Wykłady uniwersyteckie Dr hab. Rafał Biskup

Prezentacja na temat: "Wykłady uniwersyteckie Dr hab. Rafał Biskup"— Zapis prezentacji:

1 Wykłady uniwersyteckie Dr hab. Rafał Biskup
Zasady procesu administracyjnego Wykłady uniwersyteckie Dr hab. Rafał Biskup

2 Zasady postępowania administracyjnego
Są to przepisy o większym stopniu uogólnienia, zawierające wiążące dyrektywy prawne skierowane do organów prowadzących postępowanie. Są integralną częścią przepisów regulujących postępowanie prowadzone w ramach KPA, wiążące w takim samym stopniu jak pozostałe przepisy.

3 Typy zasad obecnych w KPA
Zasady systemowe (zawarte w Konstytucji RP i umowach międzynarodowych Zasady ogólne KPA Zasady procesowe doktrynalne

4 Zasady systemowe Zawarte w Konstytucji RP:
Zasada demokratycznego państwa prawnego - z niej orzecznictwo wywodzi prawo do rzetelnej procedury – wyrok NSA z V SA 250/93 – procedura powinna być zrozumiale, precyzyjnie i zgodnie z innymi regułami państwa prawa oraz powinna prawidłowo i ściśle stosowana w praktyce Zasada praworządności Zasada równości wobec prawa Zasada prawa do jawnego, sprawiedliwego i szybkiego procesu Zasad dostępu do dokumentów i zbiorów danych Zasada dwuinstancyjności postępowania

5 Zasady z prawa międzynarodowego
Prawo do rzetelnego procesu sądowego gwarantuje także art. 6 EKPCziPW – każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd (…) – postanowienia te należy także odnosić do postępowania administracyjnego – wyrok SN z III ARN 33/93

6 Rekomendacja Europejskiego Komitetu Współpracy Prawnej RE
Zasada praworządności – obowiązek podejmowania działań zgodnych z ogólnymi zasadami prawa oraz przepisami powszechnie obowiązującymi oraz ewentualnie z orzeczeniami sadów, o ile mają prawnie wiążący skutek (w Polsce mocno ograniczony) Zasada ochrony zaufania i praw słusznie nabytych - sprowadza się do konsekwentnego działania administracji, przez co jednostki uzyskują prawa słusznie nabyte w akcie administracyjnym, które co do zasady nie mogą być retroaktywnie skuteczne (zasada bezpieczeństwa prawnego) Zasada otwartości administracji publicznej - pełny dostęp do informacji publicznej oraz o jednostce Zasada równości wobec prawa – jeśli sprawy są obiektywnie takie same powinny być rozpatrzone tak samo, jeśli występują różnice – odmiennie . Zakazane jest różnicowanie ze względu na płeć, kolor skóry, wyznanie, język, polityczne przekonania, seksualna orientację itp. Zasada proporcjonalności – względna równość pomiędzy dolegliwością ingerencji administracji a wartością bronionego celu . W węższym znaczeniu oznacza ona nakaz przydatności i konieczności działania – stosowanie środków jak najmniej uciążliwych dla osiągnięcia celu

7 Rekomendacja cd Zasada zgodności działania z celem ustawowym – organ powinien się kierować celem, który wynika z przyznanych mu kompetencji, zapisanym w preambule ustawy lub dający się wywieść z jej postanowień ( w Polsce zasadę tę zaakceptowało orzecznictwo – NSA przyjął, że przy podejmowaniu decyzji w warunkach uznania, organ powinien kierować się celem wyeksponowanym w preambule (obecnie ustawy nie posiadają preambuły – zatem cel ustawy trzeba wyinterpretować) NSA z II SA 535/83) Zasada obiektywizmu i bezstronności administracji polega na obowiązku uwzględnienia i rozpatrzenia wszelkich ważnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności, a unikanie zajmowania się elementami nieistotnymi dla sprawy. Na treść aktu nie powinny wpływać osobiste przekonania, uprzedzenia lub interesy organu albo urzędnika przygotowującego akt. Od załatwienia sprawy należy odsunąć urzędnika, jeśli dotyczy ona jego lub jego bliskich interesów. Nie powinien on także uczestniczyć w kontroli wydanych przez siebie aktów. Należy unikać stronniczości.

8 Zasady utrwalone przez doktrynę
Zasada swobodnej oceny dowodów Zasada oficjalności postępowania – powierzenie prowadzenia procesu oraz podejmowania istotnych czynności – np. zbierania dowodów - organowi administracyjnemu Elementy zasady dyspozycyjności procesu – np. prawo do cofnięcia odwołania, prawo złożenia odwołania, zgoda na kontynuowanie procesu wszczętego na warunkach art. 61 § 2 KPA Zasada domniemania prawidłowości decyzji – wyinterpretowana z art. 16 § 1 KPA

9 Zakaz stosowania W postępowaniu administracyjnym nie stosuje się zasad wykreowanych przez prawo cywilne – art. 6 i 7 KPA wykluczają zastosowanie zasady z art. 5 KC – zasady współżycia społecznego – ani jako podstawy decyzji, ani jako wskazówki interpretacyjnej dla przepisów procesowych i materialnych, chyba że na taką praktykę wskazuje konkretny przepis prawa materialnego – wyrok NSA z I SA/Wr 1302/97 oraz I SA 177/87 - zob. np. art. 3 ustawy PZP – w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego każdy ma prawo do zagospodarowania terenu, do którego ma tytuł prawny oraz ochrony własnego interesu prawnego przy zagospodarowaniu terenu należącego do innych jednostek

10 Zasady ogólne w KPA Utrwalone są w przepisach art KPA. Wyliczenie zasad jest enumeratywne Charakter tych przepisów jako zasad ujawnia się w tym, że znajdują zastosowanie w każdym postępowaniu, w każdym stadium. Ponadto w ich kontekście powinny być odczytywane wszelkie instytucje procesowe. Zasada jest wskazówką interpretacyjna pozostałych przepisów KPA. Zastosowanie kodeksowej instytucji powinno zatem uwzględniać dyrektywy płynące z treści zasad. Naruszenie zasady powinno być traktowane jako naruszenie prawa, niekiedy rażące i skutkować przewidzianymi konsekwencjami dla prawidłowości rozstrzygnięcia. Nie ma znaczenia, że KPA nie przewiduje odrębnych sankcji za naruszenie zasad Zasady stosuje się w każdym postępowaniu zwyczajnym lub nadzwyczajnym, w sprawach wydawania zaświadczeń, skarg i wniosków oraz ubezpieczeń społecznych . Posiłkowo także w postępowaniach wyłączonych, chyba że te przepisy wprost odsyłają – np. w takim zakresie, jak nie regulują tej kwestii odmiennie przepisy Ord, Podat.. Zasada z art. 7 in medio pozwala także na dokonanie wykładni przepisów materialnego prawa administracyjnego (n. Janowicz, czy NSA z I SA 258/82)- pogląd nie znalazł powszechnej akceptacji – np. krytyka ze strony A . Wróbla, który uważa , ze do interpretacji prawa materialnego wystarczą zasady konstytucyjne

11 Funkcje zasad Utrwalenie jednolitej praktyki stosowania prawa – dzięki ujednoliceniu interpretacji przepisów Wypełnianie luk w postępowaniu Wskazywanie na granice uznania administracyjnego Pełnienie roli wskazówek interpretacyjnych Uelastycznienie przepisów KPA i podejmowanych na ich podstawie czynności Kształtowanie modelu procedury administracyjnej wyznaczanie kierunku zmian legislacyjnych Tworzenie wzorca dla procedur nieunormowanych

12 Klasyfikacje zasad Dawidowicz:
Zasady dotyczące podmiotów postępowania (art. 6; 7, 10 § 1; 9, 11) Zasady dotyczące treści postępowania (zasada prawdy obiektywnej – art. 7 Zasady dotyczące formy postępowania (15, 13, 14) Zasady dotyczące rozstrzygnięć w postępowaniu (art. 16 § 1 i 2 )

13 J. Borkowski Zasady idei stosowania prawa pierwotne: (art. 6; 7 10)
pochodne: (art. 8; 15; 16) Zasady kultury administrowania: (art. 8 in fine; 9; 11) Zasady techniki procesowej: (art. 12; 14)

14 Zasada praworządności
Ma rangę zasady konstytucyjnej – art. 7 Konstytucji – wspomaga także zasadę demokratycznego państwa prawnego. Wymaga ona, aby każdy organ reprezentujący państwo (samorząd terytorialny) działał w granicach i na podstawie prawa. Działanie poza tymi granicami traci przymiot legalności. Przez pojęcie prawa na użytek tej zasady należy rozumieć ogół przepisów prawnych powszechnie obowiązujących. Obowiązujący system prawa opiera się na prymacie ustawy z ustawą zasadniczą (konstytucyjną) na czele stąd za przepisy prawne powszechnie obowiązujące należy rozumieć ustawy oraz akty wydane na podstawie wyraźnego upoważnienia ustawowego

