieszkali razem. Jak wpłynie to na wielkość pasieki i sadu? `

37 36 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni. c) Czy z punktu widzenia właściciela pasieki sad nie jest za duży? Dlaczego? Jest za mały. Większy sad powoduje, że pszczoły dają więcej miodu. d) Właściciele pasieki i sadu zamieszkali razem. Jak wpłynie to na wielkość pasieki i sadu? Zarówno pasieka, jak i sad zostaną powiększone. e) Z jakim sposobem kontrolowania efektów zewnętrznych mamy tu do czynienia?

38 37 ZADANIE Sad sąsiaduje z pasieką. Im większy jest sad, tym więcej mio- du produkują pszczoły. Im większa jest pasieka, tym więcej wiśni rodzi sad. a) Co wspólnego mają z tym efekty zewnętrz- ne? Produkcji wiśni w sadzie towarzyszą pozytywne efekty zew- nętrzne, które dotyczą produkcji miodu w pasiece. Produkcji miodu w pasiece towarzyszą pozytywne efekty, które dotyczą produkcji wiśni w sadzie. b) Czy z punktu widzenia właściciela sadu pasieka nie jest za mała? Dlaczego? Jest za mała. Większa pasieka powoduje, że sad rodzi więcej wiśni. c) Czy z punktu widzenia właściciela pasieki sad nie jest za duży? Dlaczego? Jest za mały. Większy sad powoduje, że pszczoły dają więcej miodu. d) Właściciele pasieki i sadu zamieszkali razem. Jak wpłynie to na wielkość pasieki i sadu? Zarówno pasieka, jak i sad zostaną powiększone. e) Z jakim sposobem kontrolowania efektów zewnętrznych mamy tu do czynienia? Niekiedy prywatne podmioty radzą sobie z efektami zew- nętrznymi, łącząc się, co skutkuje uwzględnianiem przez nie efektów zewnętrznych, czyli ich INTERNALIZACJĄ. Tak właśnie jest w opisanej w opisanej sytuacji. (Jest to jednym z powodów fuzji-konglomeratów, o których mówiliśmy przy okazji analizy polityki ochrony konkurencji).

39 38 Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zwykle nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi (np. między sobą ne- gocjując odpowiednie zmniejszenie produkcji), więc MUSI JE ZASTĄPIĆ PAŃSTWO. Sposoby działania państwa (przykłady): 1.OGRANICZENIA ILOŚCIOWE (ang. command & control).

40 39 Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zwykle nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi (np. między sobą ne- gocjując odpowiednie zmniejszenie produkcji), więc MUSI JE ZASTĄPIĆ PAŃSTWO. Na przykład: 1. OGRANICZENIA ILOŚCIOWE (ang. command & control). 2. PODATKI, SUBSYDIA.

41 40 Gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa zwykle nie są w stanie same poradzić sobie z efektami zewnętrznymi (np. między sobą ne- gocjując odpowiednie zmniejszenie produkcji), więc MUSI JE ZASTĄPIĆ PAŃSTWO. Na przykład: 1. OGRANICZENIA ILOŚCIOWE (ang. command & control). 2. PODATKI, SUBSYDIA. 3. ZBYWALNE ZEZWOLENIA NA EMISJĘ (ang. tradable emis- sion permits).

42 41 KŁOPOTY Z INFORMACJĄ Kłopoty z informacją przyjmują dwie formy: 1.ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asym- metric information) (np. między sprzedawców i nabywców). 2.DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE).

43 42 ASYMETRYCZNY ROZKŁAD INFORMACJI (ang. asymmetric information) (np. między sprzedawców i nabywców).  Chodzi o sytuacje, w których gorsze poinformowanie jednej ze stron transakcji o ważnych cechach dobra lub samej transakcji może skłonić państwo do obrony „słab- szego”.

44 43 PRZYKŁADY: Praca przy azbeście, lek o nieznanych skutkach ubocznych, pożycz- ka, której prawdziwy koszt Twój Bank zamaskował finansowym żargonem, sfałszowana kiełbasa „Krakowska”, marihuana sprze- dawana w szkołach podstawowych, płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy, Pistolet-zabawka, którym przy odrobinie wysiłku można wybić oko siostrze

45 44 FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: Ustawy o bezpieczeństwie pracy. Ustawy o uczciwym handlu. Ograniczanie dostępu dóbr do rynku. Ograniczanie dostępu producentów do rynku. Udostępnianie informacji.

46 45 DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE).  Chodzi o sytuacje, w których jednostka - nie biorąc pod uwa- gę efektów zewnętrznych swojego działania, a także norm kul- turowych - podejmuje (rzekomo!) niewłaściwe decyzje o ilości nabywanych (konsumowanych) dóbr. Nawet jeśli informacja jest symetryczna, ludzie (rze- komo!) źle oceniają użyteczność pewnych dóbr...

47 46 PRZYKŁADY: Szczepienia ochronne, alkohol, wyroby tytoniowe, hazard, handel częściami ludzkiego ciała, „wysoka” kultura, aborcja, edukacja, niektóre rodzaje ubezpieczeń (OC, ubezpieczenie emerytalne), pornografia, prostytucja, transmisja z meczu Reprezentacji Naro- dowej, samochodowe pasy bezpieczeństwa, eutanazja.

