Prawo rzymskie – prawo spadkowe III

Prezentacja na temat: "Prawo rzymskie – prawo spadkowe III"— Zapis prezentacji:

1 Prawo rzymskie – prawo spadkowe III
dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz , sala 4039 WPiA środa, godz , sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: do sekretariatu: Telefon do sekretariatu: Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: Dalsze informacje:

2 Treść testamentu Erozja wymogu ustanowienia dziedzica – utrzymanie w mocy rozrządzeń mimo braku ustanowienia dziedzica: pełna swoboda - testament żołnierski i kodycyle ius honorarium (w razie uznania testamentu za inofficiosum, podtrzymanie: legaty, zwłaszcza posagowe, wyzwolenia, a nawet substytucje pupilarne; dziedzice beztestamentowi którzy z uwagi na nie odrzucili powołanie z testamentu – utrzymanie zapisów i wyzwoleń; C – każdy przypadek odrzucenia spadku przy wyzwoleniach Prawo okresu cesarstwa – - zmuszanie spadkobierców do przyjęcia spadku, aby uniezależnić istnienie zawartego w testamencie uniwersalnego zapisu powierniczego od dobrej woli dziedziców – S.C. Pegasianum 72 AD - testament matki żołnierza, która – w fałszywym przekonaniu, że umarł – ustanowiła dziedzicem kogoś innego: falsa causa non nocet, i Hadrian zdecydował, aby spadek przypadł jej synowi, choć utrzymał w mocy legaty i wyzwolenia (D ) Indignitas (niegodność dziedziczenia): spadek przypadał fiskusowi między innymi dlatego, aby podtrzymać rozrządzenia testamentowe nieuzasadnione wydziedziczenie – mimo braku dziedzica inne rozporządzenia zostają w mocy (Nov. Iust. 115 – a. 542)

3 Treść testamentu Substytucje
Podstawienie pospolite (substitutio vulgaris) - ustanowienie dziedzica pod warunkiem, że powołany wcześniej nie będzie spadkobiercą (np. odrzuci spadek) – w ostateczności wyzwalany niewolnik w miejsce oficjalnego cretio dziedzica i substytutów (nieformalne oświadczenie o przyjęciu spadku do 100 dni) Podstawienie pupilarne (substitutio pupilaris) - dyspozycja, w której testator ustanawia dziedzica swojemu synowi na wypadek, gdyby zmarł przed osiągnięciem dojrzałości (dopuszczone w Causa curiana 92 p.n.e.) Podstawienie quasi-pupilaris - wyznaczanie dziedziców dla własnych zstępnych co prawda dojrzałych, lecz niepełnosprawnych (prawo klasyczne) - substitutio quasi-pupillaris (C – a. 528): syn furiosus, najpierw zstępni syna, któremu podstawiano jakby pupilarnie, a gdyby ich nie miał, wówczas zstępni testatora i ostatecznie substytut tzw. substytucja fideikomisarna - zobowiązanie dziedzica do wydania spadku wskazanej osobie - stawała się ona sukcesorem uniwersalnym testatora, tak jak w substitutio vulgaris, ale dopiero po pewnym czasie (swobodnie określony), jak w substitutio pupillaris Fideikomis familijny II w. - wskazanie kręgu osób połączonych więzami rodzinnymi, poza który dorobek jego życia nie może trafić przez pewien czas – Nov. Iust – a. 555 – zstępni do 4. stopnia pokrewieństwa (rozwój w prawie feudalnym – ordynacje oraz fideikomis familijny jako ‚ordynacja szlachty średniej’) Treść testamentu -

