Prawo rzymskie – spadki III

Prezentacja na temat: "Prawo rzymskie – spadki III"— Zapis prezentacji:

1 Prawo rzymskie – spadki III
dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor uczelni Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Katedra Prawa Cywilnego Konsultacje - poniedziałek, godz , sala 4039 WPiA wtorek, godz , sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: do sekretariatu: Telefon do sekretariatu: Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: Dalsze informacje:

2 Interpretacja testamentu
Źródło dyspozycji – ZAWSZE zamiar testatora (mens testatoris) Realny animus testandi – dla Rzymian wyrażający się w słowach – ius civile: forma wewnętrzna testamentu w postaci verba sollemnia Archaiczna zasada formalizmu (nie dopuszczano pierwotnie aby dyspozycji dokonywano milcząco) - Testamentum calatis comitiis, testamentum in procinctu - ustność mancipatio familiae i testament mancypacyjny – analogiczna rola nuncupatio i droga do stopniowego dopuszczenia interpretacji (rola causa Curiana – milczące założenie istnienia podstawienia pospolitego): rzeczywista wola testatora (voluntas testatoris) a nie użyte słowa (rola fideikomisów, klauzuli kodycylarnej i kodycyli) - od verba do voluntas Favor testamenti jako generalna dyrektywa interpretacyjna (przychylność dla testamentu nawet wbrew woli spadkodawcy, która mogła być niespójna)

3 Interpretacja testamentu
Reguły interpretacyjne: plus nuncupatum, minus scriptum – „więcej powiedziano niż napisano” (początek causa Curiana: liberalniej niż np. współczesne prawo polskie) falsa causa non nocet – „zła przyczyna nie szkodzi” falsa demonstratio non nocet - dyspozycja pozostaje w mocy mimo błędnego przedstawienia o charakterze nieistotnym Exceptio doli stosowano w zasadzie wtedy, gdy dziedzic był w stanie udowodnić, że testator nie dokonałby danej dyspozycji, gdyby miał pełną wiedzę o stanie rzeczy dolus (podstęp) czy metus (groźba), jakie pojawiły się przy sporządzaniu lub zmianie aktu ostatniej woli - stanowiły raczej przyczynę niegodności Interpretacja według kryterium subiektywnego (najbliższego potencjalnym intencjom spadkodawcy) lub obiektywnego (potoczne rozumienie)

4 Interpretacja testamentu
Interpretacja terminów i warunków zawartych w dyspozycjach testamentowych cautio Muciana warunki obiektywnie i absolutnie niemożliwe powinny logicznie skutkować nieważnością dyspozycji – ostatecznie zwycięża pogląd Sabinianów aby traktować je jako nieudolne jednolicie traktowane w p. poklasycznym warunki niemożliwe, niemoralne i contra legem Inne favores Favor heredis Favor libertatis Favor uxoris Dziedziczenie beztestamentowe – ab intestato – solidarność rodzinna W prawie rzymskim istniały trzy systemy dziedziczenia beztestamentowego – historyczne zmiany związane ze zmianami rodziny rzymskiej: według ius civile (rodzina agnacyjna) – agnacyjny; według edyktu pretorskiego (rodzina agnacyjna z elementami kognacji) – agnacyjno-kognacyjny; według Nowel Justyniańskich (kognaci) – kognacyjny

5 Wady dziedziczenia według Ius civile (Ustawa XII Tablic): sui heredes; proximi agnati; gentiles
Brak dewolucji Odrzucenie dziedziczenia syna emacypowanego Edykt pretorski (bonorum possessio) – odstąpienie od zasady jednorazowego powołania do spadku najbliżej uprawnionego: bonorum possessio ab intestato (b.p. intestati) ogłaszano sukcesywnie dla coraz to dalszych uprawnionych, według następujących po sobie kolejnych klas i stopni pokrewieństwa, zawsze z terminem do przyjęcia lub odrzucenia spadku uwzględnienie kognacji oraz w pewnym stopniu więzi małżeńskich oraz zasada sukcesji klas i stopni Dziedziczenie według prawa pretorskiego - każda z grup termin na zgłoszenie się do spadku: ostateczna forma - edictum perpetuum 130 r.: unde liberii; unde legitimi; unde cognati; unde vir et uxor UWAGA: porządek edyktalny nie znosił dziedziczenia według ustawy XII Tablic (reguły) Bona vacantia – fiskus, wojskowi – jednostka w której służyli; duchowni - kościół