48 47 DOBRA POŻĄDANE (ang. merit goods) i NIEPOŻĄDANE (ang. merit bads) (SPOŁECZNIE). FORMY INTERWENCJI PAŃSTWA: 1.Nakazy i zakazy. 2.Podatki i subsydia. 3.Propaganda „społeczna”.

49 48 ZADANIE: a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra pożądane/niepożądane społecznie?

50 49 ZADANIE: a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra pożądane/niepożądane społecznie? Dobra są pożądane/niepożądane społecznie nie z braku informacji, a z powodu złej oceny ich użyteczności przez nabywców. b) O jakie dobra chodzi, dlaczego? (i) Ekstaza sprzedawana w szkołach?

51 50 ZADANIE: a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra pożądane/niepożądane społecznie? Dobra są pożądane/niepożądane społecznie nie z braku informacji, a z powodu złej oceny ich użyteczności przez nabywców. b) O jakie dobra chodzi, dlaczego? (i) Ekstaza sprzedawana w szkołach? Dobro niepożądane. Zażywaniu ekstazy towarzyszą negatywne skutki uboczne (np. narkomani kradną). (ii) Tomik poezji Miłosza?

52 51 ZADANIE: a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra pożądane/niepożądane społecznie? Dobra są pożądane/niepożądane społecznie nie z braku informacji, a z powodu złej oceny ich użyteczności przez nabywców. b) O jakie dobra chodzi, dlaczego? (i) Ekstaza sprzedawana w szkołach? Dobro niepożądane. Zażywaniu ekstazy towarzyszą negatywne skutki uboczne (np. narkomani kradną). (ii) Tomik poezji Miłosza? (Dobro pożądane. Zdaniem wielu obcowanie z „wysoką” sztuką jest cenne samo w sobie i ma pozytywne skutki uboczne (np. maleje przestępczość). (iii) Płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy.

53 52 ZADANIE: a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra pożądane/niepożądane społecznie? Dobra są pożądane/niepożądane społecznie nie z braku informacji, a z powodu złej oceny ich użyteczności przez nabywców. b) O jakie dobra chodzi, dlaczego? (i) Ekstaza sprzedawana w szkołach? Dobro niepożądane. Zażywaniu ekstazy towarzyszą negatywne skutki uboczne (np. narkomani kradną). (ii) Tomik poezji Miłosza? (Dobro pożądane. Zdaniem wielu obcowanie z „wysoką” sztuką jest cenne samo w sobie i ma pozytywne skutki uboczne (np. maleje przestępczość). (iii) Płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy. Tego dobra ludzie kupią za dużo z powodu asymetrii informacji. Niektórzy uznają, że mają do czynienia z płytą słynnego brytyj- skiego zespołu. (iv) Ubezpieczenie kierowców od odpowiedzialności cywilnej (tzw. OC)?

54 53 ZADANIE: a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra pożądane/niepożądane społecznie? Dobra są pożądane/niepożądane społecznie nie z braku informacji, a z powodu złej oceny ich użyteczności przez nabywców. b) O jakie dobra chodzi, dlaczego? (i) Ekstaza sprzedawana w szkołach? Dobro niepożądane. Zażywaniu ekstazy towarzyszą negatywne skutki uboczne (np. narkomani kradną). (ii) Tomik poezji Miłosza? (Dobro pożądane. Zdaniem wielu obcowanie z „wysoką” sztuką jest cenne samo w sobie i ma pozytywne skutki uboczne (np. maleje przestępczość). (iii) Płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy. Tego dobra ludzie kupią za dużo z powodu asymetrii informacji. Niektórzy uznają, że mają do czynienia z płytą słynnego brytyj- skiego zespołu. (iv) Ubezpieczenie kierowców od odpowiedzialności cywilnej (tzw. OC)? Dobro pożądane. Dzięki OC szkody spowodowane przez kierow- ców pokrywają oni sami. (v) Ludzka gałka oczna (przeszczep)?

55 54 ZADANIE: a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra pożądane/niepożądane społecznie? Dobra są pożądane/niepożądane społecznie nie z braku informacji, a z powodu złej oceny ich użyteczności przez nabywców. b) O jakie dobra chodzi, dlaczego? (i) Ekstaza sprzedawana w szkołach? Dobro niepożądane. Zażywaniu ekstazy towarzyszą negatywne skutki uboczne (np. narkomani kradną). (ii) Tomik poezji Miłosza? (Dobro pożądane. Zdaniem wielu obcowanie z „wysoką” sztuką jest cenne samo w sobie i ma pozytywne skutki uboczne (np. maleje przestępczość). (iii) Płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy. Tego dobra ludzie kupią za dużo z powodu asymetrii informacji. Niektórzy uznają, że mają do czynienia z płytą słynnego brytyj- skiego zespołu. (iv) Ubezpieczenie kierowców od odpowiedzialności cywilnej (tzw. OC)? Dobro pożądane. Dzięki OC szkody spowodowane przez kierow- ców pokrywają oni sami. (v) Ludzka gałka oczna (przeszczep)? Dobro niepożądane. Wielu Polaków uważa, że nie można handlo- wać częściami ludzkiego ciała. (vi) 1397. odcinek telenoweli Serce Diany?

