Znaczenie i uwarunkowania ochrony zadrzewień na obszarach rolniczych

Prezentacja na temat: "Znaczenie i uwarunkowania ochrony zadrzewień na obszarach rolniczych"— Zapis prezentacji:

1 Znaczenie i uwarunkowania ochrony zadrzewień na obszarach rolniczych
Stanisław Balazy i Krzysztof Ziomek

2

3 Główne funkcje zadrzewień na obszarach rolnych
1. Ochrona wód Oczyszczanie (przechwytywanie i neutralizacja zanieczyszczeń zwłaszcza obszarowych) Zwiększanie retencji 2. Ograniczanie lub zapobieganie erozji wodnej i wietrznej 4. Ochrona różnorodności biologicznej 5. Kompleks funkcji zdrowotnych i rekreacyjnych (łącznie z estetyką krajobrazów). 6. Wytwarzanie produktów lub surowców użytkowych (drewno, owoce, miód, rośliny lecznicze, użytki łowieckie itd.). akumulacja w ściółce i rizosferze (neutralizacja czasowa) { { wbudowanie w biomasę zdrewniałą (wycofanie długookresowe) ochrona obszarów źródliskowych i ujęć wody pitnej przed spływami z przyległych terenów { przez spowolnienie odpływu przez pośrednie obniżenie ewapotranspiracji pól 3. Ochrona upraw rolnych ograniczanie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń obszarowych i ich neutralizacja; izolacja od zewnętrznych źródeł zagrożeń; modyfikacja warunków agroklimatycznych na polach uprawnych; zapobieganie niepożądanemu krzyżowaniu się różnych odmian roślin; zachowanie w środowisku czynników biologicznych ograniczających populację agrofagów { ostoje i drogi migracyjne (korytarze ekologiczne) możliwości kształtowania w kierunku pożądanym z punktu widzenia rolnictwa

4 Zadrzewiony odcinek pobrzeża zbiornika wodnego – optymalna ostoja różnorodności biologicznej wśród pól

5 Śródpolne bagno obsadzone roślinnością drzewiastą – celem zwiększenia efektywności oczyszczania przepływającej wody

6 Czynniki określające ważność problematyki zadrzewieniowej
Dominacja obszarów rolniczych wśród form użytkowania ziemi oznacza, że na 60% powierzchni kraju powinny istnieć odpowiednio ukształtowane i wielofunkcyjne struktury ochronne trwałej roślinności z udziałem gatunków drzewiastych, celem zapewnienia właściwych warunków życia ludności i produkcji na cele spożywcze. Wielość spełnianych przez zadrzewienia funkcji ochronnych w krajobrazie, przy czym: - nie ma możliwości zastąpienia zadrzewień technicznymi środkami lub metodami przechwytywania i neutralizacji zanieczyszczeń obszarowych; - jest to jedyny sposób przeciwdziałania degradacji zasobów biologicznych na obszarach rolniczych; - jest to najtańszy i najskuteczniejszy sposób ograniczania erozji gleb; 3. Korzyści ekonomiczne i możliwości poszerzania źródeł dochodu mieszkańców (np. użytki drzewne, uprawy energetyczne, pszczelarstwo, łowiectwo, wędkarstwo, usługi agroturystyczne, regionalne oferty gastronomiczne itp.). 4. Walory estetyczno-krajobrazowe, rekreacyjne i zdrowotne obszarów rolniczych.

7

8 Proces erozji wąwozowej zatrzymany przy skraju zadrzewienia

9 Przeciwerozyjny układ zakrzewień na stoku wzniesienia

10 Stare przydrożne zadrzewienia dębowe, jesionowe i wiązowe charakteryzują się generalnie silnym rozluźnieniem zwarcia drzew, jednakże reprezentują na ogół stosunkowo duże zasoby użytkowego surowca drzewnego, zapewniając jednocześnie trwałość istnienia pasm zadrzewieniowych przez kilkusetletnie okresy czasu. Drewno gatunków złożonych z drzew szybko przyrastających ulega stosunkowo wcześnie zgniliznom i deprecjacji, stwarzając większe zagrożenia przez wiatrołomy lub wywroty. Luki powstałe w wyniku naturalnych wypadów lub wyrębów pielęgnacyjnych powinny być na bieżąco uzupełniane, celem zachowania ciągłości funkcjonowania pasm. Aktualnie, według przeprowadzonych rozpoznań, około 30% zadrzewień przydrożnych wykazuje potrzeby uzupełnień więźby o 1/3, natomiast około 50% - w granicach 1/4 do 1/5. Niekompletność zadrzewień wydatnie upośledza spełnianie przez nie wszystkich funkcji ochronnych.