15 Treść zasady Konstruuje się ją w oparciu o 2 normy zawarte w art. 6 i 7 in principio: Organy administracji publicznej działają na podstawie przepisów prawa. W toku postępowania organy administracji publicznej stoją na straży praworządności. Organ prowadzący postępowanie podejmuje wszelkie czynności procesowe w oparciu o przepisy KPA oraz mając na względzie przepisy materialnego prawa administracyjnego. Wymogiem zasady praworządności jest to, żeby decyzja została podjęta w okolicznościach, które uprawniają organ administracji do skorzystania z tej formy działania oraz żeby oparta była na prawidłowej podstawie prawnej Akt władczej ingerencji organu administracji oparty być zatem musi na istniejącym i uprawniającym przepisie prawa – por. wyrok NSA z IV SA 292/87

16 Treść cd Organy administracji powinny także czuwać nad tym, żeby zachowania wszystkich uczestników postępowania były zgodne z prawem. Organ ponosi zatem w pełni odpowiedzialność za sprzeczne z prawem zachowania uczestników procesu i ponosi konsekwencje tego w innych postępowaniach np. nadzwyczajnych

17 Działanie na podstawie przepisów prawa
Ustalenie obowiązywania normy prawnej w systemie, która znajdzie zastosowanie (norma ta jednocześnie wskazuje na interes prawny lub obowiązek strony). Ustalenie to obejmuje ustalenie, że przepis obowiązuje oraz dokładne wyjaśnienie jego treści na potrzeby wydawanego rozstrzygnięcia. Ustalenie stanu faktycznego sprawy Opisanie ustalonego stanu faktycznego w języku prawnym Subsumpcja – powiązanie ustalonych faktów z treścią normy prawnej i określenie skutków prawnych stanu faktycznego uznanego za udowodniony

18 Działanie na podstawie prawa
Ustalenie przez organ swojej zdolności do działania (właściwość miejscowa, rzeczowa i instancyjna) oraz właściwe zastosowanie normy prawnej szczególny przypadek – działanie w warunkach uznania administracyjnego – do powyższych okoliczności należy dodać – dokonanie wyboru jednego z dopuszczalnych rozstrzygnięć powinno mieć oparcie w zebranym materiale dowodowym oraz w dyrektywach ustawy

19 Podstawa prawna decyzji
Wyłącznie przepisy powszechnie obowiązujące – katalog określa art. 87 Konstytucji Interpretacji przepisu prawnego dokonuje się z uwzględnieniem zasad ogólnych wykładni. Orzecznictwo wypracowało jednak kilka dodatkowych zasad. Interpretacja przepisu prawnego powinna w ostateczności odpowiadać zasadom konstytucyjnym (wyr. SN z III ARN 33/93). Interpretacja nie powinna pomijać żadnego elementu przepisu prawnego ani też pozbawiać go znaczenia prawnego (NSA OSK 1842/04 Przepis ograniczający prawa obywatela w określonych okolicznościach nie powinien być stosowany w drodze analogii w zbliżonych okolicznościach (NSA II SA 112/85)

20 Ustalenie stanu faktycznego sprawy
Jest to czynność procesowa polegająca na uznaniu za istniejące określonych okoliczności (faktów) przy pomocy zebranego materiału dowodowego, ocenionego i zinterpretowanego w oparciu o zasadę swobodnej teorii dowodów. Udowodnienie zaistnienia określonych okoliczności może być dokonane jedynie po analizie całego zebranego materiału dowodowego. Organ posługuje się w tym procesie swoim doświadczeniem zawodowym i życiowym, odrzucając sztywne reguły dowodzenia

21 Kolejny etap w procesie stosowania prawa to sformułowanie ustalonego stanu faktycznego w języku prawnym, w taki sposób, by umożliwić proces subsumpcji Ostatnim etapem jest subsumpcja – polega na skojarzeniu opisanego prawnie stanu faktycznego z jednym z desygnatów hipotezy normy prawnej a następnie na prawidłowym odczytaniu konsekwencji ustalonych w dyspozycji normy prawnej

22 Naruszenie zasady praworządności
Konsekwencje – wada nieważności decyzji – jako brak podstawy prawnej działania. Należy jednak zwrócić uwagę, że jeśli podstawa prawna obiektywnie istnieje, ale została błędnie przytoczona – to tylko drobna wada usuwana w drodze rektyfikacji decyzji

23 Zasada prawdy obiektywnej
Art. 7 in medio: Organ z urzędu albo na wniosek strony podejmuje wszelkie czynności niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy. Zasada ta Kreuje wobec organu administracji publicznej obowiązek prowadzenia postępowania w taki sposób, by dokładnie ustalić stan faktyczny i na tej podstawie podjąć prawidłowe rozstrzygnięcie (załatwienie sprawy). Organ ma obowiązek ustalić obiektywnie istniejące fakty prawotwórcze (mające znaczenie dla treści przepisu prawnego), właściwe je ocenić Na gruncie postępowania administracyjnego zasadę tę należy pojmować w ten sposób, że podstawą rozstrzygnięć (decyzji, postanowień) mogą być jedynie okoliczności faktyczne polegające na prawdzie rzeczywistej, nie zaś prawdzie fikcyjnej (formalnej), prawdzie narzuconej przez domniemania prawne, obowiązujące z mocy ustawy reguły dowodowe bądź okoliczności przyznane przez uczestników postępowania. 

24 Instytucje konkretyzujące zasadę prawdy obiektywnej
Obowiązek zebrania całego dostępnego materiału dowodowego i wyczerpującego jego rozpatrzenia – instytucja ta poparta jest zasadą oficjalności – to organ z urzędu ma podejmować kroki, celem zgromadzenia dowodów, koniecznych dla prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy. Otwarty katalog środków dowodowych Prosta konstrukcja postanowienia dowodowego Prawo strony do czynnego udziału w postępowaniu, w każdym jego stadium Instytucja wyłączenia pracownika lub organu

25 Cd zasady Organ narusza prawo i tę zasadę nie tylko w wypadku wadliwej oceny prawnej stanu faktycznego, wadliwego zastosowania prawa, ale i w równym stopniu wtedy, gdy prawidłowo zastosuje prawo do wadliwie ustalonego stanu faktycznego. Niezgodne z prawdą ustalenie stanu faktycznego prowadzi w postępowaniu do naruszenia prawa. Warunkiem prawidłowego ustalenia stanu faktycznego jest nie tylko ustalenie faktów zgodnie z rzeczywistością, ale również prawidłowa ocena prawna wszystkich prawotwórczych w danej sprawie faktów. Fakt prawotwórczy musi być ustalony w sposób obiektywny, tj. za pomocą takich środków, które mogą przekonać każdego prawidłowo myślącego człowieka o bycie danego faktu. Środki te nazywane są środkami dowodowymi lub po prostu dowodami zaś ustalenie tych faktów we wskazany sposób jest ustaleniem prawdy materialnej

26 Dowolność a zasada Złamaniem zasady prawdy obiektywnej jest sytuacja, w której okoliczności zostały oparte na niekompletnym materiale dowodowym (SN ARN 55/94) Podobnie – złamaniem zasady jest sytuacja, w której organ nie dokonuje wyjaśnienia sprzeczności zawartych w materiale dowodowym (NSA II SA 82/91) Złamaniem zasady jest oparcie decyzji na nieprawidłowo ustalonym stanie faktycznym. Taki błąd jest niemożliwy do zaakceptowania, o ile prowadzi do wydania rozstrzygnięcia innego, od tego które powinno zapaść podczas prawidłowych ustaleń. ( SA 198/85)

27 Zasada uwzględniania z urzędu interesu społecznego i słusznego interesu obywateli
Zasada oparta na przepisach nieostrych – tzn. pojęcia te oparte są na dyspozycji nie są bezpośrednio i wyczerpująco określone, ale są pozostawione do dyspozycji organu stosującego prawo. Kategoria interesu społecznego jest kategorią zmienną na tle każdego stanu faktycznego i zabarwioną politycznie uzupełnienie treści tego pojęcia powinno być dokonane z uwzględnieniem ratio legis aktu normatywnego w oparciu, o który została wydana decyzja, cele i zadania jakie ma wykonać ustawodawca, konsekwencje wynikające z ogólnych zasad prawa, zasad określonej gałęzi prawa, zasad danego aktu prawnego, orzecznictwa, poglądów doktryny, system wartości społecznych, wreszcie odbiór społeczny określonej regulacji prawnej i inne wartości (T. Woś). Pod uwagę zatem należy wziąć każde uwarunkowanie związane ze sprawą

28 Interes społeczny próba definicji
Organ administracji publicznej powinien być rzecznikiem interesu publicznego - interes publiczny jest interesem nieokreślonej z góry liczby osób, a nie jednostki czy konkretnej grupy osób (wyr. S. Antym. z XVII Ama 100/00). Nie można identyfikować interesu społecznego z interesem ekonomicznym lub fiskalnym (SN z III ARN 33/93)

29 Słuszny interes obywateli
Organ decyduje, to co słuszne dla obywatela – sytuacja nie do zaakceptowania. Słuszny interes to taki rodzaj interesu, który można odczytać w obowiązującym przepisie prawa i w powszechnie uznawanych wartościach, które mogą być zindywidualizowane – i wręcz nakazywać ochronę interesu obywateli, Samo pojęcie interes obywateli budzi kontrowersje – czy to tylko interes strony postępowania czy także innych podmiotów, mających tylko interes faktyczny To interes który może być obiektywnie stwierdzony, a nie tylko wyprowadzany z własnego poczucia przekonania o krzywdzie i nierówności . Korzystanie z uprawnień w sposób przez prawo zabroniony lub sprzeczny z wartościami, dobrami przysługującymi innym osobom, wyklucza możliwość uznania interesu za słuszny

30 Zastosowanie Zasada znajduje zastosowanie zwłaszcza w przypadku decyzji uznaniowych oraz tam, gdzie następuje kolizja interesu indywidualnego z interesem społecznym. Konflikt powstaje z różnych przyczyn, najczęściej na tle potrzeba wolności – konieczność jej ograniczenia, decyzje prawotwórcze w warunkach niepewności, konfliktogenność samej sprawy, odmienna interpretacja norm prawnych itp.

