Biblioteki cyfrowe – wprowadzenie do problematyki

Prezentacja na temat: "Biblioteki cyfrowe – wprowadzenie do problematyki"— Zapis prezentacji:

1 Biblioteki cyfrowe – wprowadzenie do problematyki
M. Kowalska

2 Kontekst bibliotek cyfrowych: e-literatura vs. liberatura
Cyberkultura  istnienie w przestrzeni sieciowej książek, czasopism, dzienników, zasobów źródeł, itp.  information overload i overlook, błędna interpretacja terminów E-literatura: literatura funkcjonująca w środowisku elektronicznym, literatura dostępna w Internecie. Liberatura: rodzaj literatury, w którym tekst i materialna forma książki tworzą organiczną całość, a wszelkie elementy, w tym również niewerbalne, mogą być nośnikami znaczenia, w utworze tego typu znacząca jest nie tylko warstwa słowna, ale również kształt i budowa książki, jej format, liczba stron, układ typograficzny, wielkość i krój pisma, zintegrowany z tekstem rysunek czy fotografia, wreszcie rodzaj papieru lub innego materiału, dzieło może przybierać dowolną postać i być zbudowane z dowolnego materiału, czytelnik ma do czynienia z dziełem totalnym, które może przybrać dowolny kształt, co w praktyce oznacza niekiedy radykalne odejście od tradycyjnej budowy książki, jest to zarazem dzieło w pełni autorskie, kontrolowane przez pisarza na każdym etapie powstawania, ideę liberatury jako odrębnego rodzaju literackiego wysunął w 1999 r. Zenon Fajfer, a pierwszym utworem określanym tym mianem był trójksiąg „Oka-leczenie” autorstwa Fajfera i Katarzyny Bazarnik (wydanie prototypowe w nakładzie 9 egzemplarzy, Kraków 2000), samo zjawisko ma tradycję znacznie starszą niż istnienie terminu, bowiem dzieła o charakterze liberackim tworzyli już tacy pisarze jak Sterne, Blake, Mallarmé, Wyspiański, Cendrars, Joyce, Queneau, B. S. Johnson czy amerykańscy postmoderniści z Federmanem, Gassem i Sukenickiem na czele (złamanie klasycznej struktury narracyjnej, nieliniowość fabuły, mnożenie pozornie niespójnych wątków), Od 2002 r. istnieje pierwsza w świecie Czytelnia Liberatury w Krakowie przy Bibliotece Sztuki Małopolskiego Instytutu Kultury, w której zbiorach znajduje się dość pokaźna już kolekcja książek liberackich z różnych krajów i epok. Do popularyzacji liberatury przyczynia się również seria wydawnicza Korporacji Ha!art, w której ukazują się zarówno książki powstające współcześnie, jak i klasyka. (Więcej:

3 Kontekst bibliotek cyfrowych: e-dokument vs. e-publikacja
Dokument elektroniczny (inaczej dokument cyfrowy, dokument binarny) - w informatyce dokument w postaci pliku tekstowego, graficznego, muzycznego, filmowego lub mieszanego będącego wynikiem pracy z danym programem komputerowym, dający się zapisać, a następnie odczytać. Posiada cechy dokumentu, czyli potwierdza prawdziwość zaistnienia danego wydarzenia, okoliczności, zjawiska oraz cechy pliku. Mogą być więc dowodem w procedurach prawnych. Od pojęcia dokument cyfrowy należy wyraźnie odróżnić dokument podpisany cyfrowo. Dokumentem cyfrowym zawierającym podpis cyfrowy jest np. certyfikat cyfrowy. Normy: Świat: ISO 15489 Polska: PN-ISO :2006 i in. Ustawa o informatyzacji ... (Dz.U nr 64, poz. 565), Ustawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U nr 144, poz. 1204), Ustawa o podpisie elektronicznym (Dz.U nr 130, poz. 1450), Ustawa o zmianie ustaw w celu ujednolicenia terminologii informatycznej (Dz. U nr 171, poz. 1056), Kodeks Karny. Wg PN-ISO „Informacja i dokumentacja. Zarządzanie dokumentami” dokument elektroniczny to dokument istniejący w postaci elektronicznej, dostępny za pośrednictwem techniki komputerowej  postać, medium.

4 Cechy dokumentu elektronicznego
utrwalone na materialnym nośniku, można je wielokrotnie odtwarzać w formie umożliwiającej ich percepcję, nie jest istotny rodzaj nośnika (HDD, DVD ...), istotne jest, aby dane mogły być wielokrotnie odtwarzane, zawartość – tekst, hypertekst, obraz, dźwięk, logiczna struktura, która nie musi być tożsama ze strukturą fizyczną, może być zawarta bezpośrednio w dokumencie, w bazie danych, itp. (dołączona do treści), kontekst, czyli metadane techniczne określające w jakiej postaci dokument będzie prezentowany.