56 55 ZADANIE: a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra pożądane/niepożądane społecznie? Dobra są pożądane/niepożądane społecznie nie z braku informacji, a z powodu złej oceny ich użyteczności przez nabywców. b) O jakie dobra chodzi, dlaczego? (i) Ekstaza sprzedawana w szkołach? Dobro niepożądane. Zażywaniu ekstazy towarzyszą negatywne skutki uboczne (np. narkomani kradną). (ii) Tomik poezji Miłosza? (Dobro pożądane. Zdaniem wielu obcowanie z „wysoką” sztuką jest cenne samo w sobie i ma pozytywne skutki uboczne (np. maleje przestępczość). (iii) Płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy. Tego dobra ludzie kupią za dużo z powodu asymetrii informacji. Niektórzy uznają, że mają do czynienia z płytą słynnego brytyj- skiego zespołu. (iv) Ubezpieczenie kierowców od odpowiedzialności cywilnej (tzw. OC)? Dobro pożądane. Dzięki OC szkody spowodowane przez kierow- ców pokrywają oni sami. (v) Ludzka gałka oczna (przeszczep)? Dobro niepożądane. Wielu Polaków uważa, że nie można handlo- wać częściami ludzkiego ciała. (vi) 1397. odcinek telenoweli Serce Diany? Nie ma argumentów umożliwiających sklasyfikowanie tego dobra. (vii) Pistolet-zabawka, którym – przy odrobinie wysiłku - można wybić oko siostrze?

57 56 ZADANIE: a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra pożądane/niepożądane społecznie? Dobra są pożądane/niepożądane społecznie nie z braku informacji, a z powodu złej oceny ich użyteczności przez nabywców. b) O jakie dobra chodzi, dlaczego? (i) Ekstaza sprzedawana w szkołach? Dobro niepożądane. Zażywaniu ekstazy towarzyszą negatywne skutki uboczne (np. narkomani kradną). (ii) Tomik poezji Miłosza? (Dobro pożądane. Zdaniem wielu obcowanie z „wysoką” sztuką jest cenne samo w sobie i ma pozytywne skutki uboczne (np. maleje przestępczość). (iii) Płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy. Tego dobra ludzie kupią za dużo z powodu asymetrii informacji. Niektórzy uznają, że mają do czynienia z płytą słynnego brytyj- skiego zespołu. (iv) Ubezpieczenie kierowców od odpowiedzialności cywilnej (tzw. OC)? Dobro pożądane. Dzięki OC szkody spowodowane przez kierow- ców pokrywają oni sami. (v) Ludzka gałka oczna (przeszczep)? Dobro niepożądane. Wielu Polaków uważa, że nie można handlo- wać częściami ludzkiego ciała. (vi) 1397. odcinek telenoweli Serce Diany? Nie ma argumentów umożliwiających sklasyfikowanie tego dobra. (vii) Pistolet-zabawka, którym – przy odrobinie wysiłku - można wybić oko siostrze? Tego dobra ludzie kupią zbyt dużo z powodu asymetrii informacji. (viii) Kredyt, którego cenę Twój Bank zamaskował finansowym żargonem?

58 57 ZADANIE: a) Co różni dobra, których dotyczy asymetria informacji, i dobra pożądane/niepożądane społecznie? Dobra są pożądane/niepożądane społecznie nie z braku informacji, a z powodu złej oceny ich użyteczności przez nabywców. b) O jakie dobra chodzi, dlaczego? (i) Ekstaza sprzedawana w szkołach? Dobro niepożądane. Zażywaniu ekstazy towarzyszą negatywne skutki uboczne (np. narkomani kradną). (ii) Tomik poezji Miłosza? (Dobro pożądane. Zdaniem wielu obcowanie z „wysoką” sztuką jest cenne samo w sobie i ma pozytywne skutki uboczne (np. maleje przestępczość). (iii) Płyta The Best of Pink Floyd nagrana przez grupę Anaconda z Mławy. Tego dobra ludzie kupią za dużo z powodu asymetrii informacji. Niektórzy uznają, że mają do czynienia z płytą słynnego brytyj- skiego zespołu. (iv) Ubezpieczenie kierowców od odpowiedzialności cywilnej (tzw. OC)? Dobro pożądane. Dzięki OC szkody spowodowane przez kierow- ców pokrywają oni sami. (v) Ludzka gałka oczna (przeszczep)? Dobro niepożądane. Wielu Polaków uważa, że nie można handlo- wać częściami ludzkiego ciała. 1397. odcinek telenoweli Serce Diany? Nie ma argumentów umożliwiających sklasyfikowanie tego dobra. Pistolet-zabawka, którym – przy odrobinie wysiłku - można wybić oko siostrze? Tego dobra ludzie kupią zbyt dużo z powodu asymetrii informacji. Kredyt, którego cenę Twój Bank zamaskował finansowym żargo- nem? Asymetria informacji (pozornie kredyt jest tani).

