Słowianie zachodni - tutejsi czy przybysze

Prezentacja na temat: "Słowianie zachodni - tutejsi czy przybysze"— Zapis prezentacji:

1 Słowianie zachodni - tutejsi czy przybysze
Janusz Piontek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Antropologii XLI Konferencja Polskiego Towarzystwa Antropologicznego Kraków, 2007

2 Stan badań We współczesnej archeologii zaznaczają się dwa poglądy na temat etnogenezy Słowian. Pierwszy przyjmuje, że pierwotne siedziby Słowian w okresie wyprzedzającym ich wielką historyczną ekspansję znajdowały się częściowo lub nawet całkowicie - w północno-wchodniej części Europy środkowej, a w szczególności w dorzeczu Odry i Wisły. Drugi kierunek szuka tych siedzib wyłącznie na obszarach położonych dalej na wschód.

3 Stan badań Spory w archeologii i językoznawstwie pomiędzy autochtonistami, którzy uważają, że Słowianie zamieszkiwali ziemie miedzy Bugiem i Odrą „od zawsze”, a allochtonistami, którzy uważają, że Słowianie przyszli na te ziemie i tereny na południu Europy dopiero w początkach V/VI wieku n.e.) toczą się od bardzo dawna.

4 Cel badań Antropologa fizycznego interesuje to, czy prawdziwa jest hipoteza allochtonistów, mówiąca o tym: „[...] że nie odgrywający dotąd większej roli i zajmujący raczej niewielki obszar lud zaczyna[ł] nagle robić olśniewającą karierę historyczną i rozprzestrzenia[ł] się w bardzo szybkim tempie na terenach przekraczających wielokrotnie obszar jego pierwotnego zasiedlenia. [...] (Jak twierdził K. Godłowski, a za nim niektórzy inni archeolodzy).

5 Cel badań Cel badań oraz, czy prawdziwa jest druga hipoteza allochtonistów mówiąca o tym, [...] że między okresem rzymskim a wczesnym średniowieczem nastąpiła w dorzeczu Odry i Wisły wymiana ludności. W hipotezie tej zakłada się, że plemiona germańskie opuściły te tereny pod koniec okresu rzymskiego, a pozostawione przez nie obszary zostały zaludnione przez Słowian w V/VI wieku n.e., którzy w tym czasie cechowali się bardzo wysokimi możliwościami rozrodczymi i zdolnością do ekspansji terytorialnej.

6 Cel badań Przedstawione będą wyniki badań w dwóch obszarach:
stan i dynamika biologiczna populacji z dorzecza Odry i Wisły w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu, zróżnicowanie morfologiczne (cech czaszki) populacji ludzkich na obszarze występowania kultury wielbarskiej i kultury czerniachowskiej w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu.

7 Stan i dynamika biologiczna populacji z dorzecza Odry i Wisły w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu

8 Analiza danych paleodemograficznych
Archeolodzy propagujący koncepcję K. Godłowskiego (a także jej autor) nigdy nie przedstawili żadnych dowodów na to, że populacje, zamieszkujące w V w. obszar rozciągający się od podnóża Karpat aż po Prypeć i na lewobrzeża środkowego Dniepru (łącznie około 300 tys. km2), uległy transformacji demograficznej, która pozwoliłaby na ekspansję ludnościową. Opinia archeologa allochtonisty z Internetu: Dokładne przyczyny eksplozji demograficznej Słowian nie są znane,[jednak] nie należy od razu głosić, że wszystko wyjaśnia autochtonizm Słowian nad Wisłą. Wytłumaczenie racjonalne jest tylko go nie znamy.