4 Treść testamentu – wydziedziczenie (exheredatatio)
Titius filius meus exheres esto – „Titius, syn mój, niech będzie wydziedziczony” (synowie imiennie lub konkretne wskazanie) Pozostali sui heredes – ogólne ceteri exheredes sunto – „pozostali niech będą wydziedziczeni” ius honorarium wymagało imiennego wydziedziczenia wszystkich dzieci płci męskiej, które mogłyby się ubiegać o bonorum possessio, a więc wnuków, prawnuków, a także emancypowanych synów Postumi – zstępni w linii męskiej – powinni być wydziedziczeni imiennie, aby testament nie został złamany przez pojawienie się suus heres: testament nie wywoływał żadnych skutków, niezależnie od tego, czy urodził się chłopiec, czy dziewczynka formalna klauzula: quicumque mihi filius genitus fuerit, exheres esto – „ktokolwiek urodzi mi się synem, niech będzie wydziedziczony” (G ): wyłączny sposób exheredatio pogrobowców płci męskiej Postuma mogła być wydziedziczona ogólnie, byle stało się jasne, że brało się ją pod uwagę. Analogicznie dalsi zstępni: wnukowie czy wnuczki Ius honorarium - w razie emancypacji konieczność wydziedziczenia wszystkich: mężczyzn imiennie, a kobiet przynajmniej inter ceteros (poza adoptowanym) C – a. 531: wymóg imiennej exheredatatio - wszyscy zstępni Skutkiem pominięcia – dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne (contra tabulas)

5 Legaty i fideikomisy – funkcja alimentacyjna – sukcesja syngularna Legaty – ius civile, fideikomisy - prawo cesarskie, do zrównania doszło ostatecznie formalnie w 531 r. (drobne odrębności zostały – brak jednolitej koncepcji zapisu w prawie rzymskim) Legatum (zapis testamentowy) - dyspozycja kosztem spadku z mocy jednostronnego rozrządzenia na wypadek śmierci, aby wskazana osoba otrzymała przysporzenie majątkowe kosztem dziedzica (legatariusz – zapisobiorca). Łacina – jeszcze za Gaiusa II w. Rodzaje Legatum per vindicationem - zapisobierca i przedmiot: Titio hominem Stichum do lego – „Titiusowi człowieka Stichusa daję, zapisuję” legatariusz – właścicielem kwirytarnym: legis actio sacramento in rem, potem rei vindicatio Sabinianie i prawo justyniańskie - przedmiot legatu wchodzi do spadku po zapisobiorcy (przed przyjęciem zapisu – własność dziedzica; prokulianie – rzecz niczyja). Pochodzenie - przypuszczalnie od darowizny na wypadek śmierci Legatum per damnationem - legatariusz i przedmiot zapisu oraz dziedzic: heres meus Stichum servum meum dare damnas esto – „dziedzic mój na wydanie Stichusa mojego niewolnika Titiusowi niech będzie zasądzony” legatariusz - legis actio per manus iniectionem, a w procesie formularnym ze skargą ścisłego prawa actio ex testamento pod sankcją duplum (stosunek zobowiązaniowy) Optimum ius – najpopularniejszy współcześnie

6 Legaty – podziały historyczne (już w VI w.)
Legatum sinendi modo: heres meus damnas esto sinere Lucium Titium hominem Stichum sumere sibique habere – „dziedzic mój niech będzie zasądzony znosić, że Luius Titius zabierze i ma dla siebie człowieka Stichusa” Stosunek zobowiązaniowy – podobny do l. damnacyjnego (siła tradycji ius civile); legatariusz - legis actio per manus iniectionem, a potem actio ex testamento Przedmiot – własnością testatora w chwili śmierci lub spadkobiercy; z nabyciem spadku stawał się własnością dziedzica, jak przedmiot zapisu damnacyjnego Legatum per praeceptionem: Lucius Titius hominem Stichum praecipito - „niech uprzednio weźmie” Jedyny zapis, jaki można było sporządzić na rzecz dziedzica (początkowo tylko wspóldziedziców – stanowisko Sabinianów) Legatariusz - legis actio per iudicis postulationem, a następnie actio familiae erciscundae (czyli skarga o podział współwłasności powstałej z dziedziczenia) Prokulinie jednak dopuszczali także wobec innych (Titius hominem Stichum capito – „Titius niech weźmie człowieka Stichusa”) – rei vindicatio (l. per vindicationem ?– tak Hadrian pan )