31 Zasada wzbudzania zaufania do władzy publicznej
Wzbudzanie zaufania do organów publicznych przez prawidłowe procedowanie i orzekanie jest to zasada klamra (S. Rozmaryn), dlatego że dla jej pełnej realizacji konieczne jest skuteczne wykonywanie pozostałych zasad Wymaga systematyczności w działaniu – dlatego zasada ta powinna przejawiać się w każdym działaniu organu – nie starczy zatem tylko unikanie zachowań, które mogą naruszyć zaufanie obywatela do organu, ale także podejmować takie, które zwiększa zaufanie – a to można osiągnąć przez sprawną administrację – zasada ma zatem charakter dynamiczny

32 Równość wobec prawa – w kontekście zasady zaufania – przybiera obowiązek wnikliwego rozpatrzenia sprawy, wówczas, kiedy strona powołuje się, że w jej sprawie zapadły inne rozstrzygnięcia od tych, które zapadły w podobnych sprawach. Organ powinien ustalić, czy rzeczywiście stan faktyczny i prawny był analogiczny i czy rzeczywiście rozstrzygnięcia się różnią (NSA II SA 1161/84) Spójność i jednolitość orzeczeń Zasada ochrony obywatela działającego w przekonaniu, że czynności władzy, które do niego się odnoszą są prawidłowe i odpowiadają prawu - uchybienia władzy nie mogą szkodzić obywatelowi działającemu w dobrej wierze (konieczne jest zatem: stwierdzenie poczucia zaufania u zainteresowanego, stwierdzenie obiektywnych i odpowiadających prawu okoliczności pozwalających na powstanie tego przeświadczenia , ustalenie że zainteresowany postępował rzetelnie i nie miała miejsca zmowa lub przestępstwo (SN III ARN 28/94) Bezstronność postępowania - wyłączenie pracownika lub organu

33 Obowiązek wyjaśnienia rzeczywistej woli strony, jeśli charakter pisma strony budzi wątpliwości
Obowiązek rozstrzygania wątpliwości na korzyść obywatela, jeśli na przeszkodzie nie stoi interes społeczny Doniosłą rolę z punktu widzenia realizacji zasady pogłębiania zaufania obywateli do organów Państwa spełnia uzasadnienie decyzji. Nie może być ono ogólnikowe i odwoływać się do pozaustawowych sformułowań (NSA z r., V SA 2278/99). Sprzeczne z zasadą jest też nieuzasadnione zaskakiwanie obywateli nowymi rozwiązaniami prawnymi, bez stworzenia im niezbędnej możliwości dostosowania ich działań do nowego systemu prawnego, nie jest też dopuszczalne wprowadzanie obywateli w błąd w wyniku składania przez przedstawicieli władzy państwowej zapowiedzi dotyczących przyszłego stanu prawnego, a następnie niedotrzymywanie tych zapowiedzi

34 Zasada udzielania informacji faktycznej i prawnej
Organy administracji publicznej są obowiązane do należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących przedmiotem postępowania administracyjnego. Organy czuwają nad tym, aby strony i inne osoby uczestniczące w postępowaniu nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa, i w tym celu udzielają im niezbędnych wyjaśnień i wskazówek.

35 Zastosowanie wyraża zasadę udzielania pomocy prawnej zarówno stronom jak i innym uczestnikom postępowania Wspomaga zasadę praworządności i pogłębiania zaufania do organów państwa Formułuje dwa obowiązki, mające różną treść i różny zakres w zależności od tego, kto jest odbiorcą informacji – któremu jednocześnie przysługuje odpowiednie prawo do posiadania takich informacji Obowiązki te mają zbiorczy charakter, w tym sensie, że są realizowane przez ciąg czynności procesowych – do momentu zakończenia postępowania (informacja udzielana jest w „toku postępowania”)

36 Informacje wobec stron procesu
Treścią obowiązku jest należyte i wyczerpujące informowanie o okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą kmieć wpływ na ustalenie praw i obowiązków stron w postępowaniu Problem podmiotów na prawach strony. Treścią obowiązku są informacje, które mogą potencjalnie wpływać na prawa strony. Ponadto obowiązek informowania jest prawem procesowym stron – a zatem należy go rozciągnąć także na podmioty na prawach strony. Informacja należyta: właściwa, stosowna, odpowiednia (Słownik języka polskiego) Informacja wyczerpująca: wszechstronna, dogłębna, szczegółowa Tak szeroka jak tylko to możliwe (NSA I SA/Ka1740/98 Granica informacji: osoby korzystające z fachowej pomocy – zakres obowiązku inny (NSA I SA 1697/97 Udzielanie informacji nie powinno przeradzać się w doradztwo prawne

37 Informacja o okolicznościach faktycznych: zdarzenia, fakty, elementy sytuacji mających walor prawotwórczy – czyli choćby potencjalny wpływ na końcowy wynik sprawy Informacja o okolicznościach prawnych: powszechne obowiązywanie określonych przepisów prawa, treść tych przepisów i wynikające z nich konsekwencje dla wyniku sprawy (np. objaśnienie przepisu zawiłego, wyjaśnienie zwrotów i wyrażeń, pouczenie o środkach prawnych i skutkach naruszenia terminów). Naruszenie obowiązku: odmowa udzielenia informacji, udzielenie informacji niepełnej, udzielenie informacji nienależytej Konsekwencje naruszenia: podstawa do uchylenia decyzji.

38 Informacja kierowana do stron i innych uczestników procesu
Czuwanie nad tym, aby strony i inni uczestnicy nie ponieśli szkody z powodu nieznajomości prawa i udzielnie im w związku z tym niezbędnych wskazówek i wyjaśnień – w zasadzie obowiązek kierowany tylko wobec innych uczestników postępowania Informacja ma charakter ograniczony: po pierwsze jest to tylko informacja prawna, po drugie niezbędna (co nie jest tożsame z informacją wyczerpującą) Nie może to być jednak informacja ogólna, ale w takiej szczegółowości, która chroni przed powstaniem szkody z powodu nieznajomości prawa Oba obowiązki są realizowane także przez inne instytucje procesowe (np. obowiązek zawiadomienia art. 61 § 4, art. 79 § 1 itp.

39 Zasada czynnego udziału stron
Art. 10 § 1 KPA - organy administracji publicznej są zobowiązane zapewnić stronom czynny udział w postępowaniu, a przed wydaniem decyzji umożliwić im wypowiedzenie się co do zebranych dowodów oraz zgłoszonych żądań Wyjątek: sytuacja nadzwyczajna, kiedy załatwienie sprawy nie cierpi zwłoki ze względu na niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia albo ze względu na niepowetowaną szkodę materialną – przyczyny odstąpienia od realizacji zasady należy omówić w adnotacji Zasada wprowadzona ze względu na specyfikę postępowania (organ występujący w podwójnej roli – jako rzecznik interesu publicznego i jako podmiot rozstrzygający) Zasada także odnosi się do podmiotów na prawach strony – a także na rozciąga się na zastępców procesowych strony

40 Prawo do czynnego udziału w postępowaniu przyjęte jest w Europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (art. 6 ust. 3 pkt c). Zasadę tę przyjmuje także Europejski Kodeks Dobrej Administracji regulujący w art. 16 ust. 3 "Prawo wysłuchania i złożenia oświadczeń": "1. W przypadkach, dotyczących praw lub interesów pojedynczych osób, urzędnik zapewni respektowanie praw do obrony na każdym etapie postępowania zmierzającego do wydania decyzji. 2. W przypadkach, w których może zostać wydana decyzja dotycząca praw lub interesów pojedynczej osoby, osoba ta ma prawo przed podjęciem decyzji przedstawić swoje uwagi na piśmie i w razie potrzeby przedstawić ustnie swoje spostrzeżenia

41 Dwa obowiązki wynikające z zasady
Obowiązek zapewnienia stronie czynnego udziału w każdym stadium postępowania Obowiązek umożliwienia stronie wypowiedzenia się co do zebranych materiałów sprawy Korelatem obowiązków są stosowne uprawnienia strony Prawu strony do wypowiedzenia się co do zebranych dowodów towarzyszy obowiązek organu prowadzącego postępowanie pouczenia strony o prawie zapoznania się z aktami i złożenia końcowego oświadczenia, a także obowiązek wstrzymania się od wydania decyzji do czasu złożenia tego oświadczenia w wyznaczonym terminie" (wyr. NSA z dnia 6 października 2000 r., V SA 316/00, niepubl.). Obowiązek zapewnienia stronom czynnego udziału obejmuje każde stadium postępowania, tak w postępowaniu zwyczajnych jak i nadzwyczajnym, a także w postępowaniu toczącym się na podstawie art. 106 KPA

42 Wszczęcie postępowania
W fazie wszczęcia postępowania strona ma prawo do inicjowania postępowania poprzez złożenie żądania wszczęcia postępowania (art. 61 § 1 k.p.a.), prawo wyrażenia zgody (albo odmowy wyrażenia zgody) w razie wszczęcia postępowania ze względu na szczególnie ważny interes strony (art. 61 § 2 k.p.a.). W razie wszczęcia postępowania z urzędu strona ma prawo uzyskania zawiadomienia o tym fakcie (art. 61 § 4 k.p.a.).