59 58 Państwo – za pomocą PODATKÓW i ZASIŁKÓW – dba również o właściwy („sprawiedliwy”) PODZIAŁ DOCHODÓW.

60 59 PODATKI PODATKI są głównym źródłem dochodów państwa. W Polsce wpływy z opodatkowania wyniosły w 2007 r. 87,3% wszystkich do- chodów budżetu centralnego („budżetu państwa”) (kolejne 0,7% stanowiły dochody z cła, które też jest podatkiem).  Podatki są to - nie związane z własnością – przymuso- we płatności gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na rzecz państwa.

61 60 RODZAJE PODATKÓW Często wyróżnia się podatki: BEZPOŚREDNIE i POŚREDNIE. Te pierwsze obciążają dochody wprost. W Polsce w 2007 r. do bezpoś- rednich zaliczano następujące podatki „centralne”: dochodowy od osób fizycznych (ang. personal income tax, PIT); dochodowy od osób prawnych (ang. corporate income tax, CIT) i „gminne”: od spadków i darowizn; rolny; leśny; od nieruchomości. Natomiast podatki pośrednie są ukryte w cenach dóbr. W Polsce pośrednie są np: podatek od wartości dodanej (ang. value added tax, VAT) (podatek od towarów i usług), akcyza, podatek od gier.

62 61 Udział najważniejszych podatków w dochodach podatkowych budżetu cen- tralnego w 2007 r. (w mld zł; w %). 1.Wpływy podatkowe budżetu państwa 236,4 100,0 w tym m.in.: -VAT 96,440,8 -PIT 35,420,7 -Akcyza 49,015,0 -CIT 24,510,4 Źródło: Dane GUS.

63 62 PODATKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ Ludzie chcą, aby podatki były sprawiedliwe. Rozumieją przez to różne rzeczy. Domagają się np. sprawiedliwości poziomej i piono- wej. SPRAWIEDLIWOŚĆ POZIOMA oznacza, że osoby o równym do- chodzie płacą tyle samo. SPRAWIEDLIWOŚĆ PIONOWA to stan, gdy podatek jest równie dolegliwy dla wszystkich, bez względu na dochód.

64 63 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”?

65 64 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”? Taka sama dla wszystkich stawka opodatkowania powoduje, że lu- dzie o równym dochodzie płacą tyle samo. Pozioma sprawiedliwość została więc osiągnięta! b) A czy jest on „sprawiedliwy pionowo”?

66 65 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”? Taka sama dla wszystkich stawka opodatkowania powoduje, że lu- dzie o równym dochodzie płacą tyle samo. Pozioma sprawiedliwość została więc osiągnięta! b) A czy jest on „sprawiedliwy pionowo”? Odpowiedź zależy od interpretacji słów: „równie dolegliwy bez względu na dochód”: /i/ Jeśli podatek jest „równie dolegliwy” wtedy, kiedy wszyscy płacą tyle samo, to podatek liniowy nie jest sprawiedliwy pionowo. Dys- kryminowani są bogaci (np. 30% od 2000 gb jest mniejsze od 30% od 3000 gb).

67 66 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”? Taka sama dla wszystkich stawka opodatkowania powoduje, że lu- dzie o równym dochodzie płacą tyle samo. Pozioma sprawiedliwość została więc osiągnięta! b) A czy jest on „sprawiedliwy pionowo”? b) Odpowiedź zależy od interpretacji słów: „równie dolegliwy bez względu na dochód”: /i/ Jeśli podatek jest „równie dolegliwy” wtedy, kiedy wszyscy płacą tyle samo, to podatek liniowy nie jest sprawiedliwy pionowo. Dyskryminowani są bogaci (np. 30% od 2000 gb jest mniejsze od 30% od 3000 gb). /ii/ Jeśli podatek jest „równie dolegliwy” wtedy, kiedy każdy płaci równą część każdego gdyba dochodu to, owszem, podatek proporcjo- nalny jest sprawiedliwy pionowo.

68 67 ZADANIE Oto plany zwolenników planowanej w Hipotecji reformy podatko- wej. Wprowadzi się jedną stawkę (30%) podatku od wszystkich do- chodów. (Teraz część dochodów nie jest opodatkowana, np. docho- dy wydane na zakup mieszkania. Reszty dotyczy coraz wyższe staw- ki: 20%, 30% i 40%). a) Dlaczego planowany podatek liniowy (ang. flat tax) jest „sprawiedliwy poziomo”? Taka sama dla wszystkich stawka opodatkowania powoduje, że lu- dzie o równym dochodzie płacą tyle samo. Pozioma sprawiedliwość została więc osiągnięta! b) A czy jest on „sprawiedliwy pionowo”? b) Odpowiedź zależy od interpretacji słów: „równie dolegliwy bez względu na dochód”: /i/ Jeśli podatek jest „równie dolegliwy” wtedy, kiedy wszyscy płacą tyle samo, to podatek liniowy nie jest sprawiedliwy pionowo. Dyskryminowani są bogaci (np. 30% od 2000 gb jest mniejsze od 30% od 3000 gb). /ii/ Jeśli podatek jest „równie dolegliwy” wtedy, kiedy każdy płaci równą część każdego gdyba dochodu to, owszem, podatek proporcjo- nalny jest sprawiedliwy pionowo. /iii/ Wielu zakłada, że dla bogatych dolegliwość spowodowana za- braniem im przez państwo stałej części każdego zarobionego gdyba jest mniejsza niż dla biednych. Według nich podatek proporcjonal- ny nie jest sprawiedliwy pionowo. Dyskryminowani są biedni. Bo- gatsi powinni płacić wedle wyższej stawki!