7 Legaty – kwarta falcydyjska
Dla zapobieżenia odrzucania spadków nadmiernie obciążonych legatami, co w efekcie powodowało nieważność całego testamentu i samych legatów – lex Falcidia (40 r. p.n.e.) zapewniała spadkobiercom wysokość spadku po wypłaceniu legatów w wysokości co najmniej ¼ jego wartości (tzw. kwarta Falcydyjska). Ewentualne przekroczenie ¾ wartości powodowało stosunkowe pomniejszenie legatów. Za Antoninusa Piusa – rozciągnięta na dziedziców beztestamentowych, później na donatio mortis causa Problem słów S.C. Neronianum ok. 60 r.: uznanie za legaty damnacyjne wszystkich nieprawidłowo sformułowanych zapisów ale zbycie przez testatora przedmiotu za życia interpretowano jako odwołanie zapisu i udzielano dziedzicowi exceptio doli Inne kwestie optio legata – zapis wyboru przedmiotu; jeszcze Justynian dziedzic zapisobiorcy partito legata – zapis ułamkowy

8 Fideikomisy - zapisy powiernicze
August (pan n.e.): zaskarżalność fideicommissum - zasadnicze znaczenie dla uelastycznienia rzymskiego prawa spadkowego– fideicomisariusz; stosunek zobowiązaniowy fideikomisy zaskarżalne w pierwszej z cognitio extra ordinem – liberalizm w porównaniu do legatów – potrzeby praktyki społeczeństwa imperium (peregryni) zwiększały krąg podmiotów uprawnionych: pozbawieni capacitas w ustawach małżeńskich (caelibes i orbi – zakaz s.c. Pegasianum 73 AD), także peregrini ( później zakaz, obok cudzych pogrobowców i osób nieokreślonych – s.c. za Hadriana pan ), fideikomis obciążał każdego, kto otrzymał cokolwiek ze spadku, nawet beztestamentowo od Antoninusa Piusa pan zawsze mogły być po grecku; swoboda wyrażeń – wola spadkodawcy zaprzeczenie – sankcja wartość fideikomisu (legaty – duplum) jeśli na podstawie fideikomisu w błędzie świadczono zbyt dużo, można było domagać się zwrotu (przy legatum per damnationem wykluczone) pożytki i procenty (w przypadku legatów dopuszczalne tylko legatum sinendi modo – II w.)pominięcie zasady semel heres, semper heres

9 Fideikomisy Rodzaje fideikomisy syngularne - rzecz własna testatora, dziedzica, legatariusza, jak i osoby trzeciej (należało ją odkupić i świadczyć albo wypłacić oszacowaną wartość – wygasało zobowiązanie jeśli ni chciał sprzedać) fideikomisy uniwersalne – zawsze corpora hereditaria, przeniesienie długów i wierzytelności spadkowych problemem: S.C. Treballianum 55 AD – fiedeikomisariusz heredis loco (dziedzic – tylko tytuł) S.C. Pegasianum 73 AD – iussum magistratury zmuszająca dziedzica do przyjęcia spadku ale i kwarta pegazjańska - s.c. Pegasianum faktycznie ograniczało testatorowi swobodę dysponowania majątkiem mortis causa do trzech czwartych spadku - jeśli spadkodawca nałożył fideikomis uniwersalny nieprzekraczający trzech czwartych – stosowano senatus consultum Trebellianum Jeśli testator sam nie zabezpieczył kwarty dla spadkobiercy, uchwała pegazjańska dawała dziedzicowi prawo do jej zatrzymania problem długów i wierzytelności spadkowych ostatecznie rozwiązany za Justyniana: przymusowe przyjęcie i wydanie spadku oraz prawo do kwarty, według zasad s.c. Trebellianum

