1.29. Składniki pokarmowe i ich rola w organizmie Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska.

Prezentacja na temat: "1.29. Składniki pokarmowe i ich rola w organizmie Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska."— Zapis prezentacji:

1 1.29. Składniki pokarmowe i ich rola w organizmie Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

2 Spożywane pokarmy wpływają na wszystkie aspekty funkcjonowania organizmu. Spożywane pokarmy wpływają na wszystkie aspekty funkcjonowania organizmu. Jeżeli spożywane produkty nie dostarczają wystarczającej ilości wymaganych składników, pojawiać się mogą nieprawidłowości w funkcjonowaniu ludzkiego organizmu. Jeżeli spożywane produkty nie dostarczają wystarczającej ilości wymaganych składników, pojawiać się mogą nieprawidłowości w funkcjonowaniu ludzkiego organizmu.

3 Znaczenie pożywienia dla organizmu człowieka Rola pożywienia: ► ► Zaopatrywanie organizmu w składniki potrzebne do budowy i odbudowy komórek i tkanek. ► ► Dostarczanie składników energetycznych. ► ► Dostarczanie składników regulujących przemiany zachodzące w organizmie. Właściwa dieta powinna dostarczać dostosowaną do indywidualnych potrzeb danego człowieka ilość składników odżywczych, energetycznych, niezbędnych do przeprowadzania procesów fizjologicznych.

4 Podział składników pokarmowych W skład pożywienia niezbędnego do normalnego funkcjonowania organizmu wchodzą liczne składniki zarówno organiczne jak i nieorganiczne: ► ► białka, ► ► tłuszcze, ► ► cukrowce, ► ► sole mineralne, ► ► witaminy, ► ► woda.

5 Podział składników pokarmowych Ze względu na rolę w organizmie składniki pokarmowe dzielimy na trzy grupy: Budulcowe: -białka -sole mineralne Energetyczne: -węglowodany -tłuszcze Regulujące: -witaminy -sole mineralne

6 Białka ► ► Białka są to związki o skomplikowanej budowie. Podstawowe pierwiastki, które wchodzą w skład białek to: węgiel, wodór, tlen,azot, siarkę. ► ► Pierwiastki te tworzą aminokwasy, czyli dobrze rozpuszczalne w wodzie związki organiczne będące cegiełkami łańcucha białkowego. Funkcje: ► ► są niezbędnym materiałem do budowy nowych i odbudowy zniszczonych tkanek, ► ► są enzymami, które regulują szybkość reakcji biochemicznych, ► ► są ciałami odpornościowymi, ► ► biorą udział w odtruwaniu organizmu, ► ► biorą udział w transporcie różnych substancji, ► ► mogą być wykorzystywane jako źródło energii. Znamy około 20 aminokwasów. Większość z nich organizm może sam wytworzyć z odpowiedniego materiału dostarczonego z zewnątrz (aminokwasy endogenne). Jednak 8 z nich nie potrafi wyprodukować (aminokwasy egzogenne ).

7 Podział białek Białka zwierzęce ► ► Białka te nazywane są pełnowartościowymi. Zawierają one wszystkie niezbędne aminokwasy, których organizm nie jest w stanie sam wytworzyć. ► ► Najważniejsze źródła białka pełnowartościowego to: mięso, drób, ryby, produkty mleczne, jaja. Białka pochodzenia roślinnego ► Źródłami białek roślinnych są np. fasola, groch, ziarna zbóż i przetwory zbożowe, orzechy. ► Białka te nazywane są niepełnowartościowymi ponieważ, nie zawierają one wszystkich niezbędnych aminokwasów.

8 Węglowodany zbudowane są z węgla, wodoru i tlenu Funkcje: Funkcje: ► są głównym i najłatwiej dostępnym źródłem energii, ► pozwalają na oszczędną gospodarkę tłuszczami i białkami, ► stanowią materiał budulcowy, ► odgrywają duża rolę w gospodarce wodno – mineralnej, ► w połączeniu z białkami biorą udział w budowie błon komórkowych. Podział: Podział: ► Cukrowce: Cukry proste Cukry złożone glukoza dwucukry – sacharoza, laktoza, Fruktoza maltoza, galaktoza wielocukry – skrobia, celuloza. mannozaWystępowanie: wszelkie owoce, pieczywo, słodycze, także warzywa. Węglowodany (cukrowce)