5 Metadane w e-dokumencie
E-dokument składa się niejako z dwóch warstw: widocznej dla oka treści i czytelnych dla maszyn cyfrowych metadanych, wśród których powinny znaleźć się następujące informacje określające: twórców i współtwórców dokumentu, rozmiar dokumentu (ilość znaków, ilustracji, rozmiar w bajtach itp.), datę i czas powstania dokumentu, status dokumentu (roboczy, wstępnie zatwierdzony, zatwierdzony), datę i czas zatwierdzenia dokumentu oraz osobę/instytucję upoważnioną do zatwierdzenia, tytuł dokumentu, powiązania/relacje z innymi dokumentami, tematykę dokumentu, język dokumentu, cel powstania dokumentu (w szczególności adresatów dokumentu), dostępność treści dokumentu (ograniczenia dotyczące czasu lub osób upoważnionych do odczytania treści) prawa autorskie (czy dokument jest chroniony prawem autorskim, ewentualne ograniczanie dotyczące czasu, lub obszaru eksploatacyjnego praw autorskich), typ dokumentu (np. rozporządzenie, sprawozdanie, kwestionariusz, raport) kategorię archiwalną dokumentu /informację o długoterminowym przechowywaniu (obowiązkowy czas przechowywania dokumentu wraz z kompletem metadanych, czas przekazania do archiwum państwowego), unikatowy numer dokumentu nadany przez system teleinformatyczny, numer kancelaryjny dokumentu określony zgodnie z obowiązującą w instytucji publicznej instrukcją kancelaryjną.

6 Struktura logiczna e-dokumentu
Struktura logiczna dokumentu elektronicznego – sposób ułożenia informacji w dokumencie elektronicznym zdefiniowany poprzez określenie elementów informacyjnych oraz powiązań między nimi. Kodowanie struktury logicznej dokumentu umożliwiają specjalne języki strukturalne, np. SGML (XML, RDF). Dokument w formacie strukturalnym znakomicie nadają się do przetwarzania, indeksowania, klasyfikowania, umieszczania w bazach danych. Format strukturalny nie określa ani cech fizycznych dokumentu, ani atrybutów typograficznych (formatowanie, czcionka). Dokumenty poprawnie zapisane w formacie strukturalnym można łatwo i automatycznie przetransformować do formatu prezencyjnego. Operacja odwrotna nie jest możliwa. Tworzenie bardzo uproszczonej struktury logicznej umożliwiają także popularne edytory dzięki mechanizmowi „styl”. SGML (ang. Standard Generalized Markup Language) został formalnie opublikowany w październiku 1986 r. jako standard ISO SGML umożliwia kodowanie tekstów w sposób strukturalny. Nie jest to, żaden program, ani konkretny format kodowania tekstu, ale coś bardziej ogólnego. Jest to „metajęzyk” (czy „metaformat”) pozwalający definiować języki (formaty) służące do opisywania logicznej struktury dokumentów.

7 Struktura fizyczna e-dokumentu
Struktura fizyczna dokumentu elektronicznego wynik przetworzenia, w tym kodowania i szyfrowania, informacji zawartych w dokumencie elektronicznym na dane w układzie bitowym (czyli format danych). Struktura fizyczna dokumentu jest najczęściej utożsamiana z formatem prezencyjnym dokumentu. Przykładami takich formatów są dokumenty zakodowane w specjalnym języku, np. PostScript, PDF, DJVu, RTF czy HTML. Format fizyczny określa m.in.: atrybuty fizyczne (np. algorytmy kompresji i kodowanie), atrybuty typograficzne (formatowanie, czcionka).

8 Etapy dostępu do e-dokumentów
Autoryzacja – proces sprawdzający, czy podmiot (o ustalonej tożsamości) ma prawo dostępu do zasobów, o które prosi, Identyfikacja - proces sprawdzający, czy przedstawiająca się osoba (komputer, urządzenie lub usługa) jest tą za którą się podaje, Autentykacja – czyli uwierzytelnianie (czy dany podmiot jest naprawdę tym, za kogo się podaje (identyfikacja) i jakie ma uprawnienia (autoryzacja).