43 Postępowanie wyjaśniające
W fazie postępowania wyjaśniającego strona dysponuje prawem do przeglądania akt sprawy (art k.p.a.), ma prawo zgłaszać wszelkie dowody (art. 75, art. 78, art. 90 § 2 pkt 1, art. 95 k.p.a.), powinna być zawiadomiona o terminie i miejscu przeprowadzenia dowodu ze świadków, biegłych lub oględzin (art. 79 § 1 k.p.a.), a także o terminie, miejscu i przedmiocie rozprawy (art. 90 i n.), ma prawo brać czynny udział w postępowaniu dowodowym (zadawać pytania świadkom, biegłym i innym stronom oraz składać wszelkie wyjaśnienia, a także żądania, propozycje i zarzuty oraz przedstawiać dowody na ich poparcie - art. 79 § 2, art. 95 k.p.a.). Okoliczność faktyczna zaś może zostać uznana za udowodnioną, jeżeli strona miała możliwość wypowiedzenia się co do przeprowadzonych dowodów. Zachowanie tych wymagań nie jest pozostawione uznaniu organu, lecz stanowi jego bezwzględny obowiązek, niezależnie od treści i wagi przeprowadzanego dowodu" (NSA r., II SA 2015/85).

44 Rozstrzygnięcie W fazie między zakończeniem postępowania wyjaśniającego a podjęciem rozstrzygnięcia w sprawie organ administracji ma obowiązek umożliwić stronie wypowiedzenie się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań. Konsekwencje złamania tej zasady wyrażają się w przepisie art. 81 k.p.a., zgodnie z którym okoliczność faktyczna może być uznana za udowodnioną tylko wtedy, gdy strona miała możliwość wypowiedzenia się co do przeprowadzonych dowodów, na podstawie których została ona ustalona. W fazie podejmowania rozstrzygnięcia - stosowania zasady jest ograniczone – praktycznie ma znaczenie w wypadku podejmowania decyzji uznaniowych, przy których strona może mieć wpływ na kształtowanie treści rozstrzygnięcia.

45 Prawo do wypowiadania się co do zebranych materiałów i zgłoszonych żądań
Dowód: za dowód należy uznać wszystko, co może przyczynić się do wyjaśnienia sprawy, a nie jest sprzeczne z prawem. W szczególności dowodem mogą być dokumenty, zeznania świadków, opinie biegłych oraz oględziny. Materiały: akta sprawy, protokoły, adnotacje, notatki itp. Zgłoszone żądania: oświadczenia pochodzące od uczestników postępowania, w tym także niektóre pochodzące od organu prowadzącego postępowanie Organ prowadzący postępowanie zobowiązany jest pouczyć strony o prawie zapoznania się z aktami i złożenia końcowego oświadczenia. Jeśli w aktach sprawy brak końcowego oświadczenia stron oraz dowodu, że organ prowadzący postępowanie pouczył stronę o przysługującym jej prawie, uzasadnia to wniosek o naruszeniu przez niego obowiązku ustalonego w art. 10 § 1 k.p.a. (Dawidowicz) - pogląd niejednolity w doktrynie i orzecznictwie

46 Naruszenie zasady Naruszenie zasady ogólnej czynnego udziału strony w postępowaniu jest kwalifikowaną wadą procesową i stanowi podstawę do wszczęcia postępowania nadzwyczajnego w sprawie o wznowienie postępowania na wniosek strony, niezależnie od tego, czy miało wpływ na treść decyzji (NSA 26 stycznia 1999 r., III SA 979/98) Zasada ta zostaje naruszona także wtedy, gdy strona faktycznie dopuszczona do udziału w postępowaniu nie może w nim brać "czynnego" udziału ze względu np. na nieznajomość języka polskiego (NSA r., II SA/Wr 294/97).

47 Zarzut naruszenia zasady przez niezawiadomienie strony o zebraniu materiału dowodowego i możliwości składania wniosków może odnieść skutek wówczas, gdy stawiająca go strona wykaże, że zarzucane uchybienie uniemożliwiło jej dokonanie konkretnych czynności procesowych (NSA r., II OSK 831/05)

48 Wyjątek od zasady Konieczne jest łączne spełnienie dwu przesłanek:
załatwienie sprawy niecierpiącej zwłoki; wystąpienie niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia ludzkiego lub grożąca niepowetowana szkoda materialna. ,innymi słowy obiektywnie istnieje konieczność natychmiastowego wydania decyzji. Stan "niecierpiący zwłoki" może pojawić się już w chwili wszczęcia postępowania, jak również może ujawnić się w jego toku. Należy podkreślić, że chodzi tu stan realnie istniejący, a nie o prawdopodobieństwo jego wystąpienia (J. Borkowski

49 Wyjątek cd. Niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia ludzkiego" może wynikać z różnych sytuacji faktycznych, przy czym powyższe okoliczności muszą być w odpowiedni sposób stwierdzone. Jeśli chodzi o "niepowetowaną szkodę materialną", to ocena tego rodzaju musi zostać oparta na obiektywnych kryteriach. Pojęcie to obejmuje zarówno szkodę dla interesu społecznego, interesu strony, jak i interesu osób trzecich (S. Rozmaryn)

50 Niepowetowana szkoda materialna może powstać w odniesieniu do takich dóbr materialnych, których nie będzie można później przywrócić do stanu pierwotnego, ani w inny sposób uzyskać pełnowartościowego ekwiwalentu. Przykładowo może tu chodzić o szkody wyrządzone przedmiotom o wartości artystycznej, zabytkowej itp." (W. Dawidowicz, Do oceny faktu wystąpienia zagrożenia wymienionych dóbr ma w pełni zastosowanie zasada prawdy obiektywnej. Dopuszczalność prowadzenia postępowania z wyłączeniem zasady czynnego udziału stron na podstawie art. 10 § 2 k.p.a. jest wyjątkiem od zasady ogólnej i jako wyjątek podlega wykładni ścieśniającej. Kontrolę nad stosowaniem omawianego wyjątku zapewnia przepis art. 10 § 3 k.p.a., który zobowiązuje organ administracji do utrwalenia w formie adnotacji przyczyn niedopuszczenia strony do czynnego udziału w postępowaniu lub w określonych jego stadiach. W adnotacji należy wskazać, jakie konkretne okoliczności faktyczne stanowiły w danej sprawie zagrożenie dla chronionych przepisem dóbr oraz w jaki sposób okoliczności te zostały ustalone (J. Borkowski) Obowiązek sporządzenia adnotacji nie zwalnia organu od wskazania tych okoliczności w uzasadnieniu decyzji (W. Dawidowicz)

51 Zasada pisemności Jest wyrazem reguły, że czynności procesowe wymagają uzewnętrznienia – albo w formie ustnej, albo pisemnej Argumenty za formą ustną: ekonomia procesowa, szybkość i łatwość porozumiewania się pomiędzy oświadczającym a adresatem oświadczenia. Przeciw: dokładność treści oświadczenia (Waligórski) Argumenty za formą pisemną: dokładność treści oświadczenia, ułatwienia w kontroli zasadności czynności procesowych. Kodeks opowiada się za formą pisemną , dopuszczając jednak wyjątki w § 2 art. 14.

52 Treść Art. 14. § 1. Sprawy należy załatwiać w formie pisemnej.
§ 2. Sprawy mogą być załatwiane ustnie, gdy przemawia za tym interes strony, a przepis prawa nie stoi temu na przeszkodzie. Treść oraz istotne motywy takiego załatwienia powinny być utrwalone w aktach w formie protokołu lub podpisanej przez stronę adnotacji.