9 Węglowodany ► ► Węglowodany są podstawowym źródłem energii dla ludzkiego organizmu. Pokrywają one około 50-60% dziennego zapotrzebowania energetycznego człowieka. ► ► Są one łatwo przyswajalne i spalają się całkowicie, dając w tym procesie oprócz energii wodę oraz dwutlenek węgla. ► ► Węglowodany są niezbędne do prawidłowego spalania tłuszczów. Bez odpowiedniej ilości węglowodanów nie jest możliwe całkowite spalenie tłuszczów. ► ► Węglowodany są łatwo dostępne, gdyż występują w praktycznie każdym produkcie.

10 Błonnik ► ► Badania wykazały, że nasz obecny sposób odżywiania jest wadliwy. Wraz z rozwojem przemysłu i lepszą technologią uzyskujemy przetworzoną żywność - łatwiejszą w przechowywaniu, ale uboższą w wartości odżywcze. Gdy w połowie XX wieku badano związki pomiędzy dietą a przewlekłymi chorobami, dokonano zaskakującego odkrycia - o ile zawsze zgadzano się co do ważnej roli witamin, o tyle lekceważono błonnik, a nawet uważano go za kompletnie bezwartościowy składnik naszego pokarmu. Tymczasem ma on bardzo duże znaczenie dla pracy naszego układu pokarmowego. ► ► Błonnik to grupa substancji pochodzących z pokarmów roślinnych, które nie ulegają trawieniu i przez przewód pokarmowy przechodzą w praktycznie niezmienionej formie. Wyróżniamy dwie grupy substancji błonnikowych: - nierozpuszczalne ( celuloza, hemiceluloza i lignina), których źródłem są przede wszystkim całe nasiona; wchłaniają one wodę i pęcznieją (nawet do 4-6 razy zwiększając swoją masę), - rozpuszczalne (pektyny, gumy) znajdujące się w owocach, warzywach, pomocne w obniżaniu cholesterolu i glukozy we krwi. ► ► Błonniki z grupy pierwszej ułatwiają przesuwanie się pokarmu w jelitach, a więc pomagają uniknąć zaparć. Błonniki z drugiej grupy są ważne dla naszego serca i układu krwionośnego.

11 ► ► Błonnik pokarmowy (część nieprzyswajalna):   pobudza funkcje żucia i wydzielania śliny działającej   ochronnie dla zębów,   buforuje i wiąże nadmiar kwasu solnego w żołądku,   pobudza ukrwienie jelit,   wpływa na zwiększone wydzielanie soków trawiennych,   wpływa na wydzielanie hormonów przewodu pokarmowego (gastryny),   zwiększa objętość treści pokarmowej w jelicie cienkim,   zmniejsza wartość energetyczną diety i daje uczucie sytości,   przez mechaniczne drażnienie ścian jelita grubego wpływa na jego perystaltykę,   chroni przed zaparciami, uchyłkowatością jelit, polipami, żylakami odbytu i chorobą nowotworową. ► ► Błonnik znajdziemy w owocach, warzywach, ziarnach i nasionach, płatków zbożowych oraz ciemnym pieczywie. ► ► Dietę niskobłonnikową możemy wspomóc suplementami diety takimi jak błonniki naturalne w sproszkowanej formie, które dodane do mussli z jogurtem czy mlekiem pozwolą cieszyć się z ogromnych zalet błonnika. Błonnik

12 ► ► Są to substancje zbudowane z węgla, wodoru i małej ilości tlenu. ► ► W skład tłuszczów wchodzą dwa podstawowe związki: gliceryna i różne kwasy tłuszczowe. ► ► Większość z nich nie rozpuszcza się w wodzie. ► ► Tłuszcze są związkami wysokokalorycznymi - w czasie ich utleniania powstaje duża ilość energii. Funkcje: ► ► są źródłem energii, ► ► są głównym źródłem materiału zapasowego, ► ► pełnią funkcję budulcową, są składnikiem błon komórkowych, ► ► są źródłem witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, ► ► odłożone w organizmie są magazynem wody, ► ► nagromadzony w tkance tłuszcz chroni przed nadmiernym wydzielaniem ciepła, ► ► mają dużą wartość sytną, dzięki czemu hamują wydzielanie się soku żołądkowego. Tłuszcze (lipidy)