10 Wyzwolenia testamentowe - manumissiones
Wyzwolenie - testamentowe manumissiones prawa cywilnego oraz fideikomisarne Manumissio testamentaria - konkretne i stanowcze słowa, np. Stichus servus meus liber esto – „Stichus, mój niewolnik, niech będzie wolny” ; greka: 439 r. – C lex Fufia Caninia z 2 r. p.n.e. – nakaz wyzwoleń imiennych lub ścisłe wskazanie zakaz wyzwalania i ustanawiania dziedzicami niewolników młodszych niż 30 lat. „Fideikomis wolności” - nieformalna prośbą o wyzwolenie do dziedzica lub legatariusza (oni byli patronami), W zapisie powierniczym wolno było prosić o wyzwolenie niewolnika i wydanie spadku, gdy osiągnął wiek 30 lat. także niewolnika cudzego (odkupienie i wyzwolenie – fideikomis wygasał jeśli brak zgody na sprzedaż) Dyspozycje na temat wyzwoleńców – powinności wobec dziedziców patrona – stosunki klienckie („piekło społeczne wyzwoleńców”)

11 Ustanowienie opiekuna - tutoris datio – tutela testamentaria
Pater familias mógł w testamencie ustanowić opiekuna dla osób, które miał pod patria potestas albo manus, a które stawały się sui iuris z chwilą jego śmierci: dzieci, wnuków, pogrobowców, żony lub synowej, której mąż zmarł – prawo tutora do abdicatio Forma stanowcza - w testamencie lub kodycylach w nim potwierdzonych (żona – pozostawiona możliwość wyboru opiekuna – niekiedy ograniczane) Łacina – do okresu poklasycznego; prawo justyniańskie – brak określenia właściwych sformułowań Opiekuna ustanawiano do zarządu całym majątkiem pupila lub jakąś częścią Podział współczesny tutela testamentaria perfecta: tutor - także osoba alieni iuris (z bierną zdolnością do dziedziczenia) oraz często wyzwalany niewolnik tutela testamentaria imperfecta – urzędnik dokonywał wyboru tutora - potwierdzał wybór spadkodawcy, gdy tutela pojawiła się w kodycylach niepotwierdzonych lub w formie proszącej; kiedy ustanawiała tutora osoba, nie mająca patria potestas nad niedojrzałym – na przykład matka; jeśli pupil był synem emancypowanym. Dla dziecka naturalnego pozwolono wyznaczać tutora, o ile ustanawiało się je również dziedzicem (dopiero C – a. 530)

12 Polecenie- modus w testamencie lub kodycylach - zwrócenie się o pewne zachowanie do każdego, kto otrzymał coś ze spadku – beneficjentem polecenia może być również każda osoba żyjąca (destynatariusz) Modus nie tworzył stosunku obligacyjnego - osoba, która otrzymała polecenie ma obowiązek moralny podjęcia określonego zachowania – pierwotnie brak zaskarżalności (rola honoru i czci) - ale z czasem obciążane karami przez testatora na rzecz podmiotów publicznych Do spełnienia życzeń testatora dążono też środkami prywatnoprawnymi i publicznoprawnymi: Ius civile - actio familiae erciscundae (skarga działowa) – od jurysty Juliana (pocz. II w.) Ius honorarium – już schyłek Republiki (Trebatius Testa) fikcja interpretacyjna by traktować modus jak warunek Nacisk władz publicznych, nawet pretorska denegatio actionis Gordian – uznanie polecenia za fideikomis (C – a. 240) Współczesne ustawodawstwa nawiązujące do tradycji romanistycznej – osobna instytucja w nawiązaniu do modus prawa klasycznego

13 klauzula kodycylarna oraz kodycyl: liberalizm - potrzeby praktyki społeczeństwa żyjącego w ramach imperium Późne prawo klasyczne – kluzula kodycylarna: nieformalnie sporządzana, wyrażała wolę spadkodawcy, aby w razie, gdyby z jakichś powodów testament okazał się nieważny lub nieskuteczny, uważano go za kodycyl - całkowity brak wymogów wcześniej, przełom I i II w.: uznanie mocy kodycyli beztestamentowych oraz beztestamentowego nakładania fideikomisów Kodycyle (codicillus – dosłownie: list) potwierdzone (uprzednie albo następcze: wszystko poza ustanowieniem dziedzica i wydziedziczeniem) niepotwierdzone (tylko fideikomisy) Kodycyle testamentowe – dzieliły los testamentu Kodycyl pozatestamentowy – każdy akt pisemny nieujęty w formę testamentu i niezawierający ustanowienia dziedzica Prawo poklasyczne – zwiększone rygory: - potwierdzenie codicilli ab intestato - sporządzenie w obecności 5 lub 7 świadków – rozciągnięty na wszystkie kodycyle - ostatecznie 5. świadków (C )

