Białystok, 14.05.20101 Open Access – czy tylko zalety? Dr Marek Nahotko.

Prezentacja na temat: "Białystok, 14.05.20101 Open Access – czy tylko zalety? Dr Marek Nahotko."— Zapis prezentacji:

1 Białystok, 14.05.20101 Open Access – czy tylko zalety? Dr Marek Nahotko

2 Białystok, 14.05.20102 Open Access Wspólna nazwa dla grupy bardzo różnych zjawisk związanych z publikowaniem treści naukowych w Sieci: –Komercyjne czasopisma naukowe; –Sponsorowane czasopisma naukowe; –Repozytoria dziedzinowe; –Repozytoria instytucjonalne; –Biblioteki cyfrowe; –Strony Web naukowców; –Wymiana e-maili; –Zasoby w serwisach Webu 2.0…

3 Białystok, 14.05.20103 Open Access Co więc łączy te wszystkie serwisy? BEZPŁATNY DOSTĘP DO PUBLIKACJI NAUKOWYCH DLA tzw. UŻYTKOWNIKA KOŃCOWEGO W takim sensie tradycyjne biblioteki są również instytucjami Open Access!

4 Białystok, 14.05.20104 Gdzie jest więc różnica? Zastosowanie techniki komputerowej i sieci rozległych (ICT) w nauce w ogóle, w tym w publikowaniu i rozpowszechnianiu publikacji; Zmienia się nie tylko sposób udostępniania artykułów; zmienia się cała nauka: z jednej strony wielkie przedsięwzięcia eNauki i jej cyberinfrastruktury, z drugiej Nauka 2.0 i invisible colleges.

5 Białystok, 14.05.20105 Open Access W związku z tym zróżnicowaniem bardzo trudno mówić o zaletach i wadach OA jako całości; Większość argumentów za lub przeciw dotyczy wyłącznie określonego sposobu publikowania cyfrowego, dla innych nie mając zupełnie zastosowania; Warto więc zwracać uwagę na to, dla kogo dany typ OA ma zalety lub wady.

6 Białystok, 14.05.20106 Wady OA Problemy oceny jakości artykułów; Bałkanizacja artykułów rozproszonych w repozytoriach Problemy prawa autorskiego; Prestiż związany z publikowaniem OA; Ekonomiczna efektywność modeli OA; Komunizm OA; Perspektywy dla bibliotekarzy.

7 Białystok, 14.05.20107 Jakość artykułów Szansa na wzrost cytowań, ale: –Obawy przed przedkładaniem popularności nad jakość; –Szczególna popularność artykułów o modnych zagadnieniach kosztem ważnych, ale mniej popularnych problemów. Bez kontroli dostępu poprzez prenumeratę trudniej odszukać właściwe badania i ocenić ich jakość.

8 Białystok, 14.05.20108 Jakość artykułów c.d. Nowe sposoby oceny jakości spowodują wzrost ilości dostępnych prac, jednak bez oceny eksperckiej (dostępność kosztem jakości); OA ogranicza pozytywną rolę wydawców jako organizatorów recenzowania i archiwizacji wiedzy naukowej; W efekcie OA przyczynia się do rozpowszechnienia oszustw i fałszowania wyników badań.

9 Białystok, 14.05.20109 Jakość artykułów c.d. (Gargouri i in. 2010) Cytowania w kolejnych latach; cytowania OA nie zależą od obowiązku archiwizacji. Badania na podstawie ponad 700 tys. postprintów (po recenzji).

10 Białystok, 14.05.201010 Jakość artykułów OA (Swan 2010)

11 Białystok, 14.05.201011 Jakość artykułów c.d. Argumenty: –ICT ograniczyła przydatność scentralizowanej metody oceny jakości; –Nowe narzędzia oceny: komentarze, punktowanie, pozwalają wybrać teksty mające najlepsze oceny u najbardziej wiarygodnych użytkowników; –Czasopisma OA też mogą być recenzowane (np. czasopisma PLoS); –Recenzowanie też ma swoje wady: błędy i oszustwa zdarzają się też w czasopismach NOA (Nowak 2009);

12 Białystok, 14.05.201012 Jakość artykułów c.d. Argumenty c.d.: –Szersze rozpowszechnienie sprzyja powszechnej ocenie przez recenzowanie, komentowanie i dyskusje; –Sprzyja mu dostęp do dodatkowych materiałów: informacji o błędach, danych z eksperymentów, filmów, notatek, baz danych; –Problem: brak zaangażowania uczonych (Zasada 90- 9-1: tylko 1% użytkowników komentuje regularnie). Badania i ich wyniki są coraz bardziej separowane od czasopism tradycyjnych.

13 Białystok, 14.05.201013 Bałkanizacja OA powoduje decentralizację komunikacji naukowej; Szczególnie repozytoria instytucjonalne i strony Web autorów skutkują bałkanizacją lub rozagregowaniem publikowania (fragmentacją na dyskretne części nie współpracujące ze sobą): –Stosowanie odrębnych narzędzi (np. systemów); –Brak standaryzacji (formaty, protokoły). Efekt: OA powoduje mniejsze możliwości współpracy interdyscyplinarnej i brak pełnego zrozumienia przejmowanej wiedzy.

14 Białystok, 14.05.201014 Rozproszenie repozytoriów

15 Białystok, 14.05.201015 Bałkanizacja c.d. Argumenty: –Nowe standardy wciąż powstają; –Bardzo istotna rola wyszukiwarek globalnych typu Google i Google Scholar: integracja wyszukiwania danych o zasobach tradycyjnych z zasobami cyfrowymi; –Serwisy typu Citeseer i Citebase agregujące rozproszone zasoby; –Możliwość dostępu do różnych zasobów: recenzowanych artykułów, blogów, list dyskusyjnych, zakładek, księgarni internetowych.