13 Podział tłuszczy Ze względu na budowę chemiczną tłuszcze możemy podzielić na: ► ► Lipidy proste - estry kwasów tłuszczowych i alkoholi, ► ► Lipidy złożone - związki zawierające oprócz kwasów tłuszczowych i alkoholi także inne składniki, ► ► Lipidy pochodne - pochodne lipidów prostych i złożonych, powstałych głownie w wyniku ich przekształceń chemicznych, zachowując ogólne właściwości lipidów. Ze względu na pochodzenie tłuszcze dzielimy na dwie grupy: ► ► Pochodzenia roślinnego:   są wytłaczane z tkanek roślinnych. Najczęściej są to tłuszcze płynne, nienasycone, np. olej rzepakowy, olej sojowy, olej słonecznikowy, itp.,   tłuszcze nienasycone są źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT). Nienasycone kwasy tłuszczowe są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Organizm nie potrafi ich sam produkować, muszą więc być dostarczane wraz z pożywieniem. ► ► Pochodzenia zwierzęcego:   są to tłuszcze pochodzące z tkanek zwierzęcych, jak smalec, masło, tran lub tkanki zwierzęce o dużej zawartości tłuszczu, nasycone, np. słonina,   występują głównie w produktach mlecznych oraz produktach pochodzenia zwierzęcego. Podwyższają one poziom cholesterolu we krwi. Nadmierne spożycie zwiększa ryzyko rozwoju choroby wieńcowej

14 Witaminy ► ► Nazwa witamina pochodzi od łacińskich słów vita (życie) i amina (związek chemiczny - zawierający grupę aminową). Wymyślił ją polski biochemik Kazimierz Funk w 1912 roku. Funk jest także odkrywcą witamin – w 1912 roku wyizolował tiaminę (witaminę B1). ► ► Witaminy należą do składników regulujących przemianę materii, lecz nie dostarczają organizmowi energii. ► ► Są to związki organiczne, które muszą być dostarczane do ustroju wraz z pożywieniem, gdyż organizm sam ich nie produkuje (lub produkuje w niewystarczającej dla niego ilości). ► ► Znamy 40 różnych witamin, z których połowa jest dla człowieka niezbędna.

15 Podział witamin Wszystkie witaminy dzielimy na: ► ► rozpuszczalne w tłuszczach witaminy A, D, E i K ► ► rozpuszczalne w wodzie witaminy C, B1, B2, B6, B12, PP, H i inne. ► ► Każda z witamin ma swoją rolę do spełnienia w organizmie, dlatego ważne jest, by starannie pokrywać ich dzienne zapotrzebowanie. Dzienne zapotrzebowanie na witaminy jest niewielkie i liczone w miligramach (mg), a nawet w mikrogramach (μg). ► ► Przedawkowanie, niedobór lub brak jakiejś z witamin prowadzi do chorób, które nazywamy:   w przypadku przedawkowania - hiperwitaminozą,   w przypadku częściowego niedoboru – hipowitaminozą,   w przypadku całkowitego braku – awitaminozą.

16 Źródła i funkcje witamin Witamina A (karoten) ► ► Odgrywa bardzo ważną rolę w procesie wzrostu i rozwoju. w przypadku jej niedoboru następuje zahamowanie rozwoju oraz wzrostu. Prócz tego występują zaburzenia wzroku - gorsze widzenie w ciemności. Witamina A zwiększa odporność na infekcje oraz zakażenia. ► ► Główne źródła to: masło, margaryna, sery (tłuste), śmietana, mleko, marchew, szpinak, sałata, liście pietruszki.

17 Źródła i funkcje witamin Witamina D (kalciferol) ► ► Niedobór prowadzi do krzywicy, zarówno u dzieci jak i u młodzieży. ► ► Główne źródła: ryby, jaja, tran, masło.

18 Źródła i funkcje witamin Witamina E ► ► Jest ona dobrym przeciwutleniaczem - chroni nienasycone kwasy tłuszczowe. ► ► Prawdopodobnie wpływa również na prawidłowy przebieg ciąży. ► ► Praktycznie nie stwierdza się niedoborów tej witaminy w ludzkim organizmie. ► ► Główne źródło to olej roślinny.

