„Przestrzeń życia Polaków”

Prezentacja na temat: "„Przestrzeń życia Polaków”"— Zapis prezentacji:

1 „Przestrzeń życia Polaków”
I spotkanie seminaryjne „Dobre planowanie” 4 marca 2014 r. „Tendencje w rozwoju przestrzeni wiejskich diagnoza i kierunki rekomendacji ” Ryszard Wilczyński, Wojewoda Opolski

2 Wiejska przestrzeń życia
Teza 1 Postęp cywilizacyjny na obszarach wiejskich wyraził się zdecydowaną poprawę standardu zamieszkania oraz wyposażenia wsi zależnego od działania samorządów. Niemniej całokształt zmian odbywa się wg paradygmatu wzrostu (umiastowienie, modernizacja, różnicowanie działalności gospodarczej). Głównie ilościowy charakter tych zmian w dłuższej perspektywie czasowej nie gwarantuje trwałości wyników.

3 Wiejska przestrzeń życia
Teza 2 Przekształcenia obszarów wiejskich mają charakter żywiołowy - przeciwny do modelu zrównoważonego rozwoju. Zachodzą one pod dyktando potrzeb miast oraz interesów właścicieli nieruchomości i inwestorów, kosztem: utraty materialnego dziedzictwa kulturowego i walorów obszarów wiejskich jako struktur komplementarnych względem miast; radykalnego uszczuplenia zasobów przestrzeni i szeregu jej walorów warunkujących jakość życia mieszkańców wsi i całego społeczeństwa.

4 Wiejska przestrzeń życia
Teza 3 Stan przestrzeni życia uległ spolaryzowaniu podobnie jak sytuacja rozwojowa miejscowości. Czynnikami polaryzacji są: zróżnicowanie wielkości i typów wsi, dostępność dużych miast, regionalne położenie, kompetencje lokalnego przywództwa. Mieszkańcy wsi mają bardzo nierówny dostęp do zaopatrzenia, usług i zdobyczy postępu cywilizacyjnego

5 Wiejska przestrzeń życia
Teza 4 Czynniki demograficzne determinują przemiany obszarów wiejskich, wzmocniły tendencje zanikowe dużej grupy wsi. Teza 5 Charakter i kierunek zmian ograniczy możliwości dalszego rozwoju społeczno – gospodarczego całego państwa.

6 Czynniki kształtujące wieś
Niekorzystny stan wyjściowy wsi (A.D. 1989) do transformacji systemowej Trendy cywilizacyjne wywołujące lub wzmacniające negatywne skutki Niesprzyjające zrównoważonemu rozwojowi uwarunkowania prawne i kulturowe oraz luka kompetencyjna w zarządzaniu rozwojem Aktualna filozofia i praktyka wsparcia top – down (odgórna interwencja) Bardzo duże regionalne i wewnątrzregionalne zróżnicowanie – wielopostaciowość wsi w Polsce

7 Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania
I. Niekorzystny stan wyjściowy wsi (A.D. 1989) do transformacji systemowej Niesprzyjająca rozwojowi wielofunkcyjnemu struktura wiejskich jednostek osadniczych zdecydowana przewaga wsi z dominującą funkcję rolniczą, wielość wsi pegeerowskich, wielość wsi małych i o rozproszonej zabudowie, mały odsetek wsi o zwartej zabudowie oraz tradycji wsi węzłowych bardzo duże regionalne i wewnątrzregionalne zróżnicowanie wielkości, osłabienie centrów wsi. Zapóźnienie cywilizacyjne, substancja budowlana wymagająca wymiany lub gruntownej modernizacji braki elementarne infrastruktury technicznej i społecznej, konieczność wymiany zabudowy w Polsce centralnej i w pasie województw wschodnich, dekapitalizacja bardzo dużych zagród na ziemiach odzyskanych, bardzo złe właściwości termiczne budynków, dekapitalizacja zabudowy przemysłowej i substandardowość zabudowy na rzecz zaopatrzenia i usług.