16 Białystok, 14.05.201016 Prawo autorskie Standardowo autor zrzeka się praw majątkowych na rzecz wydawcy, co przynosi określone konsekwencje, np. Utrudnia autoarchiwizację; Uczelnie i funduszodawcy coraz częściej wymagają udostępnienia publikacji w trybie OA.

17 Białystok, 14.05.201017 Prawo autorskie c.d. Argumenty: –Negocjacje z wydawcami (Sherpa/RoMEO) –Licencje typu Creative Commons –Polityka OA instytucji: zobowiązanie autorów do publikowania u takich wydawców, którzy umożliwiają archiwizację OA, nałożenie obowiązku przekazywania prac do repozytorium.

18 Białystok, 14.05.201018 Wydawcy a OA

19 Białystok, 14.05.201019 Prestiż Wciąż mniejszy prestiż publikacji OA niż umieszczanych w znanych czasopismach; Korzyści z OA mogą być niwelowane przez utratę prestiżu; Prestiż czasopisma wpływa m.in. na decyzje związane z awansami, co oczywiście wpływa na decyzje autorów; Praca umieszczona w prestiżowym źródle sama zyskuje na prestiżu; wyjęta z tego otoczenia traci go.

20 Białystok, 14.05.201020 Prestiż c.d. Sprzeczność: Przydatność OA polega m.in. na zapewnieniu szerszego dostępu do prac o coraz węższym zakresie, nie przeznaczonych dla czytelnika nieprzygotowanego. Prestiż autorów: wzrost cytowań, powszechne uznanie, obowiązek udostępniania w OA; Prestiż instytucji: poprzez zarządzanie własnymi zasobami możliwość bezpośredniego wpływu na wizerunek, nie tylko poprzez wydawców czasopism; Najlepiej, aby interesy autorów i instytucji były zrównoważone.

21 Białystok, 14.05.201021 Efektywność ekonomiczna OA jako naiwna idea bezpłatnego dostępu do kosztownych dóbr; Niechęć środowiska OA do uczciwego oszacowania kosztów publikowania; Intensywne inwestycje (koszty) usprawiedliwiają wzrost cen; Wydawcy są istotnymi uczestnikami rynku publikacji naukowych, OA może ten rynek zniszczyć.

22 Białystok, 14.05.201022 Efektywność ekonomiczna c.d. Argumenty: –Rynek publikacji naukowych jest zmonopolizowany, co umożliwia windowanie cen, a to psuje rynek; –Niezbędne jest precyzyjne określenie kosztów, co ułatwia OA i model opłat odautorskich; –Koszty może obniżyć istnienie repozytoriów; –Koszty nie mogą być ukryte lub dublowane, nie powinny powodować ograniczeń dostępu.

23 Białystok, 14.05.201023 Efektywność ekonomiczna c.d. Argumenty: –Dzięki łączeniu bibliotek w konsorcja obniżeniu uległy ceny czasopism: nie ma już problemu dostępu w Europie Zach. –Jednak Big Deal usztywnił politykę gromadzenia; –Wydawcy komercyjni stosują model płatności odautorskich windując wysokość opłat; –Biblioteki uczelniane rezygnują z prenumeraty tradycyjnej (w Polsce w 2007 r. wydały ponad dwa razy tyle na źródła elektroniczne, co na czasopisma drukowane); –W niektórych krajach UE refundowany jest VAT za czasopisma elektroniczne.

24 Białystok, 14.05.201024 Porównanie kosztów (Swan 2010)

25 Białystok, 14.05.201025 Porównanie kosztów Koszty obejmują: koszty badań, tworzenia artykułu i jego rozpowszechnienia w przeliczeniu na artykuł naukowy

26 Białystok, 14.05.201026 Komunizm OA? Cyberkomunizm: Socjalizm = wolny dostęp do internetu + władza dla rad (Žižek 2002); Internauci jako nowy proletariat, hakerzy jako nowi rewolucjoniści; Zasady liberalnego komunizmu: –Należy wszystko rozdawać za darmo (wolny dostęp, brak copyright); opłaty za dodatkowe usługi; –Należy zmieniać świat, nie sprzedawać dobra; –Trzeba być podzielnym, uspołecznionym; –Trzeba być kreatywnym: projektowanie, nowe technologie, nauka; –Trzeba być otwartym: bez sekretów, transparentność, swobodny przepływ informacji; wszyscy mają współpracować –Zamiast 8 godz. pracy dynamiczna i elastyczna komunikacja; –Edukacja permanentna; –Aktywne tworzenie nowych form społecznej współpracy. Sieć jako najwyższa forma rozwoju ekonomicznego.

27 Białystok, 14.05.201027 Komunizm OA? Informacja (szczególnie naukowa) dobrem niekonkurencyjnym, ale w wyniku rozpowszechniania tracącym wartość; Informacja zawsze miała charakter niematerialny; materialny był nośnik. Teraz nośnik też jest niematerialny; Za niematerialnym Internetem stoi potężna, całkiem materialna infrastruktura.

28 Białystok, 14.05.201028 Wpływ OA na biblioteki Zmiany w krótkim okresie: tworzenie zasobów OA (biblioteki cyfrowe); Zmiany w długim okresie: ograniczenie funkcji organizowania (gromadzenia, opracowania, archiwizacji zbiorów), inna realizacja pośredniczenia: informowanie, udostępnianie zbiorów (cyfrowych online); Wyjście bibliotekarzy z bibliotek do użytkowników (zespołów badawczych).

29 Białystok, 14.05.201029 Dziękuję za uwagę marek.nahotko@uj.edu.pl