9 Kontekst bibliotek cyfrowych: e-dokument vs. e-publikacja (2)
Publikacja elektroniczna (ang. electronic publication) — dokument, muzyka itp., utworzone z wykorzystaniem techniki multimedialnej oraz hipertekstu i rozpowszechniane za pomocą mediów informatycznych (w tym w Internecie). Do publikacji elektronicznych zaliczają się zarówno dokumenty elektroniczne, jak i skomplikowane wydawnictwa, takie jak gry komputerowe. Cechy publikacji elektronicznej: likwidacja barier miejsca (nieograniczony zasięg dystrybucji), czasu (szybki proces przykazu), nakładu (dostęp przez Internet tworzy w praktyce nielimitowane audytorium), niski koszt nośnika (1 DVD = stron tekstu), wyszukiwanie pełnotekstowe, łatwość replikowania, kopiowania, trwałość nośnika? (trwałość on-line?), możliwość prowadzenia statystyk lektury, dostępu, niski koszt utrzymania (serwer a magazyn), niskie koszty dystrybucji (w praktyce nie istnieją). indywidualizacja tempa lektury są odporne na „cenzurę”, są spontanicznym nośnikiem kultury, sprzyjają globalizacji, mogą być uzupełniane, aktualizowane i poprawiane, nie ulegają fizycznemu starzeniu, można je systematyzować wg tych samych kryteriów, co publikacje tradycyjne (drukowane), np. książki, czasopisma, encyklopedie, itp. Obiekty bibliotek cyfrowych to raczej publikacje elektroniczne niż dokumenty, ponieważ przypominają książki tradycyjne i podobny jest w nich proces tworzenia (digitalizacja), redakcji (metadane) i składu (strukturalizacja).

10 E-publikacja (rodzaje)
Ze wzgl. na sposób dostępu: on-line, offlinie. Ze wzgl. na formę: elektroniczny wariant edycji drukowanej - wtórne (pochodne), wydane wyłącznie w wersji elektronicznej - prymarne, Ze względu na wewnętrzną strukturę: hipertekstowe, hipermedialne. Ze wzg. na analogię do dokumentów drukowanych: e-książki: książka multimedialna - jej przekaz został wzbogacony o elementy multimedialne, książka on-line, książka internetowa - dostępna przez Internet; hiperksiążka, hiper-książka - jej konstrukcja przekazu oparta jest na hipertekście, książka wizualna - prezentuje na ekranie obraz książki drukowanej, powstały w wyniku zeskanowania tradycyjnych książek bądź też poprzez inne zabiegi techniczne, „żywa" książka - zawiera ilustracje, które użytkownik może zdynamizować, książka interaktywna, multiksiążka – jej tekst jest tworzony przez grupę autorów nadzorowaną przez moderatora. e-czasopisma, e-encyklopedie, słowniki gry i programy edukacyjne, prezentacje instytucji, atlasy geograficzne, historyczne itp.

11 Publikacja tradycyjna a e-publikacja
Przygotowanie Maszyny drukarskie Autor Recenzent Redakcja DTP Publikacja tradycyjna PDF E-publikacja Przygotowanie E-biblioteka + metadane

12 Rejestracja e-dokumentów a raczej e-publikacji w Polsce
„Bibliografia Dokumentów Elektronicznych” jest bibliografią selekcyjną. Rejestruje publikacje, których wydawca lub współwydawca ma siedzibę na terenie Polski oraz wydawnictwa ogłoszone poza terenem państwa, jeżeli ich wydawcą lub współwydawcą są instytucje krajowe lub ich agendy zagraniczne. Nie stosuje się kryterium językowego i wartościującego. Dobór i selekcja publikacji jest przeprowadzana na podstawie kryteriów formalnych. „Bibliografia Dokumentów Elektronicznych” rejestruje: Wydawnictwa zwarte, Materiały konferencyjne, Rozprawy doktorskie i habilitacyjne, Spisy bibliograficzne, Dokumenty kartograficzne, Programy multimedialne i edukacyjne, W wyborze wydawnictwa ciągłe publikowane w kraju z adresem redakcji i siedzibą wydawcy na terenie Polski.

13 Wybrani wydawcy e-publikacji w Polsce
Edgard Multimedia - mają w dorobku publikacje elektroniczne do nauki języków obcych (Profesor Henry – angielski, Profesor Klaus – niemiecki, Profesor Pierre – francuski) oraz inne multimedia edukacyjne (m. in. Wojny światowe, Multimedialny świat Biblii), Fogra Multimedia - przejęte w 2000 roku przez Optimus-Pascal Multimedia, wypuścili m.in. kilka edycji Multimedialnej Encyklopedii Powszechnej na CD-ROM-ie, czyli elektronicznej wersji papierowej dwudziestotomowej encyklopedii, Longsoft Multimedia - wydawca gier (m.in. bestsellerowej Clash) oraz popularnej serii Familijny CD-Romek, która zawiera gry edukacyjne, oparte na utworach Andersena, Barriego, Collodiego, braci Grimm, Marksoft - wydawca gier komputerowych, programów edukacyjnych, m.in. Polonez (do nauki języka polskiego), Prawo jazdy, MM Interactive - wydawca między innymi rękopisu Pana Tadeusza na CD-ROM-ie, Polskie Media Amercom - wydające periodycznie Popularną Encyklopedię A-Z i Multimedialną Encyklopedię Królów Polskich, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera - publikuje multimedialne plany miast polskich oraz Wielki multimedialny atlas świata i Multimedialny atlas historyczny świata, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne - mające w dorobku między innymi Multimedialny słownik angielsko-polski i polsko-angielski i Multimedialny słownik niemiecko-polski i polsko-niemiecki, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis - publikujące programy dla prawników Lex Polonica Maxima (prawo z komentarzami na CD-ROM-ie), a także Lex Polonica, Lex Polonica Prima, Wydawnictwo Wiedza i Życie - opublikowało multimedialny Leksykon polskich filmów fabularnych oraz leksykon filmów wschodnich sztuk walki Od Bruce’a Lee do Van Damme’a, Young Digital Poland - największym w Polsce i jednym z największych w Europie podmiotów zajmujących się realizacją multimedialnych programów do nauki języków obcych, m. in. pakiety EuroPlus+, Wirtualna Szkoła. Matematyka, wielojęzyczny słownik dla dzieci Lingua Land, słowniki: polsko-angielski i angielsko-polski Collinsa, polsko-niemiecki i niemieckopolski Langenscheidta, zawierające hasła udźwiękowione, Multimedialny świat Jana Brzechwy, Multimedialny świat Juliana Tuwima, album Andy Warhol. Legenda XX wieku, Interaktywny kurs rysowania komiksów, Optimus-Pascal Multimedia (Onet.pl S.A.) - encyklopedie tematyczne wydawane na licencji angielskiej firmy Dorling Kindersley Multimedia, m. in. Dookoła Polski, Dzieje cywilizacji, Encyklopedia małego człowieka, Encyklopedia przyrody, Historia świata, Kronika XX wieku.