8 Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania
I. Niekorzystny stan wyjściowy wsi do transformacji systemowej (2) Negatywne stereotypy wiejskości (wieś jako przestrzeń bez wartości materialnych) skupienie na funkcji produkcyjnej, niedobór przestrzeni publicznych, nierozdzielanie funkcji mieszkaniowej i rekreacyjne od funkcji produkcyjnej, hołubienie folkloru, ochrona dziedzictwa materialnego ex-situ (skanseny). Zawłaszczanie przestrzeni przez operatorów energetyki i telekomunikacji zaśmiecenie otwartego krajobrazu i wnętrz krajobrazowych miejscowości liniami przesyłowymi i obiektami towarzyszącymi, lokalizowanie obiektów bez jakiejkolwiek troski o walory otoczenia.

9 Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania
II. Trendy cywilizacyjne wywołujące lub wzmacniające negatywne skutki Unowocześnienie rolnictwa (utrata znaczenia konstytutywnej dla wsi funkcji rolniczej) modernizacja gospodarstw, uprzemysłowienie produkcji, zanik gospodarstw tradycyjnych, dekompozycja struktur zagrodowych (budowa obiektów wielkogabarytowych, wypadanie tradycyjnych budynków gospodarskich -zanik historycznych układów zagród, zanik tradycyjnych form użytkowania działek siedliskowych (przedogródków, ogrodów warzywnych i sadów przydomowych), rozrost areałów ornych i wzrost wielkości pól, zanikanie tradycyjnego rozłogu pól i związanych zakrzaczeń i zadrzewień, zerwanie powiązań miejscowości z bezpośrednim otoczeniem, zarastanie (sukcesja leśna) nieużytkowanych areałów rozdrobnionych.

10 Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania
II. Trendy cywilizacyjne wywołujące lub wzmacniające negatywne skutki (2) Rozlewanie się miast -suburbanizacja (podporządkowanie obszarów podmiejskich potrzebom miast) nowe osiedla sypialniami miast, dekompozycja struktur osadniczych, upośledzenie inwestycyjne starych części miejscowości (konflikt nowi - starzy mieszkańcy). Przyspieszona modernizacja (nastawienie na infrastrukturę techniczną) przewymiarowane systemy ascenizacyjne, konfliktowa lokalizacja obiektów towarzyszących podziemnej infrastrukturze liniowej, dowolność lokalizacji, przewymiarowanie i dowolność form architektonicznych obiektów użyteczności publicznej. Depopulacja (emigracja młodych, drastycznie niski wskaźnik urodzin, starzenie się społeczeństwa) kurczenie się jednostek osadniczych - przekształcenia wg negatywnej spirali rozwoju.

11 Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania
II. Trendy cywilizacyjne wywołujące lub wzmacniające negatywne skutki (3) Komercjalizacja i racjonalizacja usług publicznych, pocztowych i bankowych ograniczenie transportu zbiorowego, powszechna likwidacja szkół podstawowych, ograniczenie sieci placówek pocztowych i bankowych, Żywiołowy rozwój energetyki wiatrowej (dyktat inwestora, prawo na straży ptaków a nie ludzi) poczucie zagrożenia i osaczenia - konflikty społeczne wywołane zbytnią bliskością i ilością wiatraków oraz ich lokowaniem ze wszystkich stron miejscowości, utrata walorów krajobrazowych, utrata wartości nieruchomości sąsiadujących z fermami wiatrowymi, zanik ruchu budowlanego, przyspieszenie tendencji zanikowych wsi,

12 Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania
II. Trendy cywilizacyjne wywołujące lub wzmacniające negatywne skutki (4) Wzrost cen energii oraz opłat komunalnych (wysokie koszty ogrzewania starej substancji budowlanej) zniszczenie detali architektonicznych i podziałów okien w trakcie ocieplania budynków i wymiany stolarki, wycinanie drzew i dzika eksploatacja zadrzewień w sąsiedztwie zabudowy dla uzysku drewna opałowego, gromadzenie odpadów na działkach siedliskowych i zaśmiecanie otoczenia.