19 Źródła i funkcje witamin Witamina K ► ► Niezbędna do prawidłowego krzepnięcia krwi. Jej niedobór praktycznie nie występuje. ► ► Główne źródła to produkty roślinne.

20 Witaminy grupy B ► ► Witamina B1 (tiamina) jest niezbędna do prawidłowego procesu przemiany składników pokarmowych w organizmie.   Występuje w produktach zbożowych: ciemne pieczywo, grube kasze oraz w wędlinach i warzywach strączkowych. ► ► Witamina B2 (ryboflawina) odgrywa ważną rolę w procesach utleniania oraz w funkcjonowaniu wzroku. Jej niedobór powoduje: gorszą ostrość wzroku, światłowstręt, łzawienie oczu.   Główne źródła to: mleko i produkty mleczne. ► ► Witamina B6 jest częścią enzymów biorących udział w przemianie białek, tłuszczów oraz węglowodanów, jest więc niezbędna dla ludzkiego organizmu.   Główne źródła to: produkty zbożowe, produkty mleczne, mleko, mięso, ziemniaki. ► ► Witamina B12 bierze udział w wytwarzaniu krwinek czerwonych. Ma wpływ na: szpik kostny, układ nerwowy. Brak witaminy B12 powoduje niedokrwistość złośliwą.   Najlepszym źródłem jest wątroba. Mniejsze źródła to: podroby, mięso, żółtko jaja. ► ► Niacyna (witamina B3), nazywana witaminą PP, bierze udział w procesach przemiany białek, węglowodanów oraz tłuszczów.   Najlepsze źródła to: drożdże, ryby, wędliny, ziemniaki, zboże.

21 Witamina C (kwas askorbinowy) Funkcje: ► ► bierze udział w procesie wytwarzania krwinek czerwonych, ► ► niezbędna do prawidłowego rozwoju chrząstki, kości, zębów, ► ► przyspiesza gojenie się ran, ► ► zwiększa odporność organizmu. Źródła: ► ► Jest najmniej trwałą z wszystkich witamin. Jest wrażliwa na ciepło, utlenianie, światło, rozpuszcza się w wodzie. ► ► Podstawowe i zarazem jedyne poważne źródła witaminy C to warzywa i owoce (czarna porzeczka, aronia, owoce cytrusowe, szpinak, natka pietruszki, papryka).

22 Woda ► W naturze istnieje około 135 rodzajów wody. W naszym organizmie istnieje woda pod postacią „strukturowaną”. Inne płyny, które dostają się do naszego organizmu, muszą być odpowiednio przetworzone i oczyszczone. ► Woda stanowi około 70% naszego ciała. ► Utrata 2% wody odbija się na obniżeniu wydolności organizmu, a przy stracie wody do 10% masy ciała człowiek staje się niezdolny do jakiegokolwiek wysiłku fizycznego. Przy utracie 20% wody następuje śmierć.

23 Woda Funkcje: ► ► jest niezbędna do życia, gdyż wszystkie procesy w organizmie zachodzą w jej obecności, ► ► jest niezbędna do zachowania odpowiedniej objętości i ciśnienia krwi w naszym ciele, ► ► jako główny składnik krwi, transportuje niezbędne składniki odżywcze i tlen do komórek ciała, ► ► odgrywa ważną rolę w oczyszczaniu organizmu ze szkodliwych produktów przemian materii, ► ► reguluje temperaturę ciała, ► ► pozwala na lepsze przyswojenie składników odżywczych przez organizm, ► ► nawilża stawy, gałki oczne, ułatwia przełykanie kęsów pożywienia, ► ► utrzymując ciągłe nawilżenie płuc, pozwala nam oddychać. Źródła: ► ► Głównym źródłem wody są płyny oraz spożywana przez nas żywność. Każdego dnia dostarcza nam ona 1/3 dziennego spożycia. ► ► Prawie wszystkie produkty zawierają wodę, jednak najwięcej jest jej w owocach i warzywach.

24 Sole mineralne Stanowią obok białek bardzo ważny składnik budulcowy organizmu. Organizm ludzki zawiera około 40 pierwiastków Funkcje: ► ► biorą udział w budowie organizmu, ► ► wchodzą w skład cieczy ustrojowych, np. żelazo w hemoglobinie, ► ► są elementem enzymów, hormonów i witamin, ► ► są niezbędne przy wielu reakcjach zachodzących w organizmie, ► ► biorą udział w procesie trawienia, wchłaniania i wydalania, ► ► wywierają wpływ na funkcjonowanie niektórych narządów i układów.