69 68 Ludzie bywają także zwolennikami ZASADY ZDOLNOŚCI DO PŁACENIA (ang. ability to pay principle), twierdząc, że podatki po- winni płacić ci, których na to stać. Z kolei rzecznicy ZASADY: PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. benefits principle), chcą opodatkować korzyści z konkretnych działań państwa (np. podatek drogowy powinni płacić głównie właś- ciciele samochodów).

70 69 ZADANIE Zgodnie z ZASADĄ ZDOLNOŚCI DO PŁACENA (ang. ability to pay principle) podatki powinny obciążać głównie osoby, które stać na ich płacenie. Natomiast zwolennicy zasady: PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. benefits principle) domagają się opo- datkowywania tych, którzy odnoszą największe korzyści z kon- kretnych działań państwa. O którą z tych zasad chodzi poniżej? a) Opłata za wstęp do Tatrzańskiego Parku Narodowego.

71 70 Zgodnie z ZASADĄ ZDOLNOŚCI DO PŁACENA (ang. ability to pay principle) podatki powinny obciążać głównie osoby, które stać na ich płacenie. Natomiast zwolennicy zasady: PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. benefits principle) domagają się opo- datkowywania tych, którzy odnoszą największe korzyści z kon- kretnych działań państwa. O którą z tych zasad chodzi poniżej? a) Opłata za wstęp do Tatrzańskiego Parku Narodowego. Zasada: „płaci, kto korzysta”. b) Podatek od nieruchomości, którego wprowadzenie od wielu lat projektuje się w Polsce (kataster).

72 71 Zgodnie z ZASADĄ ZDOLNOŚCI DO PŁACENA (ang. ability to pay principle) podatki powinny obciążać głównie osoby, które stać na ich płacenie. Natomiast zwolennicy zasady: PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. benefits principle) domagają się opo- datkowywania tych, którzy odnoszą największe korzyści z kon- kretnych działań państwa. O którą z tych zasad chodzi poniżej? a) Opłata za wstęp do Tatrzańskiego Parku Narodowego. Zasada: „płaci, kto korzysta”. b) Podatek od nieruchomości, którego wprowadzenie od wielu lat projektuje się w Polsce (kataster). „Zasada zdolności do płacena”. c) Podatek drogowy, w Polsce ukryty w cenie benzyny.

73 72 Zgodnie z ZASADĄ ZDOLNOŚCI DO PŁACENA (ang. ability to pay principle) podatki powinny obciążać głównie osoby, które stać na ich płacenie. Natomiast zwolennicy zasady: PŁACI, KTO KORZYSTA (ang. benefits principle) domagają się opo- datkowywania tych, którzy odnoszą największe korzyści z kon- kretnych działań państwa. O którą z tych zasad chodzi poniżej? a) Opłata za wstęp do Tatrzańskiego Parku Narodowego. Zasada: „płaci, kto korzysta”. b) Podatek od nieruchomości, którego wprowadzenie od wielu lat projektuje się w Polsce (kataster). „Zasada zdolności do płacena”. c) Podatek drogowy, w Polsce ukryty w cenie benzyny. Zasada: „płaci, kto korzysta”.

74 73 Sprawiedliwości służą nie tylko podatki, lecz także ZASIŁKI (płat- ności transferowe, transfery) (ang. transfer payments) takie, jak zasił- ki dla bezrobotnych, zasiłki dla chorych, dla starych, dla rodzin wie- lodzietnych itp. Poza wydatkami na zakup dóbr transfery są głów- nym rodzajów wydatków państwa.  Zasiłkiem (transferem) nazywamy inne niż podatki, niehand- lowe przepływy dóbr między konsumentami, producentami i państwem.

75 74 RODZAJE ZASI ŁKÓW WYRÓŻNIMY: 1) Zasiłki państwa dla gospodarstw domowych i producentów (np. zasiłki pielęgnacyjne, dotacje państwa dla organizacji pozarządo- wych). 2) Zasiłki pomiędzy producentami i gospodarstwami domowymi (np. umorzenie „złego długu” przez bank, jałmużna dla chorego na AIDS). W RAMACH INNEGO PODZIAŁU ROZRÓŻNIA SIĘ: 1) Zasiłki pieniężne (np. stypendium za wyniki w nauce). 2) Zasiłki rzeczowe (np. koce wysłane powodzianom). JESZCZE INNA KLASYFIKACJA DZIELI ZASIŁKI NA: 1) Uzależnione od dochodu (np. zasiłek dla rodziny wielodzietnej). 2) Nie uzależnione od dochodu, lecz np. od wieku korzystającego, jego sprawności fizycznej, stosunku do pracy (np. renta inwalidz- ka).