13 Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania
III. Niesprzyjające zrównoważonemu rozwojowi uwarunkowania prawne i kulturowe oraz luka kompetencyjna w zarządzaniu rozwojem Prawodawstwo i praktyka rozstrzygnięć odwoławczych sankcjonujące swobodę budowlaną dyktat inwestora, usankcjonowany stan swobody budowlanej, uprawnienie „rolników” do zabudowy działki siedliskowej, właściciele gruntów jedynymi beneficjentami procesu urbanizacji. Niskie kompetencje planistyczne gmin oraz brak polityki miejskiej pozbawione wizji planowanie przestrzenne nastawione na zużywanie przestrzeni (fikcyjne, wyabstrahowane od realiów demograficznych wyznaczanie gruntów na potrzeby budowlane), brak koncepcji urbanistycznych dla nowych stref zabudowy, uleganie presji interesariuszy (odrolnienie gruntów).

14 Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania
III. Niesprzyjające uwarunkowania prawne i kulturowe oraz luka kompetencyjna w zarządzaniu rozwojem (2) Niska kultura kształtowania i użytkowania przestrzeni korzyść materialna kryterium rozstrzygającym o przeznaczeniu i sposobie użytkowania, lekceważenie dla wartości niematerialnych, zawłaszczanie miejsc cennych krajobrazowo lub użytkowo - banał, indywidualizm (makabryle) oraz miejskie lub pseudoregionalne wzory w architekturze i urządzaniu działek (nieadekwatne bryły, materiały, detal, krzykliwa kolorystyka), niedemokratyczność przestrzeni (grodzenie i odgradzanie się), nieumiejętność komponowania zieleni, sztampowość, brak gatunków rodzimych, dominacja krzewów zimozielonych (iglaków), eliminowanie drzew liściastych z otoczenia budynków mieszkalnych.

15 Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania
III. Niesprzyjające uwarunkowania prawne i kulturowe oraz luka kompetencyjna w zarządzaniu rozwojem (3) Brak opracowań i komunikacji wzorców oraz fachowego doradztwa (nietrafione działania jednostek i grup mieszkańców) naruszenia spójności wnętrz krajobrazowych w procesie inwestowania i modernizacji - nieprawidłowe bryły i ich usytuowanie, nietrafiony dobór materiałów i kolorystyki, indywidualistyczne i nieprawidłowe kształtowanie posesji własnych, niefachowe kształtowanie j przestrzeni publicznej i wizerunku wsi.

16 Czynniki kształtujące wieś i efekty ich oddziaływania
IV. Aktualna filozofia i praktyka wsparcia top – down Odgórna interwencja oceniana wskaźnikami produktu. mała efektywność nakładów, lokowanie projektów bez związku z miejscowym zawansowaniem procesów rozwoju, niska jakość projektów, brak zintegrowania projektów na poziomie lokalnym.

17 Konsekwencje Uzależnienie rozwoju stref zabudowy od dostępu do infrastruktury liniowej, głównie drogowej. Marnotrawstwo przestrzeni, utrata spójności jednostek osadniczych oraz konflikty przestrzenne. Zaniedbanie, degradacja historycznych centrów wsi. Unifikacja i utrata zasobów i wartości kulturowych (nieskuteczność ochrony konserwatorskiej założeń ruralistycznych oraz ciągów zabudowy wiejskiej o istotnych -historycznych lub regionalnych, wartościach). Zawłaszczanie przestrzeni przez infrastrukturę techniczną.

18 Typy wsi i obszarów wiejskich A
Strefy podmiejskie aglomeracji i większych miast (rururban) A Podmieścia aglomeracji i dużych miast oraz przymiejskie ciągi przydrożne wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Jednostki rozrastające się (urban sprawl) na skutek intensywnego i chaotycznego ruchu budowlanego oraz inwestycji obsługowych miast (centra handlowe, hurtownie i inne). B Wsie satelickie miast Wsie różnej wielkości w pobliżu miast poza strefą rururban; głównie o funkcji mieszkaniowej, często miejsce lokalizacji inwestycji branży hotelowo-restauratorskiej.