53 Niekiedy przepisy przewidują wprost formę ustną
Istota i cel Zasada pełni ważną funkcję: zapobiega sporom o treść oświadczeń, ułatwia powstanie stanu pewności obrotu prawnego, umożliwia kontrolę instancyjną Załatwienie sprawy: termin należy pojmować szeroko, a nie tylko jak w art. 104 – czyli jako wydanie decyzji – forma pisemna odnosi się do czynności procesowych podejmowanych w toku postępowania Wyjątek od zasady – możliwość ustnego załatwienia sprawy – ścieśniająca interpretacja Niekiedy przepisy przewidują wprost formę ustną

54 Wyjątek przesłanka pozytywna
Za ustnym załatwieniem sprawy przemawia interes strony – decyduje o tym sama strona i tylko jej przysługuje prawo wyrażenia zgody na ustne załatwienie sprawy (nie posiadają tego prawa podmioty na prawach strony). Zgoda jest formą podania, o której mowa w art. 63, powinna wyraźna, zaś jej brak obliguje organ do pisemnego załatwienia sprawy "strona jest z reguły zainteresowana tym, aby czynność procesowa znalazła swój wyraz w odpowiednim zapisie, zatem forma ustnego załatwienia może odpowiadać interesom strony tylko w zupełnie wyjątkowych sytuacjach (W. Dawidowicz) Wydaje się, że może tu chodzić w szczególności o sytuacje stanów wyższej konieczności, przypadki wymagające natychmiastowego (pilnego) wydania decyzji dla odwrócenia grożącej stronie szkody lub ograniczenia jej rozmiarów

55 Przesłanka negatywna Ustnemu załatwieniu sprawy nie powinien się przeciwstawiać przepis prawa – czyli brak przepisu prawa powszechnie obowiązującego, który bądź wyraźnie sprzeciwiałby się ustnemu załatwieniu spraw określonego rodzaju, bądź dopuszczałby wyłącznie pisemną formę załatwienia wskazanych rodzajowo spraw. Przepisem wyłączającym ustne załatwienie sprawy, ze względu na dodatkowe obowiązki organu wydającego decyzję, jest art. 8 ust. 3 ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 909 z późn. zm.): wydanie zezwolenia na przeprowadzenie imprezy masowej lub odmowa jego wydania następuje w formie decyzji administracyjnej. Kopię decyzji, niezwłocznie po jej wydaniu, organ wydający przesyła podmiotom wymienionym w art. 7 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy.

56 Treść oraz istotne motywy takiego załatwienia powinny być utrwalone w aktach w formie protokołu lub podpisanej przez stronę adnotacji (adnotacja szczególna). Stanowi to podkreślenie znaczenia zasady pisemności i jest wyrazem dążenia do stanu pewności obrotu prawnego. Organ decyduje czy zastosować formę protokołu czy adnotacji, mając na uwadze przepisy stanowiące o obowiązku sporządzenia protokołu Ustne ogłoszenie decyzji czy postanowienia zawsze wymaga sporządzenia protokołu, a zatem forma adnotacji jest tu niewystarczająca – protokół powinien spełniać wymogi art. 68 i 107 KPA – uchwała NSA z FPK13.97

57 Zasada dwuinstancyjności
Pojawiła się dopiero w roku 1980 Wzmacnia zasadę praworządności Jest zasadą konstytucyjną – art. 78 – każda ze stron ma prawo do zaskarżania decyzji i orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. Wyjątki od tej zasady mogą określone wyłącznie ustawowo Orzeczenie TK: celem zasady jest jednostce, której statusu prawnego dana sprawa dotyczy (tj. stronie), prawa do zaskarżania orzeczeń i decyzji do organu wyższej instancji w celu sprawdzenia (skontrolowania) prawidłowości orzeczenia. Wyraźne odwołanie się w powyższym przepisie do sformułowania "orzeczenia i decyzje wydane w I instancji" sugeruje, iż chodzi tu o środki prawne uruchamiające kontrolę instancyjną (tok instancji), a więc zwyczajne środki prawne (środki odwoławcze) o charakterze w zasadzie dewolutywnym" (TK , SK 29).

58 Elementy konstrukcyjne zasady
ograniczenie możliwości wniesienia odwołania tylko do jednej instancji, pionowe ukształtowanie toku instancji, powierzenie funkcji organu odwoławczego organowi bezpośrednio wyższego stopnia (M. Stahl), skargowość, pośredni tryb wnoszenia środków prawnych, ograniczony formalizm, wpływ na wykonanie decyzji, przeniesienie sprawy do wyższego organu, ponowne rozpatrzenie sprawy w całości, zakaz pogarszania sytuacji odwołującego się przy orzekaniu odwoławczym (J. Borkowski)

59 Istota zasady Dwukrotne rozpatrzenie i rozstrzygnięcie przez dwa różne organy tej samej sprawy wyznaczonej treścią zaskarżonego rozstrzygnięcia. Pojęcie "rozstrzygnięcia" obejmuje nie tylko decyzję administracyjną, lecz także postanowienie administracyjne. Konieczne jest rozróżnienie odnoszenia zasady dwuinstancyjności osobno do "odwoławczego" i osobno do "zażaleniowego" toku instancji. Wniesienie zażalenia uruchamia swoisty, odrębny tok instancji, tok sensu largo, nazywany zażaleniowym, - identyczny od strony procesowej z tokiem odwoławczym.

60 Zasada wyraża regułę, że wszystkie decyzje nieostateczne mogą być na wniosek osoby uprawnionej zaskarżone do organu administracji publicznej wyższego stopnia nad organem, który wydał zaskarżoną decyzję. Zasada ta odnosi się nie tylko do zwyczajnego toku postępowania administracyjnego, lecz także do decyzji wydanych w wyniku postępowań nadzwyczajnych

61 Treść zasady Sprawa rozpatrywana w postępowaniu odwoławczym (zażaleniowym) powinna być tożsama ze sprawą rozpatrzoną przez organ I instancji. Można uwzględniać tzw. nowości, ale do granic tożsamości sprawy Nowości mogą dotyczyć tak stanu prawnego (zmiana przepisów w okresie od wydania decyzji I instancji do wydania decyzji przez organ odwoławczy), jak i stanu faktycznego (zmiana stanu faktycznego w tym czasie, gdy ujawniły się nowe okoliczności faktyczne, nabrały nowego znaczenia okoliczności pominięte). W stosunku do pierwszych obowiązek ich uwzględnienia wynika z zasady praworządności, do drugich zaś - z zasady prawdy obiektywnej. Dopiero tak określona "sprawa" podlega ponownemu rozpatrzeniu przez organ II instancji. Nie można zatem przyjąć, że zasada dwuinstancyjności postępowania zostaje naruszona, gdy organ odwoławczy przeprowadza na podstawie art. 136 k.p.a. dodatkowe postępowanie w celu uzupełnienia dowodów i materiałów w sprawie (wyr. NSA z dnia 10 marca 1995 r., SA/Wr 1699/94, niepubl.)

62 Dopiero przeprowadzenie całego postępowania wyjaśniającego przez organ odwoławczy stanowiłoby niedopuszczalne naruszenie zasady dwuinstancyjności postępowania administracyjnego, pozbawiając strony służącego im prawa odwołania (wyr. NSA z dnia 14 października 1999 r., IV SA 1313/98, niepubl.). Podobne wątpliwości wiążą się ze zmianą przepisów prawa. Jeżeli miała ona wymiar nieznaczny, organ odwoławczy podejmie w sprawie rozstrzygnięcie merytoryczne, natomiast w wypadku istotnej nowelizacji regulacji prawnej zasada dwuinstancyjności sprzeciwia się sięgnięciu do tego typu rozstrzygnięcia. Prowadziłoby to do pozbawienia strony możliwości kontroli odwoławczej orzeczenia wydanego z uwzględnieniem znowelizowanych przepisów prawa (por. wyr. WSA w Warszawie z dnia 25 kwietnia 2005 r., IV SA 3873/03, niepubl.).

63 Zasada wymaga, żeby wskutek złożenia zwykłego środku prawnego – sprawa została ponownie otwarta do pełnego merytorycznego orzekania Merytorycznie orzekanie oznacza, że nie wystarczy tylko kontrola orzeczenia organu I instancji – każdy z tych dwóch organów prowadzi niejako swoje postępowanie do pełnego rozstrzygnięcia sprawy Po wstępnej kontroli wymogów formalnych zwykłego środka prawnego, organ II instancji powinien przystąpić do ponownego rozpatrzenia sprawy tak jak gdyby nie było rozstrzygnięcia organu I instancji. Pierwsze rozstrzygnięcie przestaje obowiązywać z chwilą, gdy zdecydowano się na powtórzenie postępowania w sprawie, która musi i tak zakończyć się nowym rozstrzygnięciem (T. Woś)

64 Naruszenie zasady Skutki naruszenia zasady dwuinstancyjności postępowania są doniosłe. "Wydanie decyzji z pogwałceniem zasady dwuinstancyjności, obowiązującej w postępowaniu administracyjnym (art. 15 k.p.a.), godzi w podstawowe prawa i gwarancje procesowe obywatela i musi być ocenione jako rażące naruszenie prawa" (wyr. NSA z dnia 10 kwietnia 1989 r., II SA 1198/88, ONSA 1989, nr 1, poz. 36; wyr. NSA z dnia 10 marca 1995 r., SA/Wr 1699/94, niepubl.). Jest to zatem kwalifikowana wada decyzji administracyjnej, wymagająca stwierdzenia jej nieważności na podstawie art. 156 § 1 pkt 2 k.p.a.

65 Wyjątki od zasady Muszą być zawarte w ustawie
Jeżeli u organów orzekających, zarówno administracyjnych, jak i sądowych powstają w tym zakresie wątpliwości, to powinny być one rozstrzygane na korzyść dopuszczalności odwołania w toku instancji, nie zaś na korzyść jego ograniczenia lub wyłączenia - SN z dnia 1 grudnia 1994 r., III AZP 8/94 Wprowadzane wyjątki z reguły podyktowane są usytuowaniem organu podejmującego rozstrzygnięcie w I instancji, treścią rozstrzygnięcia dotyczącego pogranicza prawa administracyjnego i innej gałęzi prawa oraz względem na ważny interes społeczny (publiczny).