76 75 ZASIŁKI A SPRAWIEDLIWOŚĆ I EFEKTYWNOŚĆ Zasiłki państwa służą sprawiedliwości. Jednak ubocznym skut- kiem jest zmniejszenie dobroczynności prywatnej, np. osób, koś- ciołów. W dodatku transfery powodują nieefektywność, zniechę- cając do pracy (to dlatego mówimy, że „biednemu lepiej dać węd- kę, a nie rybę”). Licząc na zasiłek, ludzie stają się bierni, co powo- duje, że maleje ilość wytwarzanych dóbr. Ów konflikt sprawiedliwości i efektywności bywa ilus- trowany obrazem przeciekającego bukłaka, w którym niesie się wodę spragnionym. Z niektórych szacunków wynika, że w Sta- nach Zjednoczonych z każdych 100 dolarów przeznaczonych na pomoc społeczną aż 70 pokrywa same koszty spowodowane doko- naniem transferu. Chodzi o: biurokrację, zanik przedsiębiorczoś- ci, spowodowany rosnącymi podatkami spadek dochodów, a za- tem także skłonności do oszczędzania, który zmniejsza inwestycje i wzrost gospodarczy.

77 76 ZADANIE Państwu Bimbalskim, którzy żyją z zasiłku, zaproponowano pracę za 20 zł na godzinę. Każda zarobiona złotówka zmniejsza zasiłek o 0,5 zł. W dodatku, gdy zarobek Bimbalskich przekroczy 400 zł, ut- racą oni prawo do bonów na darmową żywność wartych 200 zł. a) W jakim tempie wzrastałby początkowo dochód całkowity Bimbal- skich, gdyby nie było zasiłków? A jeśli zasiłki są?

78 77 ZADANIE Państwu Bimbalskim, którzy żyją z zasiłku, zaproponowano pracę za 20 zł na godzinę. Każda zarobiona złotówka zmniejsza zasiłek o 0,5 zł. W dodatku, gdy zarobek Bimbalskich przekroczy 400 zł, ut- racą oni prawo do bonów na darmową żywność wartych 200 zł. a) W jakim tempie wzrastałby początkowo dochód całkowity Bimbal- skich, gdyby nie było zasiłków? A jeśli zasiłki są? Gdyby nie było zasiłku, za każdą dodatkową godzinę pracy Bimbal- scy dostawaliby 20 zł. Gdy zasiłek istnieje i jest „płynnie” zmniejsza- ny w miarę wzrostu dochodu z pracy, za każdą dodatkową godzinę pracy Bimbalscy dostają 20 zł–10 zł = 10 zł. b) Dlaczego transfery osłabiają motywację do pracy?

79 78 ZADANIE Państwu Bimbalskim, którzy żyją z zasiłku, zaproponowano pracę za 20 zł na godzinę. Każda zarobiona złotówka zmniejsza zasiłek o 0,5 zł. W dodatku, gdy zarobek Bimbalskich przekroczy 400 zł, ut- racą oni prawo do bonów na darmową żywność wartych 200 zł. a) W jakim tempie wzrastałby początkowo dochód całkowity Bimbal- skich, gdyby nie było zasiłków? A jeśli zasiłki są? Gdyby nie było zasiłku, za każdą dodatkową godzinę pracy Bimbal- scy dostawaliby 20 zł. Gdy zasiłek istnieje i jest „płynnie” zmniejsza- ny w miarę wzrostu dochodu z pracy, za każdą dodatkową godzinę pracy Bimbalscy dostają 20 zł–10 zł = 10 zł. b) Dlaczego transfery osłabiają motywację do pracy? Przyczyną jest właśnie ten fakt, że dochód całkowity pracownika rośnie wolniej w sytuacji, kiedy jest wypłacany zasiłek. c) Czy w tej sytuacji występuje „pułapka dobroczynności? Dlacze- go?

80 79 ZADANIE Państwu Bimbalskim, którzy żyją z zasiłku, zaproponowano pracę za 20 zł na godzinę. Każda zarobiona złotówka zmniejsza zasiłek o 0,5 zł. W dodatku, gdy zarobek Bimbalskich przekroczy 400 zł, ut- racą oni prawo do bonów na darmową żywność wartych 200 zł. a) W jakim tempie wzrastałby początkowo dochód całkowity Bimbal- skich, gdyby nie było zasiłków? A jeśli zasiłki są? Gdyby nie było zasiłku, za każdą dodatkową godzinę pracy Bimbal- scy dostawaliby 20 zł. Gdy zasiłek istnieje i jest „płynnie” zmniejsza- ny w miarę wzrostu dochodu z pracy, za każdą dodatkową godzinę pracy Bimbalscy dostają 20 zł–10 zł = 10 zł. b) Dlaczego transfery osłabiają motywację do pracy? Przyczyną jest właśnie ten fakt, że dochód całkowity pracownika rośnie wolniej w sytuacji, kiedy jest wypłacany zasiłek. c) Czy w tej sytuacji występuje „pułapka dobroczynności? Dlacze- go? W „pułapkę dobroczynności” Bimbalscy wpadną, kiedy ich dochód z pracy zbliży się do 400 zł, czyli kiedy będą pracować prawie 20 go- dzin. Wydłużenie czasu pracy spowoduje wtedy, że ich dochód cał- kowity zmniejszy się „skokowo” o około 200 zł, czyli o równowar- tość utraconych bonów na darmową żywność. Skutkiem jest nie tyl- ko osłabienie, ale zupełne zniknięcie motywacji do podejmowania dodatkowej pracy. d) O ile Bimbalscy musieliby wydłużyć czas pracy, aby wyrwać się z „pułapki dobroczynności” (załóż, że ciągle jeszcze istnieje zasiłek)?