19 Typy wsi i obszarów wiejskich C
Obszary wiejskie z lokalnymi centrami i wsiami węzłowymi C Wsie - siedziby gmin (wsie gminne) Wsie obsługujące terytorium gminy. Cechuje je rozwój o charakterze wielofunkcyjnym. Systematycznie poprawia się wyposażenie w infrastrukturę techniczną, społeczną i bytową. Ruch budowlany powoduje szereg dysfunkcji przestrzennych (m. in. rural-sprawl). D Wsie węzłowe Wsie obsługujące najbliższe otoczenie. Cechuje je umiarkowany rozwój lub stabilizacja. Charakterem, infrastrukturą i warunkami życia są zbliżone do wsi – siedzib gmin, choć zakres usług publicznych może być wyraźnie mniejszy. E Wsie powiązane Wsie w strefie oddziaływania wsi C i D, dobrze powiązane komunikacyjnie. Pełnią funkcje komplementarne lub specjalizują się. Ich żywotność wynika z rozwinięcia rentownego profilu gospodarczego lub podtrzymywana jest obecnością znaczących instytucji lub przedsiębiorstw.

20 Typy wsi i obszarów wiejskich F
Zmarginalizowane obszary wiejskie F Wsie zanikowe Wsie słabo skomunikowane, w dużej odległości od ośrodków dających możliwość zatrudnienia, bez inwestycji i ze szczątkową infrastrukturą społeczną, szybko tracące mieszkańców utrzymujących się głównie dzięki zabezpieczeniu emerytalnemu i transferom socjalnym. G Wsie popegeerowskie Miejscowości - siedziby byłych PGR, zwykle złożone z tradycyjnej wiejskiej zabudowy i osiedla bloków mieszkalnych w sąsiedztwie obszaru zabudowy gospodarczej dawnego PGR. Ten typ wsi jest coraz bardziej kategorią historyczną ze względu na ewolucję w kierunku typów D, E lub F.

21 Typy wsi i obszarów wiejskich H
Obszary turystyki; obszary walorów przyrodniczych i krajobrazowych H Wsie turystyki masowej Miejscowości koncentrujące masowy, pobytowy ruch turystyczny lub pielgrzymkowy. W większości przypadków niezrównoważony, żywiołowy rozwój podobnie jak w miejscowościach typu A i B. Częsty chaos przestrzenny wywołany natłokiem inwestycji obsługi ruchu turystycznego. Zdominowanie przestrzeni przez komercjalizację i disneylandyzację. I Wsie atrakcyjne turystycznie Wsie z atrakcją turystyczną, skoncentrowane na maksymalizacji korzyści wypływającej z tego faktu. W większości przypadków cechy negatywnych jak w przypadku wsi typu H, lecz w mniejszej skali (w bezpośrednim otoczeniu atrakcji). J Wsie wahadłowe Wsie z dużym udziałem „drugich domów” aktualnych bądź dawnych mieszkańców miast, ukształtowane na bazie wsi zanikowych w obszarach z walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. Przez znaczną część roku są tylko częściowo zamieszkałe.

22 Typy wsi i obszarów wiejskich
Wsie nieprzyporządkowane do ww. obszarów Wsie tematyczne Miejscowości o odpowiednio interpretowanym dziedzictwie kulturowym i przestrzeni , ewoluujące w kierunku typu I. Specjalizacja w oparciu o wybrany temat (motyw), komunikowany jako dopełnienie nazwy wsi służy rozwijaniu oferty wsi. Podobna historia i dziedzictwo (np. wsie cysterskie) umożliwia zbliżony profil rozwoju prowadzi do współpracy i powiązania szlakiem oraz utworzenia sieci wsi.

23 Wyposażenie wsi warunkujące jakość życia
wyposażenie elementarne warunkuje zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb (brak oznacza zanik wspólnoty i przekształcenie się miejscowości w luźny zbiór domostw, niepowiązanych jakimikolwiek wspólnymi funkcjami z wyjątkiem obecności sąsiadów). wsie zanikowe, satelickie miast, wahadłowe wyposażenie podstawowe powszechnie dostępne w przeciętnej wielkości wsi przy aktualnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego wsie powiązane wyposażenie ponad-podstawowe („miejskie”) we wsiach obsługowych lub z odpowiednio dużą liczbą mieszkańców, zależne od uwarunkowań, zasobności gminy i jej mieszkańców wsie siedziby gmin, węzłowe, turystyki masowej