66 Źródło wyjątków KPA – art. 127 § 3 - od decyzji wydanej w pierwszej instancji przez ministra lub samorządowe kolegium odwoławcze nie służy odwołanie, jednakże strona niezadowolona z decyzji może zwrócić się do tego organu z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy; do wniosku tego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące odwołań od decyzji". Przepisy ustaw szczególnych – np. art. 46 ust. 8 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 234, poz z późn. zm.), w myśl którego, "decyzja o odmowie wydania wizy, z wyjątkiem wizy wydawanej przez wojewodę, jest ostateczna Decyzje Prezesa UOKiK – inny charakter wyjątku – wyłączenie także środków nazdwyczajnych

67 Wyjątki „ w drugą stronę”
Od decyzji Prezesa Urzędu do Spraw Repatriacji i Cudzoziemców przysługuje odwołanie do Rady do Spraw Uchodźców

68 Realizacja gwarancji wynikających z zasady dwuinstancyjności nie została uzależniona od pozytywnej lub negatywnej treści rozstrzygnięcia. "(...) nie ma podstaw do wykładni, iż stronie przysługuje odwołanie tylko od decyzji negatywnych, a więc nieuwzględniających w całości lub w części żądania zawartego w podaniu. Strona w postępowaniu administracyjnym broni swojego interesu prawnego i oceny, czy interes jej został w pełni zrealizowany, może dokonać tylko strona" (NSA , II SA 1198/88). Z zasady dwuinstancyjności płyną dla niej fundamentalne uprawnienia, których w praworządnym państwie nie powinna być ona pozbawiona (uzasadnienie uch. SN z dnia 1 grudnia 1994 r., III AZP 8/94, OSNAPiUS 1995, nr 7, poz. 82).

69 Zasada przekonywania Organy administracji publicznej powinny wyjaśniać stronom zasadność przesłanek, którymi kierują się przy załatwieniu sprawy, aby w ten sposób w miarę możności doprowadzić do wykonania przez strony decyzji bez potrzeby stosowania środków przymusu. Przekonywanie polega na informowaniu stron postępowania o stanie prawnym oraz o wszystkich okolicznościach faktycznych mających znaczenie dla sprawy oraz na interpretowaniu tych informacji w sposób zmierzający do wykazania racjonalności, słuszności i skuteczności rozstrzygnięcia (Przybysz)

70 Istota zasady Zasada ta wyraża prymat przekonywania nad egzekucją. Egzekucja administracyjna powinna być wyjątkiem a nie regułą wykonywania obowiązków publicznoprawnych. Łączy się wyraźnie z zasadą pogłębiania zaufania i kultury administrowania. Poniekąd także wskazuje na metody administrowania – działanie organu powinno być doprowadzić do wytworzenia u adresata decyzji przekonania, iż jej treść, w szczególności, kiedy nakłada obowiązki – odpowiada przepisom prawa i została podjęta w zgodzie z przepisami procedury. Reguła przekonywania nie wyczerpuje się w jednej konkretnej instytucji postępowania (np. w poprzez właściwe uzasadnienie do decyzji), ale powinna być realizowana przy każdej czynności procesowej, bo tylko w ten sposób można wyrobić u strony przekonanie o słuszności podejmowanych wobec niej czynności, zakończonych decyzją o określonej treści. W najpełniejszym stopniu skutek realizacji zasady powinien ujawnić się w okolicznościach prowadzących do wydania decyzji nakładającej obowiązki – w sytuacji, kiedy strona dobrowolnie treść decyzji wykona. Zasada ta jednak obowiązuje w pełni, także wówczas, kiedy treścią decyzji nie są obowiązki – konsekwencją prawidłowego zastosowania zasady jest zrezygnowanie przez stronę z wnoszenia odwołania od decyzji odmownych lub częściowo negatywnych. „w żadnym wypadku nie oznacza ona słabości pozycji organu administracji państwowej wobec strony. Natomiast z pewnością służy ona usunięciu z naszego życia publicznego fałszywie pojętego autorytetu organu administracji państwowej, wyrażającego się w traktowaniu obywatela «z góry» jako «obiektu» decyzji i wprowadzeniu na to miejsce istotnie ludowego i demokratycznego stosunku, kiedy organ administracji państwowej winien tłumaczyć i uzasadniać swoje stanowisko wobec strony (Dawidowicz)

71 Rodzaje argumentacji (Przybysz)
Sposoby przekonywania Rodzaje argumentacji (Przybysz) argumentacja opisowa, zawierająca przede wszystkim opis okoliczności faktycznych sprawy oraz wyjaśnienie stanu prawnego argumentacja wyjaśniająca, wskazująca na przyczyny i warunki podjęcia danej decyzji oraz zawierająca oceny uzasadniające sposób rozstrzygnięcia; sądy ocenne są wówczas niezbyt rozbudowane oraz możliwie jednoznaczne argumentacja prospektywna, dla której charakterystyczne jest wskazywanie na pożądane rezultaty, które w bliższej lub dalszej przyszłości przyniesie wykonanie decyzji argumentacja aksjologiczna, odwołująca do pewnych wyższych wartości, uzasadniających treść decyzji

72 Przykłady Przekonanie strony, że wykonanie decyzji leży w interesie ogółu, a strona przez to przyczyni się do obrony konkretnych wyższych wartości (np. ochrony środowiska) Przekonanie strony, że taka jest powszechnie akceptowalna interpretacja treści przepisu, na podstawie którego podjęto decyzję, wskutek czego wniesienie odwołania nie pozwoli na jej zmianę

73 Instytucje KPA wspomagające realizację zasady
Rozprawa administracyjna – powinna być tak prowadzona, aby strony mogły swobodnie wymieniać argumenty i ustosunkowywać się do twierdzeń strony przeciwnej lub organu prowadzącego. Postępowanie dowodowe – organ powinien w miarę możliwości dopuszczać dowody zgłoszone przez stronę, a w przeciwnym wypadku uzasadniać odmowę ich przeprowadzenia. Organ powinien wyjaśniać stronie zasadność swoich decyzji odnośnie wniosków wyciąganych przy przeprowadzania dowodów Uzasadnienie do decyzji – tak zredagowane, aby strona mogła zrozumieć i zaakceptować motywy, którymi kierował się organ załatwiając sprawę. Adresatem uzasadnienia jest zawsze strona postępowania a nie organ wyższej instancji. Strona nie powinna domyślać się racji, którymi kierował się organ – należy je w sposób precyzyjny i prosty zarazem wskazać. Nie ma znaczenia okoliczność, ze strona miała przez cały czas trwania postępowania zapewniony czynny udział i dostęp do akt – WSA III SA/Wa. Prawidłowe stosowanie zasad ekonomiki procesowej – unikanie przewlekłości postępowania, która może prowadzić do utraty znaczenia nawet prawidłowo wydanej decyzji a przez wiarygodności organu

74 Zasada przekonywania a obowiązek organu II Instancji
Nieustosunkowanie się przez organ administracji do twierdzeń strony uznanych przez nią za istotne dla sposobu załatwienia sprawy, stanowi naruszenie zasady przekonywania (NSA z r., II SA 742/84) Organ II instancji nie jest związany zarzutami strony – ale jeśli były zawarte w odwołaniu, powinien się do nich ustosunkować w pierwszej kolejności – sprzyja to także realizacji zasady pogłębiania zaufania do organów państwa

75 Zasada szybkości postępowania
Organy administracji publicznej powinny działać w sprawie wnikliwie i szybko, posługując się możliwie najprostszymi środkami prowadzącymi do jej załatwienia. Sprawy, które nie wymagają zbierania dowodów, informacji lub wyjaśnień, powinny być załatwione niezwłocznie.

76 Istota Obowiązki płynące z zasady
Szybkie i jednocześnie wnikliwe załatwienie sprawy Respektowanie zasad ekonomiki procesowej – poprzez używanie najprostszych i skutecznych w danym stanie faktycznym i prawnym środków prowadzących do zebrania materiału dowodowego i załatwienia sprawy

77 Istota zasady Szybkie załatwienie sprawy jest zgodne z zasadą praworządności (postępowanie pozwala na stosowanie przepisów prawa, zatem każde wydłużenie tego procesu jest sprzeczne z zasadą praworządności), jest też wyrazem respektowania słusznego interesu obywatela w postępowaniu oraz z pewnością zmierza do pogłębiania jego zaufania do organów państwa Zasada szybkości nie może w żadnym wypadku prowadzić do naruszania innych zasad – w szczególności zasady prawdy obiektywnej. Wszelkie czynności organu podejmowane powinny być nie tylko szybko, ale i wnikliwie, czyli możliwie dokładnie, sumiennie – tak by w rezultacie organ, w zgodzie z prawdą obiektywną zebrał, a następnie wszechstronnie rozpatrzył materiał dowodowy.