81 80 ZADANIE Państwu Bimbalskim, którzy żyją z zasiłku, zaproponowano pracę za 20 zł na godzinę. Każda zarobiona złotówka zmniejsza zasiłek o 0,5 zł. W dodatku, gdy zarobek Bimbalskich przekroczy 400 zł, ut- racą oni prawo do bonów na darmową żywność wartych 200 zł. a) W jakim tempie wzrastałby początkowo dochód całkowity Bimbal- skich, gdyby nie było zasiłków? A jeśli zasiłki są? Gdyby nie było zasiłku, za każdą dodatkową godzinę pracy Bimbal- scy dostawaliby 20 zł. Gdy zasiłek istnieje i jest „płynnie” zmniejsza- ny w miarę wzrostu dochodu z pracy, za każdą dodatkową godzinę pracy Bimbalscy dostają 20 zł–10 zł = 10 zł. b) Dlaczego transfery osłabiają motywację do pracy? Przyczyną jest właśnie ten fakt, że dochód całkowity pracownika rośnie wolniej w sytuacji, kiedy jest wypłacany zasiłek. c) Czy w tej sytuacji występuje „pułapka dobroczynności? Dlacze- go? W „pułapkę dobroczynności” Bimbalscy wpadną, kiedy ich dochód z pracy zbliży się do 400 zł, czyli kiedy będą pracować prawie 20 go- dzin. Wydłużenie czasu pracy spowoduje wtedy, że ich dochód cał- kowity zmniejszy się „skokowo” o około 200 zł, czyli o równowar- tość utraconych bonów na darmową żywność. Skutkiem jest nie tyl- ko osłabienie, ale zupełne zniknięcie motywacji do podejmowania dodatkowej pracy. d) O ile Bimbalscy musieliby wydłużyć czas pracy, aby wyrwać się z „pułapki dobroczynności” (załóż, że ciągle jeszcze istnieje zasiłek)? Należałoby wydłużyć czas pracy o tyle godzin, że dochód z ich prze- pracowania zrówna się z wartością utraconych bonow na darmową żywność. Wiemy, że w momencie natknięcia się Bimbalskich na „pu- łapkę dobroczynności” dostają oni jeszcze zasiłek. Wynika stąd, że szukana liczba godzin wynosi 200 zł/10 zł, czyli 20 godzin.

82 81  PODZIAŁ PODMIOTOWY oznacza podział dochodów między gospodarstwa domowe. Wygodnymi narzędziami opisu zróżnicowania dochodów gospo- darstw domowych są KRZYWA LORENZA i WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO oraz WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA i LINIA UBÓS- TWA. W wyniku działań państwa posługującego się podatkami i trans- ferami powstaje podmiotowy podział dochodów w społeczeństwie. Chodzi o dochody gospodarstw domowych.

83 82 KRZYWA LORENZA Na osi poziomej układu współrzędnych mierzymy odsetek wszyst- kich gospodarstw domowych (od najuboższych do najbogatszych), a na pionowej – odsetek wszystkich dochodów. Punkty krzywej Lorenza pokazują jaką część wszystkich dochodów przypada danemu odsetkowi gospodarstw domowych. Krzywa Lorenza zaczyna się w początku układu (0% ro- dzin ma 0% dochodów!), a kończy w punkcie o współrzędnych: 100% i 100% (100% gospodarstw domowych dostaje 100% docho- dów wszystkich gospodarstw domowych). Amerykańska krzywa Lorenza, 2001 r. Dochody 100% 20% 4,3% A  0  B Grupy kwintylowe Grupy kwintylowe a/ Odsetek dochodów Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta 4,3 9,9 15,6 23,0 47,2 a/ Od najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji.

84 83 WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO Pole między krzywą Lorenza, a linią doskonałej równości (przekąt- na na rysunku) stanowi wygodną miarę nierówności dochodów. Je- go udział w całości obszaru pod linią doskonałej równości to współ- czynnik Giniego, którego wartość zmienia się od 0 (doskonała rów- ność) do 1 (zupełna nierówność). Amerykańska krzywa Lorenza (2001 r.) Punkty krzywej Lorenza pokazują, jaką część wszystkich dochodów przypada danemu odsetkowi (np. kwintylowi) gospodarstw domowych. Dochody 100% 20% 4,3% A  0  B Grupy kwintylowe Grupy kwintylowe a/ Odsetek dochodów Pierwsza Druga Trzecia Czwarta Piąta 4,3 9,9 15,6 23,0 47,2 a/ Od najbiedniejszych do najbogatszych 20% populacji.