25 Podział składników mineralnych ► ► W zależności od ilości w jakiej występują w organizmie, dzieli się je na dwie grupy: ► ► makroskładniki: tlen, węgiel, wodór, azot, wapń, potas, sód, magnez, fosfor, siarka, chlor, ► ► mikroskładniki: żelazo, jod, fluor, miedź, cynk, mangan, bor, molibden, kobalt, selen, wanad. Występowanie: mleko i produkty mleczne, jaja, ryby, mięso, orzechy, fasola, groch, chleb razowy, kakao, warzywa liściaste, herbata, pełne ziarna zbóż.

26 Wapń ► Wapń jest głównym składnikiem kości oraz zębów, odgrywa ważną rolę w procesach krzepnięcia krwi, prawidłowej pracy serca oraz wspomaga aktywność skurczową mięśni. ► Główne źródła to: mleko i przetwory mleczne, suche rośliny strączkowe, orzechy, warzywa, ryby.

27 Fosfor ► ► Fosfor obok wapnia jest głównym składnikiem kości oraz zębów. Bierze on udział w procesach metabolicznych oraz w przyswajaniu niektórych składników. ► ► Główne źródła to: mięso, ryby, produkty zbożowe i strączkowe. Z produktów zbożowych jest przyswajany tylko w około 75%.

28 Magnez ► ► Magnez jest niezbędny do budowy kości i zębów oraz bierze udział w przemianie węglowodanowej. ► ► Główne źródła to: produkty zbożowe nisko przetworzone, pieczywo razowe, rośliny strączkowe, kasze, niektóre warzywa: szpinak, kalarepa.

29 Żelazo ► ► Żelazo jest głównym składnikiem hemoglobiny. Jest ono niezbędne w przenoszeniu tlenu oraz w procesach oddychania komórkowego. ► ► Główne źródła to: wątroba, żółtko jaj, mięso, ryby, ciemne pieczywo, grube kasze, szpinak, rośliny strączkowe.

30 Sód i potas ► Pierwiastki te są spożywane w dużych ilościach. Występują w wielu produktach roślinnych oraz zwierzęcych. Niedobory u ludzi zdrowych zdarzają się tylko w wyjątkowych przypadkach. ► Sód i potas są niezbędne do prawidłowego przebiegu procesów biochemicznych w organizmie. ► Większość sodu czerpana jest z soli. Nie należy jednak przesalać potraw. ► Źródła potasu to: ziemniaki, świeże warzywa i owoce, rośliny strączkowe.

31 Mikroelementy Mikroelementy biorą udział w metabolizmie innych składników odżywczych. Niedobory mikroelementów mogą objawiać się różnymi dolegliwościami. Miedź ► ► Uczestniczy w procesie tworzenia hemoglobiny oraz wykorzystywania żelaza. Źródła miedzi to: wątroba, nasiona roślin strączkowych, kasze, ciemne pieczywo, grzyby, ser, twaróg, ryby, drób. Cynk ► ► Pomaga w procesie gojenia ran, utrzymaniu prawidłowego stanu skóry i włosów oraz reguluje aktywność wielu enzymów. Źródła cynku to: tłuszcze (słonina, boczek), mięso, jaja, ser, ryby, rośliny strączkowe, przetwory zbożowe (głównie gruboziarniste), orzechy, warzywa. Jod ► ► Jest niezbędny do procesu produkcji hormonów tarczycy, które odpowiadają za tempo przemiany materii oraz procesy energetyczne. Głównym źródłem są ryby morskie. Zawartość jodu w innych produktach zależy od jego stężenia w glebie lub paszy dla zwierząt. W rejonach, w których jodu jest mało, wzbogaca się nim sól oraz pieczywo. Fluor ► ► Wzmacnia kości oraz szkliwo zębów. Główne źródła to: ryby, soja, herbata, woda pitna. Selen ► ► Zmniejsza ryzyko rozwoju niektórych nowotworów oraz chroni komórki przed uszkodzeniem. Główne źródła to: wątroba, mięso, ryby, żółtko jaja, przetwory mleczne.