78 Sposoby przeciwdziałania bierności administracji
Są konieczne dla zapewnienia realizacji zasady szybkości postępowania. Samo wyznaczenie terminów maksymalnych dla załatwienia sprawy lub dokonania określonych czynności procesowych nie jest wystarczające bez zapewnienia środków dyscyplinujących, zarówno tych które stwarzają dla stron postępowania system środków prawnych, jak i tych, które wymuszają na organach dotrzymywanie terminów na dokonanie czynności procesowych lub wskazują na elementy ekonomii procesowej. Stan, w którym organ administracji nie wykonuje swoich obowiązków procesowych nazywa się w nauce bezczynnością lub milczeniem administracji

79 Modele przeciwdziałania milczeniu administracji
Instytucja dewolucji kompetencji Konstrukcja fikcji decyzji negatywnej Konstrukcja fikcji decyzji pozytywnej Instytucja sygnalizacji

80 Dewolucja kompetencji
Postacie Strona ma prawo zażądać rozpatrzenia merytorycznego sprawy przez organ wyższego stopnia po upływie terminów przewidzianych na jej załatwienie – takie rozwiązanie było przewidziane w RPA – powszechnie krytykowano rozwiązanie jako niepotrzebnie absorbujące i przyczyniające się do utraty prestiżu władzy przez organy wyższego stopnia Skutek dewolucji następuje automatycznie

81 Fikcja decyzji negatywnej
Pozytywy: Niezałatwienie sprawy w terminie oznacza automatycznie wydanie decyzji negatywnej, podlegającej normalnej weryfikacji i kontroli sądowej Wady: zachęcanie do bierności, naruszenie zasady dwuinstancyjności, problem z ustaleniem terminu wniesienia środka prawnego. Koncepcja występuje w prawie francuskim – upływ 4 miesięcy oznacza negatywną, od której przysługuje skarga do sądu administracyjnego

82 Fikcja decyzji pozytywnej
Zalety: upływ przewidzianego na załatwienie sprawy czasu oznacza automatyczne wydanie decyzji pozytywnej Wady; koncepcja możliwa do przyjęcia tylko wobec prostych decyzji uchylający ogólny zakaz określonego zachowania się, zagrożenie dla interesu społecznego, dla zasady praworządności, prawdy obiektywnej. Zastosowanie w polskim prawie – ustawa o działalności kulturalnej; Art. 36. 1. Decyzja o zakazie odbycia imprezy artystycznej lub rozrywkowej powinna być doręczona podmiotowi, który ją organizuje, w terminie 14 dni od dnia złożenia zawiadomienia, nie później jednak niż 10 dni przed planowanym terminem rozpoczęcia imprezy.2. Odwołanie od decyzji wnosi się w terminie 3 dni od dnia jej doręczania.3. Odwołanie od decyzji podlega rozpoznaniu w terminie 7 dni od dnia wniesienia odwołania. Niewydanie decyzji w tym terminie oznacza zgodę na odbycie imprezy.

83 Instytucja sygnalizacji
Polega na obowiązku poinformowania strony jak i organu nadrzędnego o każdym przypadku przekroczenia terminu na załatwienie sprawy Rozwiązanie to przyjęte jest w KPA, ale obowiązek informacyjny istnieje jedynie wobec stron postępowania – art. 36 KPA.

84 Realizacja Instytucje wspomagające zasadę
Prewencyjne: Terminy załatwiania spraw wskazane w KPA – dwukrotnie w KPA podkreślony jest termin opisowy niezwłocznie – art. 35 § 1 podkreśla, że sprawy należy rozpatrywać bez zbędnej zwłoki, natomiast art. 12 § 2 wskazuje, że sprawy niewymagające zbierania dowodów musza być załatwiane niezwłocznie . Terminy do załatwienia sprawy są terminami maksymalnymi (jednocześnie realizującymi minimum szybkości postępowania – zwrot: „nie później niż”), co oznacza, że przy ich interpretacji stosuje się regułę braku zwłoki w rozpatrzeniu sprawy Represyjne: instytucja sygnalizacji, instytucja zażalenia na niezałatwienie sprawy w terminie ustawowym lub wyznaczonym przez organ (art. 37), problem odpowiedzialności pracownika administracji publicznej (art. 38). Terminy do dokonania czynności procesowych, zwłaszcza terminy zawite

85 Środki represyjne wspomagające zasadę szybkości postępowania
Na niezałatwienie sprawy w terminie podstawowym (art. 35 KPA), w przepisach szczególnych lub ustalonym ponownie przez organ, który dopuścił się jego naruszenia (art. 36 KPA) , a także na przewlekłe prowadzenie postępowania, stronie służy zażalenie do organu administracji publicznej wyższego stopnia, a jeżeli nie ma takiego organu – wezwanie do usunięcia naruszenia prawa.

86 Niektóre instytucje procesowe znajdują zastosowanie z wykorzystaniem kryterium szybkości i prostoty postępowania: rozprawa administracyjna oraz ugoda administracyjna Zasada ta wspomagana jest również przez zasadę oficjalności postępowania – która powoduje stan uniezależnienie organu prowadzącego postępowanie od pozostałych uczestników Ekonomika procesowa wyraża się również w instytucji samokontroli organu I instancji – przyspieszenie toku postępowania polega na uniknięciu weryfikacji instancyjne w pełnym zakresie, jeśli organ I instancji w całości podziela zarzuty odwoławcze

87 Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 11 kwietnia 1985 r
Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 11 kwietnia 1985 r., SA/Wr 90/85, GAP 1986, nr 4, stwierdził, że "organ odwoławczy, który mimo przeprowadzenia rozprawy administracyjnej i dysponowania wiedzą o stanie faktycznym uchyla się od rozstrzygnięcia sprawy co do istoty zgodnie z art. 138 § 1 i przekazuje sprawę do ponownego rozpatrzenia organowi I instancji (art. 138 § 2) dopuszcza się również obrazy art. 12 § 1"

88 Zasada trwałości decyzji ostatecznych
Decyzje, od których nie służy odwołanie w administracyjnym toku instancji albo wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy, są ostateczne. Uchylenie lub zmiana takich decyzji, stwierdzenie ich nieważności oraz wznowienie postępowania może nastąpić tylko w wypadkach przewidzianych w kodeksie lub ustawach szczególnych. Zmiana z 2011 roku jednoznacznie zakwalifikowała decyzje wydwane w pierwszej instancji przez SKO lub ministra w rozumieniu KPA, jako nieostateczne, pomimo że nie przysługuje od nich odwołanie a jedynie wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy

89 Istota zasady Zmiana decyzji ostatecznych jest możliwa dopiero w sytuacjach nadzwyczajnych (względna trwałość decyzji) – po spełnieniu się określonych przesłanek Pozwala na stabilizację powstałych na jej podstawie uprawnień lub obowiązków, wzmacnia zasadę pogłębiania zaufania do organów państwa. Stwarza domniemanie prawidłowości decyzji Względna trwałość decyzji oznacza, że pozostaje ona niezmienna do czasu, kiedy wymaga tego pewność obrotu prawnego. Granicą tej instytucji jest niemożność utrzymania w obrocie prawnym poważnie wadliwych decyzji (dotkniętych wadami kwalifikowanymi) albo decyzji, których wykonanie mogłoby spowodować określonego typu zagrożenia, mimo prawidłowej treści decyzji albo też inne okoliczności przemawiają za ich uchyleniem lub zmianą .

90 Ostateczne z mocy szczególnych przepisów prawa
Pojęcie decyzji ostatecznej Decyzje ostateczne – to decyzje od których nie przysługuje odwołanie lub wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy Typowe Wydane przez organ II instancji lub w wyniku ponownej oceny decyzji wskutek złożonego wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy Nietypowe Ostateczne z mocy szczególnych przepisów prawa Wydane przez organ I instancji, w stosunku do których nie wniesiono w terminie odwołania.

91 Uwagi ogólne Przywrócenie terminu do wniesienia odwołania powoduje szczególnego rodzaju skutek w postaci utraty przez decyzję cechy ostateczności i uruchomienia toku instancji Podobnie – złożenie wniosku o ponowne rozpoznanie sprawy Uzyskanie przez decyzję cech ostateczności następuje z mocy samego prawa – nie jest konieczne opatrywanie jej klauzulą „decyzja ostateczna” czy równoznaczną: decyzja wykonalna”. Strona może przystąpić do wykonania decyzji nie dysponując taką pieczęcią lub klauzulą

92 Tryb zmiany decyzji ostatecznej
Wadliwych kwalifikowanie Postępowanie o stwierdzenie nieważności decyzji Prowadzi do usunięcia z obrotu prawnego wadliwej decyzji Postępowanie o wznowienie postępowania Prowadzi do zmiany wadliwej decyzji w drodze ponownego pełnego rozpoznania sprawy Niewadliwych lub wadliwych w sposób niekwalifikowany Postępowanie o zmianę lub uchylenie decyzji – art. 154 i 155 Tzw. wywłaszczenie z prawa – art. 161 w okolicznościach stanu wyższej konieczności Postępowanie w sprawie wygaśnięcia decyzji Postępowanie w sprawie uchylenia decyzji opatrzonej klauzula zlecenia Postępowanie o chylenie decyzji z klauzulą odwołalności – na podstawie przepisów szczególnych

93 Konsekwencje Tryby nadzwyczajne są trybami wyjątkowymi, dlatego zmiana lub uchylenie na ich podstawie decyzji może nastąpić, jeśli spełnione są enumeratywnie wskazane okoliczności Decyzja ostateczna korzysta z domniemania prawidłowości – takie konsekwencje wynikają z zasady trwałości decyzji – uchylenie jej w trybach nadzwyczajnych jest wyjątkiem, który nie powinien być interpretowany rozszerzająco Tryby nadzwyczajne są ponadto oparte o zasadę niekonkurencyjności – a to oznacza, że do zmiany lub uchylenia decyzji można zastosować jeden z trybów – w zależności od tego czy decyzja jest wadliwa czy tez nie. Ponadto – w przypadku, kiedy decyzja jest dotknięta wadą nieważności i jednocześnie wadą powodująca wznowienie postępowania – pierwszeństwo ma tryb nieważności, jako dalej idący. Jako ostatni w kolejności znajduje zastosowanie tryb określony w art. 161 KPA - tylko w razie, gdyby w pozostałych trybach nie udało się usunąć zagrożenia wywołanego wydaną decyzją. Zastosowanie niewłaściwego trybu jest rażącym naruszeniem prawa i podstawą do stwierdzenia nieważności decyzji (Adamiak, Borkowski Glosa do wyroku NSA z IV SA 543/90)

94 Inne skutki Zabezpieczeniem zasady trwałości decyzji ostatecznych jest przesłanka nieważności , nakazująca uchylenie decyzji rozstrzygającej sprawę załatwioną już inna decyzją ostateczną (naruszenie stanu res iudicata) Naruszenie zasady trwałości jest rażącym naruszeniem prawa pociągającym za sobą obowiązek stwierdzenia nieważności.