14 Platforma udostępniania e-publikacji czyli e-biblioteka
funkcje typowe dla drukarni: przetwarzanie składu; montowanie publikacji; skanowanie, konwersja; funkcje typowe dla wydawców: umowy licencyjne; regulacja praw autorskich; doraźna redakcja i skład DTP; funkcje typowe dla firm hostingowych: utrzymanie w ruchu infrastruktury serwerów i łączy.

15 E-biblioteka czyli biblioteka cyfrowa
Terminologia: biblioteka zautomatyzowana, polimedialna, elektroniczna, pełnotekstowa, hydrydowa. Biblioteka cyfrowa – to cyfrowe zasoby, cyfrowe opracowanie i cyfrowe udostępnianie. Wychodzimy od zgromadzenia dokumentów cyfrowych (elektroniczne teksty, bazy danych, multimedia) i/lub digitalizacji dokumentów tradycyjnych na formę cyfrową, co daje nam w rezultacie pewien zasób, który fizycznie może być umieszczony na jednym lub wielu serwerach. Tym, co odróżnia tworzenie tego zasobu od przypadkowego zbioru dokumentów dostępnych w sieci, jest świadomość jego twórców, że ich zasoby będą częścią pewnej całości. Biblioteka wirtualna – fizycznie mocno rozproszony zbiór cyfrowy z "przezroczystym" dostępem  użytkownik natrafiając np. na dowolną wzmiankę o pisarzu, temacie czy zjawisku, może natychmiast otrzymać (oczywiście na życzenie) relewantny dokument poszerzający wskazaną tematykę, nie zważając zupełnie na to, jakimi technikami dokument został wyszukany oraz z jakiego fizycznie miejsca pochodzi. Wykaz odnośników. Rozważania definicyjne: za granicą: M. Buchland (1992), P. Barker - Encyclopedia of Library and ... (1996); w Polsce: E. Chmielewska-Gorczyca (1996), J. Czermiński (1997), A. Radwański (1999); całość: D. Grygrowski: Dokumenty nieksiążkowe w bibliotece. Warszawa 2001, s

16 Typy bibliotek wg Google’a
2007 r. 2008 r. 2010 r.

17 Biblioteka cyfrowa a strony WWW
Biblioteka cyfrowa to źródło informacji kwalifikowanej –podobnie jak biblioteka tradycyjna. Biblioteka cyfrowa gromadzi i udostępnia informacje: rzetelne, publikacje o trwałej wartości, gwarantuje trwałość linków – np. publikuje zgodnie z prawem. Biblioteka cyfrowa – nie jest i nie może być podobna do ulotnej strony WWW. Jej cechą jest trwałość! Katalog on-line nie jest biblioteką cyfrową. Biblioteka cyfrowa odzwierciedla stan zbiorów konkretnej biblioteki i prezentuje zdigitalizowaną wersję oryginalnego dokumentu – wymaga specjalistycznego oprogramowania. Witryna internetowa zamieszcza kopie tekstów utworów bez nawiązań do konkretnego egzemplarza – w dużej mierze nie wymaga specjalistycznego oprogramowania.