11 Przykłady sieci zadrzewień typu „bocage”
z północnej Francji

12 Nowo-nasadzone zadrzewienie pasmowe
3-letnie 6-letnie

13 Pasmowe zadrzewienie liściaste przecinające kompleks bezdrzewnych pól

14 Sieć barier biogeochemicznych w Parku Krajobrazowym
im. Gen. Dezyderego Chłapowskiego drogi stare pasma ochronne pasma niekompletne lasy, parki, sady zbiorniki wodne i cieki osiedla nowo nasadzone zadrzewienia

15 Próba odtwarzania liniowego zadrzewienia przydrożnego z samosiewek

16 Bezdrzewne pola po usunięcia zadrzewień przydrożnych oraz stare zadrzewienie lipowe mogące stwarzać zagrożenie w czasie huraganów z powodu deprecjacji drewna

17 Aktualnie najwięcej kontrowersji budzi problem zadrzewień przy drogach publicznych. Istniejące obecnie zadrzewienia przydrożne nasadzane były poczynając od początku XIX wieku, w części spontanicznie lub na podstawie przepisów wydawanych przez administracje państw zaborczych, a od 1923 roku - w oparciu o regulacje krajowe. W rezultacie zaniedbań w dziedzinie modernizacji dróg przy szybko wzrastającej - zwłaszcza w ostatnim 15-leciu - liczbie pojazdów, zwiększeniu uległa również liczba wypadków drogowych, wśród których kolizje z drzewami lub słupami przydrożnymi stanowią według statystyk w ostatnich latach około 11%. W ich wyniku ginęło rocznie około 1000 osób, co stanowi 16% wszystkich wypadków śmiertelnych. Podobne analizy dla województwa Warmińsko-Mazurskiego wykazały liczby dwukrotnie wyższe. Ponieważ zasięg akcji „Stop śmierci na przydrożnych drzewach" rozszerza się, a jednocześnie łagodzone są przepisy dopuszczające wycinkę drzew w zadrzewieniach oraz opóźnia się wydanie przepisów wykonawczych do odpowiednich artykułów Usta-wy o ochronie przyrody, usuwanie drzew przy-drożnych może doprowadzić do drastycznego zubożenia sieci barier ochronnych w krajobrazach rolniczych.

18 Przeprowadzono szereg cząstkowych ocen stanu zadrzewień śródpolnych w różnych regionach kraju stwierdzając bardzo zróżnicowane ich zagęszczenie, zazwyczaj związane z rolniczą przydatnoącią gleb, ukształtowaniem powierzchni i lesistością terenu.

19 Stan zadrzewień śródpolnych w przygranicznych gminach Polski zachodniej.
* - oceny wraz z zagęszczonymi sieciami zadrzewień w strefach podmiejskich – zawyżone w stosunku do sytuacji na terenach rolniczych.

20 części zlewni rzeki Gąsawki (na podstawie mapy w skali 1 : 50 000).
Schemat koncepcji ukształtowania przestrzennej struktury zadrzewień w północno-zachodniej części zlewni rzeki Gąsawki (na podstawie mapy w skali 1 : ). Zadrzewienia o kompletności: ○○○○ - poniżej 50% wymagające restytucji, **** - 50% - 80%, wymagające uzupełnień, ●●●● - 80% - 100% wymagające bieżącej pielęgnacji, ♦♦♦♦ - zadrzewienia proponowane;

21 Potrzeby zwiększenia zadrzewień śródpolnych w poszczególnych województwach wg podziału administracyjnego kraju obowiązujacego do roku 1998 (wzrost procentowy w areale gruntów ornych) wzrost powierzchni zadrzewionej w ha; wariant optymalny i poniżej – minimalny).