6 Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich – Novellae Iustiniani: (a. 542), 118 (a. 543), 127 (a. 548)- zwycięstwo kognacji Nowela (a. 542) - bezposażna, uboga wdowa (vidua) Nowela 118 (a. 543) z poprawkami 127 (a. 548) – porządek dziedziczenia TYLKO KATOLICY – HERETYCY POPRZEDNIE ZASADY klasa pierwsza: zstępni (descendenci) bez różnicy płci i w kolejności stopni pokrewieństwa (zasady in capita i in stirpes) klasie druga: wstępni (ascendenci) - po połowie w liniach po ojcu i po matce oraz rodzeństwo rodzone - ewentualnie dzieci zmarłego wcześniej brata (Nov. Iust. 127) - z prawem reprezentacji, pod warunkiem pochodzenia z prawego małżeństwa klasa trzecia: rodzeństwo rodzone i jego dzieci, które reprezentują swych zmarłych wstępnychi krewni w linii bocznej – następnie rodzeństwo przyrodnie oraz jego dzieci bez różnicy, czy wspólny ze zmarłym był ojciec (consanguinei), czy matka (uterini) – następnie pozostali krewni w linii bocznej (pierwszeństwo przed dalszymi, równi stopniem dziedziczyli w równych częściach) – następnie ewentualnie unde vir et uxor Powołanie następowało według zasad sukcesji klas i stopni pokrewieństwa.

7 zmienny krąg uprawnionych Termin
Dziedziczenie przeciwtestamentowe – contra tabulas: instytucjonalny wyraz interpretacji testamentu w zgodzie z zasadą solidarności rodzinnej (początkowo formalna – ochrona przed pominięciem przy wydziedziczeniu): bonorum possessio contra tabulas) Materialna: Merytoryczna kontrola treści testamentu – późna Republika pretorska querela inofficiosi testamenti – rodzaj actio (zmiana postrzegania patria potestas – officium pietas) - testamentum inofficiosum Niepoczytalność ojca co do pietas, której obowiązek okazania miał również ojciec uformowała się w prawie pretorskim, zyskała skuteczność też w ius civile zmienny krąg uprawnionych Termin brak zasady nemo pra parte testatus, pro parte intestatus decedere potest pars legitima (portio debita) - mniej niż jedna czwarta tego, co dana osoba dziedziczyłaby ab intestato według stanu majątku w chwili śmierci testatora Możliwe wydziedziczenie na podstawie różnych przesłanek z pozbawieniem praw do pars debita Na wzór querela inofficiosi testamenti powstały: q.i. donationis oraz q.i. dotis

8 Dziedziczenie przeciwtestamentowe – system rezerwy i system zachowku
Skarga o uzupełnienie zachowku – actio ad supplendam legitimam (C , a. 528) o unieważnienie testamentu w całości albo w części za pomocą querela inofficiosi testamenti można było ubiegać się tylko wówczas, gdy uprawnieni nie dostali niczego ze spadku gdy otrzymali mniej niż pars legitima, przysługiwało im jedynie prawo jej uzupełnienia z jednej z przesłanek do występowania z querella inoficiosi testamenti pars debita stała się się minimalną częścią należną dziedziczącym beztestamentowo pars legitima była wolna od obciążeń: poleceń lub warunków, które zmniejszałyby jej wartość, nie można było się jej zrzec (C , a. 531) Nov. Iust. 18 (a. 536) portio debita zwiększono do jednej trzeciej, a gdy dzieci było więcej niż czworo – do jednej drugiej należnej części System rezerwy: podział spadku na rezerwę i część rozrządzalną – model znany w prawach romańskiej rodziny prawa System zachowku (inspiracja justyniańska): roszczenie o zapłatę równowartości należnej części (BGB, ABGB, k.c. z 1964 r. - różna wysokość i krąg uprawnionych Darowizny za życia – uwzględniane w obu modelach: problem analogiczny do querela inofficiosae donationis i querela inofficiosae dotis