18 Biblioteka cyfrowa a kolekcja tematyczna i wirtualna wystawa
Kolekcja tematyczna to twór pośredni między biblioteką cyfrową a wystawą internetową. Jej zakres i zasięg ograniczony jest tematycznie do jednego zagadnienia lub jednego typu zbiorów. Podobnie jak biblioteka cyfrowa musi być ona przeszukiwalna, opatrzona jest jednak komentarzem charakteryzującym wyselekcjonowany zbiór. Wirtualna wystawa - prezentacja w Internecie zdigitalizowanych dokumentów (głównie ikonograficznych) i towarzyszących im tekstów objaśniających, tworzona przez instytucję w oparciu o własne zbiory. Ekspozycja wirtualna często jest przedłużeniem rzeczywistej wystawy mającej miejsce w murach biblioteki, choć zdarzają się też wystawy tworzone wyłącznie na potrzeby Internetu. Wystawa wirtualna, a w szczególności taka, która od początku tworzona jest na potrzeby Internetu, nie będąca wyłącznie "pokłosiem" czy reklamą wystawy rzeczywistej, nie musi spełniać wymogu pełnej przeszukiwalności. Jest ona, podobnie jak kolekcja tematyczna, wyselekcjonowanym zbiorem eksponatów, posiada jednak bardzo rozbudowane komentarze, charakteryzujące zarówno cały zbiór, jak i omawiające szczegółowo każdy prezentowany na tej wystawie eksponat czy całą ich grupę.

19 Biblioteka cyfrowa a bazy danych i repozytoria
Własności Baza danych Repozytorium Biblioteka cyfrowa Wybrane definicje zbiór wzajemnie powiązanych danych opisujących pewien wybrany fragment rzeczywistości, wyposażony w oprogramowanie umożliwiające ich definiowanie, wykorzystywanie i modyfikowanie; uporządkowany zbiór informacji (opisowych i content units) z określonej dziedziny lub tematyki, ze wspólnym interfejsem użytkownika i oprogramowaniem przeznaczonym do wyszukiwania i przetwarzania danych. centralny „magazyn informacji” przeszłych danych, nie ulegających już zmianie, „magazyn” wszelkiego typu dokumentów: elektronicznych obrazów zeskanowanych dokumentów papierowych, dokumentów elektronicznych, danych z systemów informatycznych, plików dźwiękowych i wideo, miejsce uporządkowanego przechowywania dokumentów, z których wszystkie przeznaczone są do udostępniania, magazyn najrozmaitszych zasobów cyfrowych, system udostępniający metadane na temat obiektów cyfrowych, baza danych, w której przechowywane są metadane o publikacjach (m.in. rekordy bibliograficzne) oraz zawartości publikacji, baza danych wymagań systemu. zasoby przeszukiwalne za pomocą techniki komputerowej, zasoby udostępniane lokalnie i zdalnie, punkt dostępu do wielu źródeł informacji naukowej wraz z usługami instruktażowymi, kolekcja materiałów zdygitalizowanych lub kodowanych cyfrowo, biblioteka posiadająca dostęp do zasobów Internetu i zbiory CD-ROM, agencja, która jednoczy instytucje dla zapewnienia dostępu do informacji elektronicznej, biblioteka skanująca swoje materiały, archiwum cyfrowe, repozytorium wiedzy, baza danych, chroniona raczej prawem sui generis niż autorskim.

20 Biblioteka cyfrowa a bazy danych i repozytoria (2)
Własności Baza danych Repozytorium Biblioteka cyfrowa Wymagania / funkcje gwarantowanie spójności danych , zapewnienie bezpieczeństwa i autentyczności danych, zapewnienie efektywnego przetwarzania danych, właściwe odzwierciedlanie obiektów i zależności między nimi, ochrona przed nieautoryzowanym dostępem do danych, przestrzeganie prawa autorskiego, zapewnienie jednoczesnego dostępu do danych wielu użytkownikom, zapewnienie dostępu do źródeł informacji kwalifikowanej, udostępnianie metadanych, zachowanie standardów międzynarodowych, zapewnienie trwałości organizacyjnej i finansowej. jak w przypadku baz danych + przyjęcie odpowiedzialności za długookresowe przechowywanie zasobów cyfrowych, zapewnienie metod ewaluacji systemu, zapewnienie mierzalności i oceny polityk i praktyk przechowywania informacji, określenie rodzaju i zakresu przechowywanych danych cyfrowych, zapewnienie możliwości składowania danych przez różnego rodzaju dostawców, zapewnienie możliwości wyszukiwania informacji zapisanej w wielu, często odmiennych, językach. jak w przypadku baz danych i repozytoriów + zapewnienie możliwości wyszukiwania rozproszonego, umożliwiającego przeszukiwanie zawartości różnych bibliotek cyfrowych przy pomocy jednego narzędzia, zapewnienie możliwości przeszukiwania pełnotekstowego publikacji, wspieranie procesu e-learningu, przełamywanie barier dotyczących „cyfrowego wykluczenia”, promowanie kultury narodowej, wspieranie rozwoju infrastruktury społeczeństwa informacyjnego.