22 Potrzeby zadrzewieniowe w mezoregionach fizyczno-geograficznych (Zajączkowski, 2005)‏

23 Obszary deficytu wód i ekologicznego zagrożenia
1 - Obszary deficytu wód powierzchniowych, odpływ średni miesięczny poniżej 2 l/(s x km2) wg Dynowskiej 1972 2 - Obszary deficytu wód podziemnych, moduł odpływu podziemnego poniżej 0,11 l/(s x km2) 3 - Rozszerzony zasięg obszaru deficytu wód powierzchniowych wg Opracowania Komitetu Gospodarki Wodnej z lat 4 – Obszary deficytów opadowych 5 - Obszary ekologicznego zagrożenia

24 Zagrożenia gospodarki zadrzewieniowej na obszarach wiejskich
Wielokrotne zmiany statusu zadrzewień, niejednolitość ich klasyfikacji oraz brak rozporządzeń wykonawczych określających w sposób spójny ich rolę, przeznaczenie, zasady finansowania i użytkowania jako trwałych elementów w strukturze krajobrazów. Brak systemu rekompensat dla właścicieli gruntów, za ogólnospołeczne korzyści wynikające z tytułu wprowadzania i utrzymywania zadrzewień. Nasilająca się presja na usuwanie zadrzewień przydrożnych – które do niedawna stanowiły ok. 70% wszystkich form zieleni wysokiej na terenach bezleśnych lub nisko-lesistych – oraz brak programów kompensujących te ubytki. Niepełna – a najczęściej tylko powierzchowna – znajomość ekologicznych i ochronnych funkcji zadrzewień (wyszczególnionych wcześniej) wśród społeczeństwa i decydentów. Częste przypadki przekonania o wyłącznie niekorzystnym wpływie sąsiedztwa zadrzewień na plonowanie roślin uprawnych. Dążenie do upraszczania struktury rozłogu użytków rolnych oraz ułatwień agrotechnologicznych. Postępujący spadek ilościowy zadrzewień w wyniku nasilonych w ostatnim 50-leciu wyrębów drzew przy jednoczesnym obniżeniu ilości nasadzeń nowych i spadku produkcji szkółkarskiej na cele zadrzewieniowe. Naturalna degradacja starych zadrzewień spowodowana ubytkami drzew w wyniku chorób, zgnilizn drewna, huraganów oraz zaniedbań pielęgnacyjnych.

25 4. Stan środowiska obszarów wiejskich a zdrowie mieszkańców.
Podsumowanie Utrzymywanie śródpolnych zadrzewień na obszarach naszego kraju jest imperatywem, zwłaszcza istotnym wobec postępujących już aktualnie zmian klimatu w kierunku globalnego ocieplenia i związanej z tym kseryzacji siedlisk. Łagodzenie skutków tych zjawisk jak i odnoszenie wielu innych korzyści zarówno ekonomiczno-społecznych jak i ochronno-środowiskowych jest możliwe drogą racjonalnego kształtowania struktur krajobrazowych na obszarach rolniczych o charakterze barier biogeochemicznych, z możliwie dużym wykorzystaniem roślinności drzewiastej. Według szacunkowych ocen wynikających z opracowanych dotychczas ekspertyz, zrealizowane w całym kraju sieci zadrzewień w wariancie minimalnym pochłonęłyby około 0,8%, a wariancie optymalnym 1,1% powierzchni kraju, co w odniesieniu do powierzchni użytków rolnych stanowiłoby odpowiednio 1,4% i 2,1%. Realizacja tych zadań wymaga jednakże ustawowego wprowadzenia gospodarki zadrzewieniowej jako wyodrębnionej sfery działań w zakresie ochrony środowiska, oraz trwałego, prawnie określonego jej dostępu do źródeł finansowania, obejmującego oprócz zadań realizacyjnych, także rekompensaty dla rolników i innych podmiotów gospodarczych, utrzymujących zadrzewione obszary w areałach swych gruntów. Tę sferę działań należy podnieść do rangi co najmniej regionalnej (wojewódzkiej), gdyż dotychczasowe umiejscowienie ochrony zadrzewień na szczeblu gmin nie daje pozytywnych rezultatów wobec nasilającej się presji na ich usuwanie, oraz nie zapewnia środków nie tylko na ich zwiększenie, lecz nawet na kompensację ubytków i właściwą konserwację. Szczególnie istotnym dla prawidłowego ukierunkowania rozwoju tej sfery działalności byłoby aktualnie rozpracowanie następujących problemów badawczych. 1. Powiązanie elementów struktury krajobrazu rolniczego z odbudową małej retencji wody. 2. Kierunki i możliwości rozwijania programów integrowanej ochrony roślin z uwzględnieniem różnicowania struktury krajobrazów rolniczych 3. Kompleksowe badania porównawcze wpływu zadrzewień na plonowanie roślin uprawnych w wymiarze wielkoobszarowym. 4. Stan środowiska obszarów wiejskich a zdrowie mieszkańców.

26 Dziękuję Państwu za uwagę