32 Piramida żywienia Ilość i jakość spożywanych produktów jest bardzo istotna dla naszego samopoczucia i zdrowia. Zasada PIRAMIDY ŻYWIENIOWEJ jest prosta: ► ► Wszystkie produkty spożywcze są podzielone na kilka grup. ► ► U podstawy piramidy znajdują sie produkty, które powinny stanowić podstawę naszej diety. ► ► Im bliżej wierzchołka, tym mniej produktów powinniśmy spożywać.

33 Substancje dodawane do żywności ► ► Sporo osób uważa, że substancje dodawane do żywności są szkodliwe dla zdrowia ludzkiego. W rzeczywistości jednak niektóre produkty nie nadawałyby się do spożycia, gdyby nie dodawane do nich substancje np. dlatego, że psułyby się po 24 godzinach. Niektóre z substancji dodawanych do produktów spożywczych chronią je przed różnymi drobnoustrojami, a w konsekwencji ludzi przed zatruciem. Znaczna część dodawanych substancji występuje naturalnie w przyrodzie. Są to przykładowo: sól, witamina C, szafran, lecytyna. Część jest syntetyczną formą występujących w przyrodzie związków, np.: ryboflawina i kwas askorbinowy. Większość substancji dodawanych do żywności powstaje w laboratorium. Są to m.in. tartazyna, aspartam, sacharyna. ► ► Każda dodawana substancja podlega rygorystycznym normom i badaniom. Niedozwolone jest stosowanie dodatków, które wywołują efekty uboczne. Każda substancja jest opatrzona unikalnym kodem, który musi znaleźć się w składzie produktu, do którego została dodana. Dla każdej z dodawanych do żywności substancji określona jest dozwolone stężenie, którego producent żywności musi bezwzględnie przestrzegać. ► ► Nie stwierdzono, by dodatki dodawane do żywności, wpływały w znaczący sposób na powstawanie nowotworów. Wręcz przeciwnie substancje, które hamują rozwój pleśni mogą przyczynić się do zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia raka żołądka. Antyutleniacze mogą zapobiegać również innym typom nowotworów. Badania dowodzą, że ponad 30% nowotworów może mieć związek z nieprawidłowym odżywianiem się. Chodzi tutaj głównie o produkty wysoce przetworzone, wędzone mięso oraz alkohol spożywany w nadmiernych ilościach.

34 Substancje dodawane do żywności Dodatki smakowe ► ► Mogą być naturalne jak i otrzymywane syntetycznie. Producenci żywności preferują dodatki sztuczne, ponieważ obniżają zawartość wody w produkcie i są bardziej stabilne. Antyutleniacze ► ► Zapobiegają utlenianiu się produktów. Przykładowo butylan hydroksyanizolu przeciwdziała jełczeniu tłuszczu. Konserwanty ► ► Powodują, że produkt dłużej jest świeży i zdatny do spożycia. Najczęściej stosowane konserwanty to azotany, siarczany i inne związki siarki. Barwniki spożywcze ► ► Poprawiają wygląd gotowego produktu. Często przywracają "naturalny" kolor produktu, utracony w procesie produkcyjnym. Sporo barwników spożywczych otrzymywanych jest z produktów, w których występują naturalnie: kurkuma, czerwień buraczana, szafran. Substancje zagęszczające ► ► Zagęszczacze dodawane są do żywności w celu poprawienia jej konsystencji. Produkowane są one na bazie produktów roślinnych: pektyny, guma guarowa, metylceluloza.

35 Zadania 1. Wymień energetyczne składniki pokarmowe. 2. Podaj znaczenie dla organizmu witaminy A. 3. Która z witamin pomoże Ci w walce z infekcją? 4. Uzasadnij tezę, posługując się dwoma argumentami, że powinniśmy spożywać większe ilości błonnika w diecie. 5. Podaj dwa źródła nienasyconych kwasów tłuszczowych.

36 Źródła ► W.Lewiński,J.Prokop, Biologia1, OPERON 2004r. ► B.Klimuszko, Biologia I, ŻAK,2000r. ► D.Cichy,I.Żeber-Dzikowska,DEBIT 2000r. ► B.Potocka,W.Górski, Biologia, MAC Edukacja 2003r. ► J.Loritz-Dobrowolska i wsp., Biologia, OPERON 2007r.