14 Interpretacja testamentu
Źródło dyspozycji – ZAWSZE zamiar testatora (mens testatoris) Realny animus testandi – dla Rzymian wyrażający się w słowach – ius civile: forma wewnętrzna testamentu w postaci verba sollemnia – aby nie było wątpliwości co do intencji i woli spadkodawcy (analogicznie - dochowanie formy zewnętrznej przez rodzaje testamentów) Archaiczna zasada formalizmu (nie dopuszczano pierwotnie aby dyspozycji dokonywano milcząco) - Testamentum calatis comitiis, testamentum in procinctu - ustność mancipatio familiae i testament mancypacyjny – analogiczna rola nuncupatio i droga do stopniowego dopuszczenia interpretacji (rola causa Curiana – milczące założenie istnienia podstawienia pospolitego): rzeczywista wola testatora (voluntas testatoris) a nie użyte słowa (rola fideikomisów, klauzuli kodycylarnej i kodycyli) - od verba do voluntas Favor testamenti jako generalna dyrektywa interpretacyjna (przychylność dla testamentu nawet wbrew woli spadkodawcy, która mogła być niespójna) „gdy w testamencie coś napisano dwuznacznie lub też opacznie, pobłażliwie należy interpretować i wedle tego, co prawdopodobnym się wydaje, niech za prawdziwe będzie przyjęte.” - D [25].

15 Interpretacja testamentu
Reguły interpretacyjne: plus nuncupatum, minus scriptum – „więcej powiedziano niż napisano” – uszanowanie woli milczącej - wola spadkodawcy jest dorozumiana, gdy albo z jego dyspozycji czy zachowań milcząco wynika, albo da się uznać za prawdopodobną (początek causa Curiana: liberalniej niż np. współczesne prawo polskie) falsa causa non nocet – „zła przyczyna nie szkodzi”: błąd co do motywacji nie ma znaczenia falsa demonstratio non nocet - dyspozycja pozostaje w mocy mimo błędnego przedstawienia o charakterze nieistotnym, w tym uwzględnienie indywidualnej praktyki językowej (przy okazji legatów na rzecz żon – favor uxoris) → w ius commune rozszerzone poza prawo spadkowe - UMOWY Exceptio doli stosowano w zasadzie wtedy, gdy dziedzic był w stanie udowodnić, że testator nie dokonałby danej dyspozycji, gdyby miał pełną wiedzę o stanie rzeczy dolus (podstęp) czy metus (groźba), jakie pojawiły się przy sporządzaniu lub zmianie aktu ostatniej woli - stanowiły raczej przyczynę niegodności

16 Interpretacja testamentu
Interpretacja według kryterium subiektywnego (najbliższego potencjalnym intencjom spadkodawcy) lub obiektywnego (potoczne rozumienie) Interpretacja terminów i warunków zawartych w dyspozycjach testamentowych cautio Muciana: prawnik Q. Mucius Scewola- w przypadku warunku zawieszającego potestatywnego i negatywnego (niech Tytus będzie spadkobiercą jeżeli nie wejdzie na Kapitol) – spadkobierca mógł objąć spadek od razu jeżeli stypulacyjnie zobowiąże się do zwrócenia spadku w przypadku niespełnienia warunku – także (warunek wdowieństwa – conditio viduitatis, żona jest spadkobiercą jeżeli nie wyjdzie ponownie za mąż (nigdy) warunki obiektywnie i absolutnie niemożliwe powinny logicznie skutkować nieważnością dyspozycji – ostatecznie zwycięża pogląd Sabinianów aby traktować je jako nieudolne jednolicie traktowane w p. poklasycznym warunki niemożliwe, niemoralne i contra legem Inne favores Favor heredis Favor libertatis Favor uxoris