24 Wyposażenie elementarne
Rodzaj wyposażenia Wyposażenie elementarne I Zaopatrzenie w artykuły  sklep spożywczy (wielobranżowy) II Usługi komercyjne - III Usługi publiczne  komunikacja autobusowa z jednym ośrodkiem miejskim IV Infrastruktura życia religijnego, społecznego, kulturalnego, sportu i wypoczynku  kościół filialny  sala spotkań, świetlica ( ogólnodostępna - bez personelu)  boisko piłkarskie nieurządzone  zestawy zabawowe dla dzieci  teren rekreacyjny nieurządzony V Infrastruktura drogowa, przestrzeń reprezentacyjna i informacja  droga główna o nawierzchni trwałej, oświetlona, z chodnikami fragmentarycznie  drogi boczne (niektóre) o nawierzchni trwałej  chodniki przy niektórych drogach bocznych  przystanek komunikacji autobusowej z wiatą, oznaczenie ulic  centrum wsi nieurządzone

25 Wyposażenie podstawowe
Rodzaj wyposażenia Wyposażenie podstawowe I Zaopatrzenie w artykuły sklepy:  mięsny  papierniczy  AGD  odzieżowy  budowlany  motoryzacyjny  zaopatrzenia rolnictwa II Usługi komercyjne usługi:  krawieckie  motoryzacyjne  naprawy sprzętu…  mała gastronomia  bar III Usługi publiczne  komunikacja autobusowa w kilku kierunkach  szkoła podstawowa  punkt biblioteczny  salka komputerowa  gabinet stomatologiczny lub lekarski IV Infrastruktura życia religijnego, społecznego, kulturalnego, sportu i wypoczynku  kościół parafialny  dom parafialny  dom przedpogrzebowy  cmentarz  sala spotkań  świetlica środowiskowa/klub  remiza OSP  sala tradycji  boisko piłkarskie urządzone  pawilon sportowy  siłownia  plac zabaw dla dzieci urządzony  teren rekreacyjno – festynowy urządzony  trasy, ścieżki nieurzadzone punkt postoju turystów V Infrastruktura drogowa, przestrzeń reprezentacyjna i informacja  droga główna z chodnikiem jednostronnie  drogi boczne o nawierzchni trwałej (połowa)  chodniki przy drogach bocznych (połowa)  przystanek komunikacji autobusowej  system informacji wizualnej  „witacze” centrum jako plac urządzony z parkingiem, przestrzenią reprezentacyjną, pomnikami, elementami upamiętnień i symbolicznymi

26 Wyposażenie ponadpodstawowe
Rodzaj wyposażenia Wyposażenie ponadpodstawowe I Zaopatrzenie w artykuły  market wielobranżowy  sklep cukierniczy  kwiaciarnia  sklep ogrodniczy  apteka  stacja benzynowa / LPG II Usługi komercyjne usługi:  fryzjerskie  kosmetyczne  rehabilitacyjne  dyskoteka  kręgielnia III Usługi publiczne  kawiarnia  pub  restauracja  dom weselny  komunikacja kolejowa  żłobek, odział żłobkowo-przedszkolny  przedszkole  gimnazjum  biblioteka  salka komputerowa ogólnodostępna poza instytucjami publicznymi  hot-spot  ośrodek zdrowia  Dom Dziennego Pobytu seniorów  Stacja Caritas  poczta/agencja pocztowa  bankomat  placówka bankowa IV Infrastruktura życia religijnego, społecznego, kulturalnego, sportu i wypoczynku  Centrum Aktywności Wiejskiej  Dom Kultury z personelem  Świetlica środowiskowa z personelem  Muzeum wiejskie  boisko piłkarskie urządzone, wymiarowe oświetlone  kompleks sportowy typu „Orlik”  korty tenisowe  teren rekreacyjno-festynowy urządzony z dod. wyposażeniem  zestawy ćwiczeń dla dorosłych  trasy, ścieżki oznakowane i urządzone  Informacja Turystyczna  publiczna toaleta V Infrastruktura drogowa, przestrzeń reprezentacyjna i informacja  droga główna w standardzie z chodnikami obustronnie (większość)  chodniki przy drogach bocznych (większość)  system informacji wizualnej złożony  centrum wsi jako plac urządzony z wyodrębnioną przestrzenią dla pieszych  reprezentacyjne skwery przy wjazdach