9 Wyliczenia paleodemograficzne
Z badań S. Kurnatowskiego (1977) wynikało by, że w 1000 roku Słowianie zachodni liczyli około tys. osób. Gdyby przyrost naturalny w populacji wyjściowej Słowian wynosił od 1‰ do 4 ‰, to musiało by przybyć w V/VI wieku n.e. na tereny zajmowane przez Słowian zachodnich od 240 tys. osób do 1 mln osób. Tymczasem obszary zajmowane przez Słowian wschodnich zamieszkiwać mogło jedynie od 300 tys. osób. do mln osób

10 Wyliczenia paleodemograficzne
Słowianie wschodni około 1000 roku Szacunki S. Kurnatowskiego (1977) Obszar – 600 tys, km2 Ludnośc tys. Osób K. Godłowski (1979) zakładał obszar 300 tys. km2 Tak więc: ludność = tys. osób, przy gęstości zaludnienia około 5,8 osoby na km2

11 Wyliczenia paleodemograficzne
Słowianie wschodni około 500 roku (szacunek dla przyrostu naturalnego 1 ‰ do 4 ‰). Szacunek wg. S. Kurnatowskiego (1977) Obszar – 600 tys., km2 Ludność tys. do 770 tys. osób Szacunek wg. założenia K. Godłowskiego (1979) Obszar – 300 tys. km2 Ludność tys. do 385 tys. osób

12

13 Stan i dynamika biologiczna populacji z okresu rzymskiego
Jak kształtowała się struktura wymieralności populacji ludności kultury wielbarskiej? Zebrano dane dotyczące wieku w chwili śmierci 3089 osobników pochowanych na 20 cmentarzyskach. Średni wiek w chwili śmierci osobnika dorosłego dla tych cmentarzysk wahał się od 28,5 do 40,5 lat. Średnie wyliczone z danych dla szkieletów były wyższe od obliczeń wykonanych na podstawie oznaczeń z grobów ciałopalnych.

14 Długość trwania życia w niektórych populacjach z okresu rzymskiego
Niektóre cmentarzyska ludności kultury wielbarskiej Autor danych N X Cecele, groby ciałopalne Kowalewko, szkielety Masłomęcz, szkielety Pruszcz Gd. St. 10, szkielety Pruszcz Gd. St . 10, ciałopalne Pruszcz Gd. St. 7, szkielety Wiercińska Rewekant, Segeda Kozak-Zychman Dąbrowski i in. Gładykowska 485 185 262 143 178 290 118 35,2 35,5 40,5 40,2 38,7 32,4 39,1

15 Stan i dynamika biologiczna populacji słowiańskich
Zebraliśmy dane o przeciętnym trwaniu życia osobnika dorosłego w populacjach Słowian wschodnich, Słowian zachodnich i Słowian południowych, obliczone przez różnych autorów. Klasyfikację etniczną badanych cmentarzysk wykonali autorzy cytowanych publikacji. Ogółem: Słowian wschodnich reprezentowało 1132 osobników, Słowian zachodnich ponad osobników, Słowian południowych 2844 osobników.

16 Długość trwania życia w populacjach słowiańskich
Z danych tych wynika, że najniższe wartości średniego wieku w chwili śmierci osobników dorosłych występowały w populacjach: Słowian wschodnich (36-40 lat), i Słowian zachodnich (32-41 lat), a najwyższe dla Słowian południowych (42-47,5 lat).

17 Średnia długość życia osobnika dorosłego w populacjach słowiańskich
Liczba grup N X Słowianie wschodni Słowianie zachodni Cmentarzyska - Polska Cmentarzyska - Niemcy Cmentarzyska - Czechy i Słowacja Cmentarzyska – Słowacja, VII-VIII w. Cmentarzyska - Słowacja, IX-X w. Słowianie południowi Cmentarzyska – Słowenia Cmentarzyska – Serbia Cmentarzyska – Chorwacja Cmentarzyska – Bułgaria 6 9 4 26 7 1132 3853 836 ~5000 1652 328 870 729 869 376 38,5 36,4 34,9 42,6 40,9 43,9 44,9 45,6 39,6 43,5

18 Analiza paleodemograficzna: wnioski
Struktura wymieralności ludności zamieszkującej dorzecze Odry i Wisły w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu jest podobna. Populacje Słowian wschodnich i zachodnich nie cechował spadek wymieralności w okresie reprodukcyjnym, który mógłby wywołać, przy niezmienionym poziomie płodności, nagły wzrost liczebny populacji (transformację demograficzną).

19 Zróżnicowanie morfologiczne populacji ludzkich na obszarze występowania kultury przeworskiej, wielbarskiej i kultury czerniachowskiej w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu

20 Zróżnicowanie morfologiczne
Ostatnio Dąbrowski (2003, 2004, 2007) przedstawił wyniki badań zróżnicowania antropologicznego populacji ludzkich z dorzecza Odry i Wisły w okresie wpływów rzymskich i we wczesnym średniowieczu.