9 Powołanie do spadku - testamentowo lub beztestamentowo
Powołanie do spadku - testamentowo lub beztestamentowo. Rzymianie dzielili wszystkich dziedziców prawa cywilnego (heredes) na koniecznych (necessarii) oraz postronnych (voluntarii) – mogli przyjąć lub odrzucić spadek Na wzór cywilnego heres, dzięki działaniom pretora bonorum possessor staje się sukcesorem uniwersalnym a dopuszczono też w ius honorarium by fideikomisariusz uniwersalny stał się sukcesorem uniwersalnym ius civile – sukcesorem uniwersalnym może się stać też osoba, której dziedzic beztestamentowy z kręgu sui et necessarii przekaże spadek przed przyjęciem go (w drodze in iure cessio) Otwarcie spadku – śmierć spadkodawcy: spadek nieobjęty - „leżący” (hereditas iacens): ochrona pretorska lub wyznaczony kurator spadku Z chwilą nabycia długo uważano dziedzica za następcę zmarłego od momentu jego śmierci – zmiana Julian (zaakceptowana i przejęta w kompilacji justyniańskiej): hereditas zajmuje miejsce zmarłego - swój własny byt i odzwierciedla niejako kontynuację zmarłego, stanowiąc uosobienie podmiotu – z prawami i obowiązkami

10 NABYCIE SPADKU dziedzice konieczni – z mocy prawa Problem spadków zadłużonych: pod koniec republiki pretor udziela dziedzicom koniecznym dobrodziejstwa powstrzymania się od przyjęcia spadku – beneficium abstinendi dziedzice postronni: cretio (zanik w okresie poklasycznym) lub pro herede gestio spatium deliberandi na podjęcie decyzji ius deliberandi – prawo do prośby sędziego o dziewięć miesięcy, a cesarza aż o rok na zastanowienie (upływ terminu bez oświadczenia – przyjęcie) spadki nieobjęte – od Augusta przypadały państwu (lex Iulia de maritandis ordinibus – aerarium populi Romani, pocz. II w.: fiskus) Ograniczenie odpowiedzialność za długi spadkowe – poza actio doli, exceptio doli, in metum restitutio Desuetudo: lex Furia testamentaria (między 204 a 169 p.n.e.) i Lex Voconia (169 p.n.e.) i stąd lex Falcidia (40 r. p.n.e.) - tzw. kwarta Falcydyjska (Za Antoninusa Piusa – rozciągnięta na dziedziców beztestamentowych, później na donatio mortis causa); S.C. Pegasianum 73 AD – kwarta pegazjańska: faktycznie ograniczała testatorowi swobodę dysponowania majątkiem mortis causa do trzech czwartych spadku; ostatecznie: dobrodziejstwo inwentarza – beneficium inventarii (C a. 531) – przejęcie spadku z ograniczeniem odpowiedzialności do aktywów spadku Wierzyciele spadkowi - ius honorarium: beneficium separationis bonorum

11 Inne kwestie PRAWO PUBLICZNE
August - podatek spadkowy: lex Iulia de vicesima hereditatum (6 r. n.e.) – 5 %, podniesione do 10% w II w. (zwolniono spadki mniejsze niż sesterców oraz wszystkie dziedziczone między rodzicami i dziećmi) – cele wojskowe) ostatecznie ZNIESIONY TRANSMISSIO – prawo rzymskie: formalnie niedopuszczalne (gdy powołany umiera, nie wypowiedziawszy się co do przyjęcia, a w jego miejsce wstępuje jego dziedzic, aby podjąć decyzję i nabyć spadek lub przez czynność inter vivos) - za wyjątkiem in iure cessio hereditatis (dziedzic cywilny na inną osobę cedował sukcesję uniwersalną) PRZYROST - konsekwencja zasady sukcesji uniwersalnej – ius civile i ius honorarium – dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe: stosunkowe powiększenie udziałów pozostałych spadkobierców dochodzi w proporcji wyznaczonej ich pierwotnymi udziałami