27 Wyposażenie wsi warunkujące jakość życia
Rodzaj wyposażenia Liczba elementów z tego wyposażenie o charakterze elementarnym podstawowym ponad-podstawowym I Zaopatrzenie w artykuły (placówki handlowe) 14 1 7 6 II Usługi komercyjne (bytowe, gastronomia, rozrywka) 5 9 III Usługi publiczne (komunikacja, edukacja, biblioteki, Internet, pomoc społ. , zdrowie, usł. bankowe i pocztowe) 19 13 IV Infrastruktura życia religijnego, społecznego, kulturalnego, sportu i wypoczynku 32 15 12 V Infrastruktura drogowa, przestrzeń reprezentacyjna i informacja Razem 98 39 46

28 Kierunki rekomendacji
Głęboka korekta ramy prawnej mechanizmów urbanizacji oraz ustanowienie zasad koordynacji polityki przestrzennej miast i obszarów podmiejskich (strefy rururban).

29 Kierunki rekomendacji
2. Zmiana instrumentarium rozwoju Pomoc programów operacyjnych nie może być kierunkowana na proste zaspokajanie potrzeb zbiorowych. Nadrzędnym celem winno być wyzwalanie impulsów rozwojowych na rzecz zaspokojenia tych potrzeb: wspieranie procesów, a nie punktowych inwestycji, wspieranie przedsięwzięć właścicieli wartościowej substancji budowlanej (zmiana przeznaczenia), egzekwowanie jakości projektów poprzez system doradztwa i nadzoru oraz zmianę kryteriów udostępniania środków - wykluczenie realizacji poza nurtem rewitalizacji.

30 Kierunki rekomendacji
3. Wspieranie rozwoju, a właściwie przekształcanie całych miejscowości w myśl zasad rozwoju wewnętrznego: wnikliwa analiza strukturalna i plan rewitalizacji /rozwoju wewnętrznego (udział zespołów eksperckich), włączenie właścicieli nieruchomości w krąg odbiorców pomocy, równoważne wsparcie dla przedsięwzięć publicznych i prywatnych. Uzyskanie efektu rewitalizacyjnego, poprawiającego konkurencyjność wsi, winno przesądzać o wdrożeniu projektu. Niezbędne jest kompetentne, instytucjonalne doradztwo oraz publikatory dostarczane samorządom i mieszkańcom.

31 Kierunki rekomendacji
4. Ukierunkowanie polityki regionalnej na uruchomienie procesów rozwojowych z udziałem mieszkańców: realizacja programów odnowy wsi; tworzenie sieci wsi, np. Sieci Najciekawszych Wsi. 5. Ustanowienie nowych narzędzi i wzmocnienie obecnych (np. funduszu sołeckiego) na rzecz partycypacyjnego modelu funkcjonowania gmin, dających zdolność: kreowania strategii wsi (poziom sołecki), opracowania i wdrażania programów rewitalizacji i rozwoju wewnętrznego miejscowości (poziom gminy), moderacji niezbędnej aktywności obywatelskiej.

32 Kierunki rekomendacji
6. Opracowanie i wdrożenie rozwiązań dla obszarów wyludniających się, np.: Upowszechnianie i wzrost dostępności e-usług (administracyjnych, bankowych, zakupów), Zaopatrzenie mobilne (np. sklepy, biblioteki, urzędy, serwis usług bytowych, itp. „na kołach”) kompensujące słabość wyposażenia miejscowości. 7. Kształtowanie praktyk i postaw mieszkańców oraz uczestników procesów inwestycyjnych – zob. Opolski dezyderat w sprawie przestrzeni wiejskiej

33 Kierunki rekomendacji
Zmiana paradygmatów przekształceń obszarów wiejskich Dla kształtowania obszarów wiejskich należy przyjąć paradygmat rewitalizacji i rozwoju wewnętrznego miejscowości, a dla terenów wyludniających się paradygmat dopasowania.

34 Dziękuję za uwagę Ryszard Wilczyński