95 Postacie naruszenia zasady
Rozpatrzenie odwołania wniesionego po upływie terminu, bez jego przywrócenia Wzruszenie decyzji bez formalnie wniesionego odwołania Przerobienie treści decyzji ostatecznej w okolicznościach sprzecznych z instytucją rektyfikacji (usunięcie drobnych wad decyzji) – czynność taka ponadto może spełniać znamiona przestępstwa przerobienia dokumentu

96 Zasada ugodowego załatwienia sprawy – art. 13 KPA
Sprawy, w których uczestniczą strony o spornych interesach, mogą być załatwiane w drodze ugody sporządzonej przed organem administracji publicznej (ugoda administracyjna). Organ administracji publicznej, przed którym toczy się postępowanie w sprawie, powinien w tych przypadkach podejmować czynności skłaniające strony do zawarcia ugody.

97 Procedura zawarcia ugody w świetle zasady

98 Istota Zasadę wprowadzono podczas nowelizacji KPA w 1980 r..Do czasu nowelizacji ugoda mogła być zawierana, o ile przewidywały to przepisy szczególne: np. art. 35 prawa wodnego, który utracił moc na podstawie art. 12 ustawy z dnia 31 I 1980 r. Przy wprowadzeniu ugody wzorowano się po części na postępowaniu cywilnym (gdzie jednak ugoda ma ze względu na istotę tego postępowania w znacznej mierze odmienny charakter i oczywiście szerszy zasięg), głównie .jednak na wspomnianych już kodyfikacjach postępowania administracyjnego Czechosłowacji i Jugosławii.  Po nowelizacji, jest forma równoprawną z decyzją, niezależną od istnienia przepisów ją dopuszczających. Ugoda może być zawarta w warunkach określonych w art. 114 i n. KPA Ugoda polega na uzgodnieniu spornych interesów przez strony w toku postępowania. Jest wyrazem dyspozytywności procesu, pozwalając, w granicach ustalonych przez prawo na samodzielne kształtowanie stosunków materialno - prawnych, w miejsce władczego działania organu administracji. Organ nie wyzbywa się jednak kompetencji do ukształtowania stosunku prawnego w wyniku wszczętego postępowania administracyjnego – ma obowiązek kontroli treści ugody poprzez jej formalne zatwierdzanie. Zawarta i zatwierdzona ugoda jest równoprawną formą zakończenia sprawy, wywołującą skutki identyczne do wydanej decyzji

99 Istota – zasada w dwóch postaciach
Po pierwsze jako obowiązek załatwienia sprawy w sposób ugodowy – jeśli strony zażądają takiego sposobu i nie ma przeszkód prawnych – można mówić zatem o prawie stron do tego sposobu zakończenia postępowania. Jeśli organ pomija wolę zainteresowanych stron, co do zawarcia ugody – działa sprzecznie z zasadą – NSA I SA 1946/83 Wyrażenie woli zakończenia postępowania poprzez zawarcie ugody nie jest wiążące dla stron – w każdej chwili mogą ten zamiar odwołać, co skutkuje załatwieniem sprawy w drodze decyzji Strony mają prawa żądać umożliwienia im zawarcia ugody i organ nie ma prawa nie zadość uczynić temu żądaniu, jeśli spełnione są pozostałe przesłanki. Natomiast, zgodnie z zasada praworządności ma obowiązek dopilnować, żeby treść ugody była zgodna z prawem

100 Kpa nie zna instytucji ugody z organem administracji – i ta reguła nie ulegnie zmianie podczas spodziewanej nowelizacji. Głownie z tej przyczyny, że to organ jest władny zatwierdzić treść ugody. Nie można zatem nadawać znaczenia ugody wszelkim uzgodnieniom zawieranym pomiędzy strona a organem w trakcie postępowania. Należy mieć jednak na uwadze zasadę pogłębiania zaufania i przekonywania. Niedotrzymywanie tych uzgodnień może negatywnie wpływać na ich realizację. Po drugie, organ ma obowiązek podejmować czynności, które skłonią strony do skorzystania z tej formy załatwienia sprawy. W tym celu wskazuje stronom taką możliwość - ustalając wpierw czy charakter sprawy na to pozwala. Przedstawia stronom istotę i korzyści z zawartej ugody – przekazanie informacji powinno odbyć się w zgodzie z zasadą informowania – należycie i wyczerpująco. Tak że w toku postępowania, np. w czasie rozprawy organ powinien stworzyć stronom warunki do zawarcia ugody. W żadnym wypadku nie powinien stosować władczych środków, celem wymuszenia zawarcia ugody. Jeśli zatem strony nie są skłonne do ugody, organ powinien załatwić sprawy w formie decyzji. następnie w razie potrzeby wyznacza termin do zawarcia ugody, pracownik organu sporządza ugodę na piśmie. Organ powinien aktywnie uczestniczyć, podejmując czynności techniczne, które zakończą się zawarciem ugody – nie może jednak bezpośrednio wpływać na jej treść.

101 Z punktu widzenia metod administrowania zawarcie ugody przez zainteresowane strony jest korzystniejsze od jednostronnego rozstrzygnięcia sprawy przez organ administracji, gdyż stwarza lepsze warunki dla późniejszego dobrowolnego wykonania postanowień tej ugody przez strony, bez potrzeby stosowania przymusu przez organ administracji (Przybysz) Ugoda może tez być zawierana na podstawie przepisów szczególnych – art. 31 § 4 prawa geodezyjnego i kartograficznego:  W razie sporu co do przebiegu linii granicznych, geodeta nakłania strony do zawarcia ugody. Ugoda zawarta przed geodetą posiada moc ugody sądowej. 

102 Zasada sądowej kontroli decyzji – art. 16 § 2
Decyzje mogą być zaskarżane do sądu administracyjnego z powodu ich niezgodności z prawem, na zasadach i w trybie określonych w odrębnych ustawach Wprowadzona, w ograniczonym zakresie – z powodu ograniczonej kontroli NSA nad administracją w 1980 roku. Zasady i tryb zaskarżenia decyzji do sądu określa ustawa Prawo o postępowaniu przed sadami administracyjnymi – pamiętać należy, że zakres kognicji sądów administracyjnych jest znacznie szerszy – z form rozstrzygnięcia przewidzianych w KPA obejmuje także postanowienia ostateczne, na które przysługuje zażalenie lub ostateczne z mocy KPA. Kontrola działalności administracji, w tym także w formie wydawania decyzji i postanowień odbywa się wyłącznie pod względem zgodności z prawem, chyba ze odrębne ustawy stanowią inaczej – dlatego taka treść zasady sadowej kontroli – KPA nie ustanawia tu wyjątku na rzecz poszerzonej kognicji sądów administracyjnych

103 Sądy kontrolują administrację oceniając zgodność zaskarżonych decyzji i postanowień z obowiązującymi aktami normatywnymi, w świetle stanu faktycznego z dnia ich wydania. Nie bierze się zasadniczo pod uwagę zmian stanu faktycznego zaistniałe po dniu wydania decyzji Sądy administracyjne nie maja prawa kontrolować merytorycznej treści rozstrzygnięcia

104 Prawo do sądu Art. 45 Konstytucji: Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Art. 77 ust. 2 Konstytucji RP stanowi, że: „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw”. Przepisy te konstytuują prawo do sądu.

105 Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 8 kwietnia 1997 r. (K
Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 8 kwietnia 1997 r. (K. 14/96, OTK 1997, nr 2, poz. 16) uznał, że zasada dostępu obywateli do sądu w celu umożliwienia im obrony ich interesów przed niezawisłym sądem, kierującym się wyłącznie obowiązującym w państwie prawem, jest jednym z fundamentalnych założeń demokratycznego państwa prawa. Prawo do sądu zajmuje tak ważne miejsce, że jakakolwiek interpretacja ścieśniająca nie odpowiadałaby ani celowi, ani charakterowi ustroju Rzeczypospolitej Polskiej. Prawo jednostki do rzetelnego i publicznego procesu, w którym są rozstrzygane jej prawa o charakterze administracyjnym, cywilnym, a także postępowania, w których przedstawione są przeciwko niej zarzuty karne, wynika z zasady, iż Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym. 

106 Komentarze do KPA zamieszczone w Lex 2013
Korzystałem: Komentarze do KPA zamieszczone w Lex 2013