21 Zróżnicowanie morfologiczne
W badaniach wykorzystał 168 czaszek osobników męskich i żeńskich z okresu rzymskiego. Do badań porównawczych wykorzystał czaszki zaliczane do kultury czerniachowskiej (90 czaszek męskich i 94 czaszki żeńskie) oraz materiały kraniologiczne z okresu wczesnego średniowiecza: Słowianie Wschodni – 835 czaszek męskich i 456 czaszek żeńskich; Słowianie Zachodni – 2652 czaszki męskie i 2246 czaszek żeńskich.

22 Podobieństwo biologiczne populacji z okresu wpływów rzymskich do wczesnośredniowiecznych populacji Słowian zachodnich i Słowian wschodnich – mężczyźni R. Dąbrowski 2007)

23 Podobieństwo biologiczne populacji z okresu wpływów rzymskich do wczesnośredniowiecznych populacji Słowian zachodnich i Słowian wschodnich – kobiety (R. Dąbrowski 2007)

24

25 Zróżnicowanie morfologiczne: wnioski
Analiza porównawcza cech morfologicznych czaszek, wykonana przez R. Dąbrowskiego, wykazała bardzo wysokie podobieństwo ludności z okresu rzymskiego (kultury przeworskiej, wielbarskiej i czerniachowskiej) do do Słowian zachodnich i Słowian wschodnich.

26 Zróżnicowanie morfologiczne populacji Słowian zachodnich oraz średniowiecznych populacji skandynawskich: wyniki badań własnych

27 Dendrogram grupujący populacje z okresu rzymskiego, populacje średniowieczne Słowian zachodnich z dorzecza Odry i Wisły oraz średniowieczne populacje ze Skandynawii (czaszki męskie) Średniowieczni Słowianie zachodni i domniemani Goci Średniowieczne populacje skandynawskie, w tym populacja z Kołobrzegu i Góry Chełmskiej

28 Dendrogram grupujący populacje z okresu rzymskiego, populacje średniowieczne Słowian zachodnich z dorzecza Odry i Wisły oraz średniowieczne populacje ze Skandynawii (czaszki żeńskie) Średniowieczni Słowianie zachodni i domniemani Goci Średniowieczne populacje skandynawskie oraz populacje z Pomorza

29 Populacje z okresu rzymskiego, populacje średniowieczne Słowian zachodnich z dorzecza Odry i Wisły oraz średniowieczne populacje ze Skandynawii Kruszwica

30 Populacje z okresu rzymskiego, populacje średniowieczne Słowian zachodnich z dorzecza Odry i Wisły oraz średniowieczne populacje ze Skandynawii

31 Wnioski końcowe Brak różnic międzygrupowych pomiędzy populacjami z okresu rzymskiego i Słowian zachodnich, w cechach kraniometrycznych, świadczy o podobnej strukturze genetycznej tych grup. Dane o morfologii czaszki nie potwierdzają zjawiska dyskontynuacji w zasiedleniu obszarów w dorzeczu Odry i Wisły pomiędzy okresem rzymskim a wczesnym średniowieczem.

32 Wnioski końcowe Podsumowując należy stwierdzić, że jak dotychczas żadne badania antropologiczne nie potwierdzają tezy o dyskontynuacji zasiedlenia obszarów w dorzeczu Odry i Wisły, a wręcz odwrotnie wykazują wysokie podobieństwo biologiczne pomiędzy ludnością z okresu rzymskiego i z wczesnego średniowiecza, zamieszkującą te ziemie. Oczywiście badania z zakresu antropologii fizycznej nie mogą samodzielnie i jednoznacznie udzielić odpowiedzi na pytanie: czy wykazana kontynuacja biologiczna (kontynuacja zasiedlenia) była ciągłością etniczną?

33 Podziękowania Badania były finansowane przez
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, grant Nr 2P04C , a realizował je zespół w składzie: Beata Iwanek, Oskar Nowak, Janusz Piontek, Sergey Segeda

34 Serdecznie dziękuję za uwagę