21 Biblioteka cyfrowa a bazy danych i repozytoria (3)
Własności Baza danych Repozytorium Biblioteka cyfrowa Typologia Ze wzg. na: rodzaj gromadzonej inf. np. bibliograficzne i faktograficzne, rodzaj denotacji utrwalonych danych np. faktograficzne, źródłowe, odsyłające, zakres tematyczny np. jedno- i wielodziedzinowe, podstawę znakowania np. alfa-numeryczne, numeryczne, tekstowe, ikonograficzne, organizację danych np. logiczne, fizyczne, przyjęty model danych np. hierarchiczne, sieciowe, relacyjne, zakres realizacji funkcji wyszukiwawczej w charakterystyce wyszukiwawczej np. pełnotekstowe, przeznaczenie np. zadaniowe, informatorowe, adresowe, programowe. typ gromadzonych materiałów np. eprintów, prac badawczych, artykułów z czasopism, born digital, counterparts, zakres tematyczny np. dziedzinowe, tematyczne, podmiot nadzorujący np. instytucjonalne, osobowe, wydziałowe, zasięg terytorialny np. narodowe, regionalne, lokalne. podmiot nadzorujący np. instytucjonalne, konsorcjalne, pojedyncze, współpracujące, scalone, zastosowane technologie np. I, II i III generacji, typ gromadzonych materiałów np. dziedzictwa narodowego, interdyscyplinarne, regionalne.

22 Biblioteka cyfrowa a bazy danych i repozytoria (4)
Własności Baza danych Repozytorium Biblioteka cyfrowa Dostęp za pośrednictwem sieci komputerowych, w trybie wsadowym (CD-ROM, dyskietki). za pośrednictwem sieci komputerowych Przykłady BazTech, Bazy BN, SympoNet, ARTON, AGRO, SIGŻ, Pedagog, Edukacja, BAZHUM,PBL, ERIC, LISTA, MEDLINE, INSPEC, itp. ePrints, ROAR, E-LIS, OpenDOAR, eScholarship, itp biblioteki cyfrowe dLibry, Digitalni Knihovna, Digitale Sammlungen, Europeana, American Memory Historical Collections, itp.

23 Biblioteka cyfrowa a bazy danych i repozytoria (5)
Elementy różnicujące: gromadzenie i selekcja materiałów, rozproszenie zasobów, możliwości wyszukiwawcze, sposób dostępu, zróżnicowanie treści, poziom sformalizowania.

24 Cechy biblioteki cyfrowej
Zbiory – wyłącznie cyfrowe (własna kolekcja); Procesy: gromadzenie (planowe, systematyczne); opracowanie (zestandaryzowane); udostępnianie (zarządzanie dostępem*); digitalizacja i publikowanie* (nowa funkcja); zarządzanie prawami autorskimi* (nowa funkcja); Organizacja – tradycyjna (ale wzrost roli pracy zdalnej); Komunikacja – elektroniczna i tradycyjna; Lokalizacja organizatora – określona; Lokalizacja serwisów – nieokreślona*; Użytkownicy – tradycyjni i anonimowi*.

25 Wartość dodana bibliotek cyfrowych
Wartość dodana (ang. Added Value) – przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcji lub tworzenia usługi (zysk). W działalności gospodarczej jest to różnica między przychodem ze sprzedaży a kosztami produkcji. W przypadku bibliotek cyfrowych wartością dodaną jest samo środowisko cyfrowe integrujące wszystkie tradycyjne funkcje współczesnej biblioteki w jeden wspólny organizm. Wszystko to, co biblioteki od siebie dodają do zdigitalizowanego zasobu, co może przynieść zysk użytkownikom, a więc hiperlinki, komentarze, wyszukiwanie pełnotekstowe i boolowskie, „manipulowanie tekstem” (zoom, OCR) oraz to, co może przynieść prestiż i zysk autorom (skrócenie czasu wydania, szybka dystrybucja) stanowi wartość dodaną bibliotek cyfrowych. Europejska wartość dodana polega na zapewnieniu komplementarności oraz wymianie sprawdzonych rozwiązań.

26 Historia bibliotek cyfrowych w pigułce
Spekulacje r. (esej Georga Wellsa) "The Idea of a Permanent World Encyclopaedia" (Idea stałej światowej encyklopedii), był szczególnie godny uwagi ze względu na zaprezentowanie wizji podobnej do dzisiejszych Wikipedii. Esej ukazał się pierwotnie w Encyclopédie Française i przedstawiał wizję Wellsa dotyczącą rodzaju "izby rozrachunkowej" ludzkiego umysłu, magazynu wiedzy i idei pozyskanych, uporządkowanych, podsumowanych, objaśnionych i porównanych. Wells przewidywał, że mogą być w tym użyteczne nowe osiągnięcia techniczne, jak mikrofilmy. Każda zainteresowana osoba mogłaby usiąść przy swoim projektorze i zapoznać się z mikrofilmową repliką każdego zgromadzonego w bazie dokumentu. Następstwem był projekt World Brain bazujący na pomyśle zbudowania sieci wiedzy, podobnej w swojej istocie do dzisiejszego Internetu i World Wide Web. Wizje r. (Memex - Vannevar Bush) Memex to teoretyczny komputer analogowy, opisany w 1945 r. przez naukowca i inżyniera Vannevara Busha w zamieszczonym w "The Atlantic Monthly" artykule "As We May Think". Bush opisał w nim urządzenie podłączone elektrycznie do biblioteki, potrafiące wyświetlać zawarte w niej książki i filmy i zdolne do automatycznego przechodzenia od zawartych w nich odniesień do innych prac. Idea ta, która bezpośrednio doprowadziła do koncepcji hipertekstu i hipermediów. Memex potrafił więcej niż tylko dawać połączone ze sobą informacje. Było to narzędzie mające także tworzyć powiązania i śledzić je. Technika miała być kombinacją elektromechanicznych urządzeń sterujących, kamer i czytników, zintegrowanych na dużym pulpicie. Większość mikrofilmowej biblioteki byłaby zawarta na pulpicie, z możliwością dodawania lub usuwania taśm mikrofilmowych. Memex mógłby być także używany bez połączeń, do generowania informacji na mikrofilmach, przez przenoszenie fotografii z papieru lub wrażliwego na dotyk przezroczystego ekranu.