85 84 WSPÓŁCZYNNIK GINIEGO – wskaźnik koncentracji do- chodów, przyjmuje wartość między 0 a 1 (lub jeśli pomno- żymy ją przez 100, między 0 a 100). Wskaźnik ten osiągnąłby wartość 0, gdyby wszystkie osoby miały ten sam dochód, na- tomiast wartość 1, gdyby wszystkie osoby, poza jedną, miały dochód zerowy. Uwaga: Dane dla Austrii, Belgii, Irlandii i Wielkiej Brytanii dotyczą 2011 roku. Źródło: Dane GUS.

86 85 LINIA UBÓSTWA LINIĘ UBÓSTWA (ang. poverty line) wyznacza tzw. MINIMUM SOCJALNE, czyli minimalny dochód zaspokajający podstawowe potrzeby gospodarstwa domowego. Minimum socjalne jest wyznaczone przez wartość koszyka niezbęd- nych człowiekowi dóbr, którego skład określają urzędnicy i naukow- cy, dbając by były one odpowiednie jakościowo, zróżnicowane i ta- nie (np. kaloryczne). Chodzi m.in. o wydatki na żywność, mieszkanie (eksploatacja i wy- posażenie), edukację, kulturę i rekreację, odzież i obuwie, ochronę zdrowia, higienę osobistą, transport i łączność,

87 86 WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA WSPÓŁCZYNNIK UBÓSTWA (ang. poverty rate) stanowi odsetek gospodarstw domowych żyjących poniżej linii ubóstwa, czyli osiąga- jących dochód niższy od minimum socjalnego.

88 87 Wylicza się kilka różnych linii ubóstwa, oddzielnie dla osób samot- nych, dla dwuosobowych gospodarstw domowych itd. W 2004 r. w Stanach linia ubóstwa dla osób samotnych przebiegała na wysokości 9 393 dolarów, a dla rodziny czterooso- bowej na wysokości 18 810 dolarów rocznie. (W Polsce w XII ’03 odpowiednio 792,3 zł i 2 327,6 zł). Zgodnie z tym kryterium w 2003 r. 12,5% Amerykanów (36 mln osób, głównie czarnoskórych, imi- grantów z krajów hiszpańskojęzycznych, rodzin samotnych kobiet) żyło w biedzie. (W Polsce w 2003 r. współczynnik ubóstwa wynosił 59,0%).

89 88 W Polsce obliczane jest także tzw. MINIMUM EGZYSTENCJI, które umożliwia zaspokojenie tylko najniezbędniejszych potrzeb; po jego przekroczeniu następuje BIOLOGICZNE WYNISZCZENIE organizmu. W czerwcu 2014 r. minimum egzystencji wynosiło 541,9 zł i 1850,85 zł (odpowiednio: dla osób samotnych i rodzin cztero- osobowych) (dane MPiSS). PONIŻEJ MINIMUM EGZYSTENCJI ŻYŁO 6,7% OSÓB W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH (te badania gusowskie nie obejmują np. osób bezdomnych. ----------------------- A Zgodnie z danymi Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 r. W POLSCE BYŁO około 26 TYS. BEZDOMNYCH.

90 89 Tablica ukazuje dochody w spo- łeczeństwie, które składa się z 4 obywateli A, B, C, D. Minimum socjalne wynosi 600. a) Narysuj krzywą Lorenza. ABCD 1000500250

91 90 Tablica ukazuje dochody w spo- łeczeństwie, które składa się z 4 obywateli A, B, C, D. Minimum socjalne wynosi 600. a) Narysuj krzywą Lorenza. ABCD 1000500250 100% 75% 50% 25% 0 25% 50% 75% 100% Odsetek gospodarstw domowych Odsetek dochodów Uzupełnij zdania: b) „Linia ubóstwa” przebiega na poziomie ……- ….

92 91 Tablica ukazuje dochody w spo- łeczeństwie, które składa się z 4 obywateli A, B, C, D. Minimum socjalne wynosi 600. a) Narysuj krzywą Lorenza. ABCD 1000500250 100% 75% 50% 25% 0 25% 50% 75% 100% Odsetek gospodarstw domowych Odsetek dochodów Uzupełnij zdania: b) „Linia ubóstwa” przebiega na poziomie ……- …. „Linia ubóstwa” przebiega na poziomie.600.. c) „Współczynnik ubóstwa” jest równy............

93 92 Tablica ukazuje dochody w spo- łeczeństwie, które składa się z 4 obywateli A, B, C, D. Minimum socjalne wynosi 600. a) Narysuj krzywą Lorenza. ABCD 1000500250 100% 75% 50% 25% 0 25% 50% 75% 100% Odsetek gospodarstw domowych Odsetek dochodów Uzupełnij zdania: b) „Linia ubóstwa” przebiega na poziomie ……- …. „Linia ubóstwa” przebiega na poziomie.600.. c) „Współczynnik ubóstwa” jest równy............ „Współczynnik ubóstwa” jest równy........75%..