17 Dziedziczenie beztestamentowe – ab intestato – solidarność rodzinna (wtórne wobec testamentowego, z pewnością wśród elit) W prawie rzymskim istniały trzy systemy dziedziczenia beztestamentowego – historyczne zmiany związane ze zmianami rodziny rzymskiej: według ius civile (rodzina agnacyjna) – agnacyjny; według edyktu pretorskiego (rodzina agnacyjna z elementami kognacji) – agnacyjno-kognacyjny; według Nowel Justyniańskich (kognaci) – kognacyjny Ius civile (Ustawa XII Tablic) - trzy klasy dziedziczenia: sui heredes - osoby podlegające władzy rodzinnej spadkodawcy do jego śmierci i uzyskujące z tą chwilą pozycję osoby sui iuris (synowie, córki, żona in manu, ewentualnie wnuki po zmarłych wcześniej synach) – tzw. dziedzice domowi (domestici heredes) ewentualny podział consortium (wspólnota majątkowa)- actio familiae erciscundae (działowe); według głów (in capita – dziedzice tego samego stopnia) ale w przypadku jeśli nie dożyli – wchodzili ich spadkobiercy dziedziczący według szczepów (in stirpes – nierówność stopnia) 2. proximi agnati - osoby pozostające ze spadkodawcą w jednej rodzinie agnacyjnej: najbliżsi w momencie śmierci - jego bracia, siostry, stryjowie czy bratankowie, także matka, jeśli była in manu, która była wówczas agnacyjną siostrą) - bliżsi stopniem wypierają dalszych, równi dziedziczą według głów 3. gentiles - członkowie tego samego rodu (wspóllne ze spadkodawcą nazwisko rodowe (pierwotne rody rzymskie: Claudius, Cornelius, Iulius, Mucius, Porcius, Sulpicius - nomina gentilicia) – wcześnie wyszedł z użycia

18 Wady dziedziczenia według Ius civile (Ustawa XII Tablic)
Brak dewolucji - osoba powołana do dziedziczenia w klasie wyższej, która spadku nie przyjęła, blokowała możliwość zaoferowania spadku klasie niższej – możliwość pojawienia się spadku leżącego (hereditas iacens) – ewentualność zasiedzenia rzeczy wchodzących w skład spadku (usucapio pro herede) Moderowane przez instytucje dziedziców koniecznych (heredes necessarii), a zarazem należących do domu spadkodawcy (heredes domestici), którzy spadek nabywali z mocy prawa – nie mogli odrzucić spadku Odrzucenie dziedziczenia syna emacypowanego – kwestionowanie znaczenia pokrewieństwa naturalnego – znaczenie więzów krwi Edykt pretorski (bonorum possessio) – odstąpienie od zasady jednorazowego powołania do spadku najbliżej uprawnionego: bonorum possessio ab intestato (b.p. intestati) ogłaszano sukcesywnie dla coraz to dalszych uprawnionych, według następujących po sobie kolejnych klas i stopni pokrewieństwa, zawsze z terminem do przyjęcia lub odrzucenia spadku - uwzględnienie kognacji oraz w pewnym stopniu więzi małżeńskich oraz zasada sukcesji klas i stopni (gdy nikt z klasy wyższej spadku nie nabył, oferowano go klasie następnej, a o kolejności w obrębie klasy decydował stopień pokrewieństwa) – w tej postaci do czasów justyniańskich