27 Historia bibliotek cyfrowych w pigułce (2)
Wczesne eksperymenty r. (Augmentation Research Center – Douglas Engelbart) Wynalazca myszy komputerowej i współtwórca hipertekstu. Uruchomił projekt oN-Line System (NLS), który jako pierwszy praktycznie wdrażał łącza hipertekstowe, mysz komputerową, monitor, okna, prezentacje komputerowe i inne nowoczesne pomysły. NLS był zaprojektowany do pracy na maszynie Scientific Data Systems SDS 940 z 96 MB pamięci dyskowej. Mógł pracować jednocześnie na 16 stacjach roboczych z monitorami, trójklawiszową myszą i klawiaturą akordową. Informacja wprowadzana z klawiatury była przenoszona do specjalnego podsystemu, który przekazywał ją szyną do kontrolerów i generatorów wyświetlania. Wprowadzony tekst był przesyłany do 5-calowej lampy obrazowej (CRT) zamkniętej pod specjalną pokrywą a nałożony obraz był pobierany przez czarno-białą kamerę telewizyjną. Informacja z kamery była ostatecznie wyświetlana na monitorze każdej ze stacji roboczych. System był finansowany przez ARPA, NASA i U.S. Air Force i posłużył jakopierwsze węzły ARPANETu. Pierwsze wdrożenie r. (Michael Hart - Gutenberg Project) Działania na dużą skalę r. (American Memory Historicall Collections) Doświadczenia r. (kilkaset tys. projektów, w tym 58 na platformie dLibra)

28 Generacje bibliotek cyfrowych
Okres pionierski [ ] Biblioteki pierwszej generacji [ ] Biblioteki drugiej generacji [2002-] Biblioteki trzeciej generacji – repozytoria rozproszone [2004-]

29 Cechy projektów pionierskich
poczucie misji, niezależność od komercyjnych pokus, chęć zapewnienia swobodnego dostępu do informacji, niezależność w tworzeniu elektronicznych wersji dzieł (dobór), zasób – dzieła z domeny publicznej, niewielka liczba obiektów - skanowanie OCR, dostęp nielimitowany, formaty dokumentów (tekstowe lub graficzne), brak kontroli dostępu i zarządzania zasobem, słabe mechanizmy zarządzania metadanymi.

30 Przykłady pierwszych projektów
Project Gutenberg: Project Gutenberg of Australia: Project Gutenberg DE ( Niemcy): Project Runeberg ( Skandynawia): Perseus Digital Library (1987): The Complete Works of Shakespeare (1993): Bartleby ( nowa wersja) : The Humanities Text Initiative (1994): American Memory (1995): + pierwsze projekty digitalizacji czasopism: Tulip ( ) Uniwersytet Cornell (1991) Projekt Swetscan (1992) Projekt Galen (1991) i Galen II (1995) JSTOR (Journal Storage Project) – 1995 (F. Mellona)

31 Cechy bibliotek I generacji
1. Zasób - dzieła z domeny publicznej, 2. Dostęp – nielimitowany, 3. Formaty dokumentów (tekstowe lub graficzne), 4. Brak kontroli dostępu i zarządzania zasobem, 5. Słabe mechanizmy zarządzania metadanymi. Dwa modele: tzw. model „strona WWW”, tzw. model „katalog obiektów cyfrowych”

32 Przykłady bibliotek I generacji
World Public Library Internet Archive Netlibrary Wirtualna biblioteka literatury polskiej Cyfrowa kolekcja czasopism polskich Prasa w Internecie Staropolska on-line

33 Wybrane cechy bibliotek II generacji
1. Zasób – dowolny, 2. Dostęp - kontrolowany (lub możliwość kontroli), 3. Formaty dokumentów – dominują hybrydowe, 4. Zaawansowane mechanizmy zarządzania zasobem, 5. Zaawansowane mechanizmy zarządzania metadanymi, 6. Obsługa specj. standardów komunikacyjnych, 7. Na świecie skanowanie z OCR i wyszukiwanie pełnotekstowe, 8. Współpraca z repozytoriami rozproszonymi. Prawie w każdym rozwiniętym kraju: - przynajmniej 1 biblioteka o aspiracjach narodowych; - przynajmniej 1 udostępniająca dziedzictwo historyczne; - przynajmniej 1 serwująca teksty klasyki literackiej; - liczne biblioteki czasopism historycznych; - liczne biblioteki regionalne/stanowe; - liczne biblioteki uniwersyteckie; - liczne biblioteki instytucjonalne.

34 Przykłady bibliotek II generacji
Project Gutenberg Consortia Center: Europeana: TEL (The European Library): European Digital Library Project: Biblioteki cyfrowe dLibry International Children's Digital Library:

35 Wybrane cechy bibliotek III generacji – repozytoriów rozproszonych
rozmiary — system rozproszony tworzy wiele zasobów sieciowych, zawierających różne rodzaje obiektów biblioteki cyfrowej (np. serie cyfrowych książek, fotografii itp.), zasoby zawierają „dobrze zdefiniowane” (spójne) klasy obiektów biblioteki cyfrowej — książki cyfrowe, czasopisma, fotografie. Każda klasa obiektów cyfrowych obsługiwana jest przez zestawy oprogramowania, które spowodują odpowiednie zachowania w stosunku do tej klasy (np. dla książki cyfrowej przejście do następnej strony, poprzedniej strony, do spisu treści). standaryzacja narzędzi funkcjonujących w zasobach: można utworzyć narzędzia do przeglądania lub wyszukiwania książek cyfrowych z różnych zasobów; samowystarczalność narzędzi: ta koncepcja zakłada, że każdy zasób udostępnia pewną ilość podstawowych narzędzi dla każdego typu przechowywanych obiektów, jest więc samowystarczalny w zakresie dostarczania dostępu do przechowywanych zasobów, elastyczny rozwój systemu: utworzenie dowolnej ilości klas obiektów biblioteki cyfrowej, stopniowy dostęp: użycie priorytetów i metod przechowywania danych, oczekujących na pobranie, mechanizmy archiwizacji: podczas długoterminowego przechowywania niezbędne staje się odświeżanie zasobów ze względu na postęp w technologii komputerowej, mediach i oprogramowaniu, integracja i autentyczność: zachowanie wartości intelektualnych realizuje się poprzez zachowanie nośnika i technologii zapewniającej ochronę struktury informacji w postaci zapisanej przez autora.

36 Wybrane cechy repozytoriów (2)
recenzowanie materiałów, hierarchiczna struktura, grupowanie obiektów (kolekcje tematyczne wg dyscyplin naukowych), treść ma charakter naukowy, kumulacyjny, permanentny, zasób uniwersalny wyszukiwawczo (zgodność z Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting - OAI-PMH), wyszukiwanie proste i złożone (możliwość określania poszczególnych pól metadanych), przeszukiwanie pełnotekstowe, przeszukiwanie konkretnych dziedzin (pozwala początkującemu użytkownikowi szybko zapoznać się ze zbiorami), możliwość pobierania utworów, zaawansowane mechanizmy zarządzania zasobem, zaawansowane mechanizmy zarządzania metadanymi, istnienie osobistej przestrzeni roboczej. Zadania dla repozytoriów godnych zaufania: niezawodny, długotrwały dostęp do zasobów cyfrowych, długotrwałe zarządzanie zasobami; zapewnienie informacji o zasobach; stałe źródła finansowania; zachowanie zasad i standardów; ocena systemu; jasne i znane zasady funkcjonowania; określona polityka funkcjonowania.

37 Repozytoria wg kontynentów

38 Repozytoria wg krajów Polska - 19

39 Repozytoria wg typów

40 Przykłady repozytoriów
OAISTER (obecnie w WorldCat) bramka: Scientific Commons: DOAJ: OpenDOAR: Institutional Archives Registry - WorldCat: Google Book Search:

41 Ćwiczenia http://www.liberatura.pl
Project Runeberg ( Skandynawia): Perseus Digital Library (1987): Europeana: Biblioteki cyfrowe dLibry OAISTER (obecnie w WorldCat) bramka: DOAJ: OpenDOAR: WorldCat:

42 Następne zajęcia Biblioteki cyfrowe wg NISO Biblioteki cyfrowe wg UE
Etapy organizacji biblioteki cyfrowej Elementy bibliotek cyfrowych i wirtualnych Funkcje bibliotek cyfrowych Formaty bibliotek cyfrowych, metadane, oprogramowanie Prawo autorskie a biblioteki cyfrowe Bariery na drodze tworzenia Rola bibliotekarza w bibliotece cyfrowej Biblioteki cyfrowe a trendy XXI wieku