19 Dziedziczenie według prawa pretorskiego - każda z grup termin na zgłoszenie się do spadku: ostateczna forma - edictum perpetuum 130 r. (nazwy klas pochodzą od nazwy pochodzą od pierwszych słów poszczególnych edyktów) Unde liberii - wszyscy zstępni (descendenci ) spadkodawcy – ale nie dzieci naturalne, bez względu na to czy byli pod jego władzą ojcowską czy też nie ( w chwili śmierci ) oraz żona pod manus (uxor in manu - filiae loco) - (także syn emancypowany; córka, która wyszła spod patria potestas przez wejście pod manus męża i po rozwodzie stały się sui iuris) Unde legitimi - JEDEN TERMIN ZGŁOSZENIA - wszystkie osoby uprawnione według ius civile (XII Tablic) oraz - senatusconsultum Tertullianum (za Hadriana) – żona z ius trium liberorum prawo dziedziczenia po dzieciach, ale dopiero po sui herdes, ojcu i stryjach, lecz na równi z siostrami po ojcu, a przed pozostałymi agnatami s.c. Orfitianum (178 r.) – dzieci prawo dziedziczenia po matce przed agnatami 3. Unde cognati - wszyscy krewni kognacyjni ( i przysposobieni ) do 6-go stopnia bez wyjątku. Do 7-go stopnia tylko prawnukowie rodzeństwa. Krewni kognacyjni bliższego stopnia wykluczali tych dalszego stopnia (najważniejsza innowacja) kolejne terminy na wystąpienie o bonorum possessio 4. Unde vir et uxor – istotna dla żony, która nie weszła pod manus (w praktyce znikome znaczenie – relatywnie częste małżeństwo z manus oraz daleki stopień) Generalna słabość praw spadkowych małżonka do XIX w. – zmiana modelu rodziny

20 UWAGA: porządek edyktalny nie znosił dziedziczenia według ustawy XII Tablic
dopóki nie zgłosił się do pretora po bonorum possessio żaden z uprawnionych według ustawy XII Tablic obowiązywał porządek ustawowy niektórzy się zgłosili, części teoretycznie przewidziane dla pozostałych przyrastały pozostałym odpowiednio obowiązek zaliczenia majątku na schedę spadkową zgłaszających się dziedziców prawa pretorskiego – collatio bonorum (stypulacyjne zobowiązanie występującego o bonorum possessio, że podzieli się z każdym z sui heredes odpowiednio w równych częściach) Sporna kwestia – emancypowany syn i jego dzieci, które pozostały pod władzą spadkodawcy - ostatecznie: emancypowany może ubiegać się o połowę części, jaka przypadała jego zstępnym, którzy pozostali in potestate spadkodawcy - nova clausula Iuliana (D ) Bona vacantia – fiskus, wojskowi – jednostka w której służyli; duchowni - kościół

21 Nowela 117.5 (a. 542) - bezposażna, uboga wdowa (vidua)
Porządek dziedziczenia w Nowelach justyniańskich – Novellae Iustiniani: (a. 542), 118 (a. 543), 127 (a. 548)- zwycięstwo kognacji Nowela (a. 542) - bezposażna, uboga wdowa (vidua) jedna czwarta spadku (maksymalnie 100 funtów złota) więcej niż troje ślubnych dzieci - niekoniecznie z wdową, kwarta podlegała proporcjonalnemu zmniejszeniu, a wdowa otrzymywała równą z nimi część wspólne dzieci - wdowie przysługiwało tylko użytkowanie (ususfructus) kwarty, własność zaś miały wspólne dzieci kwarta własnością wdowy w przypadku braku dzieci Nowela 118 (a. 543) z poprawkami 127 (a. 548) – porządek dziedziczenia TYLKO KATOLICY – HERETYCY POPRZEDNIE ZASADY - klasa pierwsza: zstępni (descendenci) bez różnicy płci i w kolejności stopni pokrewieństwa (zasady in capita i in stirpes) - klasie druga: wstępni (ascendenci) - po połowie w liniach po ojcu i po matce oraz rodzeństwo rodzone - ewentualnie dzieci zmarłego wcześniej brata (Nov. Iust. 127) - prawem reprezentacji, pod warunkiem pochodzenia z prawego małżeństwa klasa trzecia: rodzeństwo rodzone i jego dzieci, które reprezentują swych zmarłych wstępnychi krewni w linii bocznej – następnie rodzeństwo przyrodnie oraz jego dzieci bez różnicy, czy wspólny ze zmarłym był ojciec (consanguinei), czy matka (uterini) – następnie pozostali krewni w linii bocznej (pierwszeństwo przed dalszymi, równi stopniem dziedziczyli w równych częściach) – następnie ewentulnie unde vir et uxor Powołanie następowało według zasad sukcesji klas i stopni pokrewieństwa.