Doktryny polityczno-prawne Zajęcia nr 5 Wiek XVII i Oświecenie dr Michał Urbańczyk Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Filozofii WPiA UAM Poznań

Wiek XVII Wiek ten był kontynuacją a zarazem negacją nurtów Odrodzenia. Wielu mieszczańskich teoretyków władzy pozostawała jeszcze pod urokiem protekcjonistycznej polityki państwa, które popierało: akumulację kapitału, rozwój handlu, ekspansję kolonialną. Więc wspierali absolutyzm monarchy widząc w nim parasol ochronny przed powrotem starego porządku( Grocjusz, Hobbes). Ale państwo, choć udzielało poparcia gospodarce, to również ją reglamentowało, eksploatowało fiskalnie. Silne mieszczaństwo na zachodzie krytykowało więc ten stan rzeczy. Atakowali przywileje szlachty i duchowieństwa, pasożytnictwo arystokracji i dworu, poddaństwo chłopów i upośledzenie stanu mieszczańskiego. Rozwojowi kapitalizmu i potęgi mieszczaństwa towarzyszyły osiągnięcia nauki. Bujnie rozwijały się nauki ścisłe( wspierały postęp ekonomiczny) a szczególnie matematyka, która zdetronizowała teologię. W książkach znalazły się takie nazwiska jak: da Vinci, Kartezjusz, Newton, Pascal, Galileusz. Wiedza ścisła dawała niezawodne kryteria prawdy, pewność poznawczą. Wiedza objawiona traciła na znaczeniu, bo nie sprawdzała się w życiu. Dało to początek empiryzmowi i racjonalizmowi.

Rozwój form wczesnokapitalistycznych i rozwój nauk ścisłych nie był jednak regułą w całej Europie. Np. w Polsce postęp został zatrzymany, panowała stagnacja i regres. Szlachta ratując polityczne wpływy nie reformowała państwa i odcinała się od „nowinek”. Był to okres „złotej wolności”. Pogłębiały się w Europie różnice ustrojów. Tam gdzie umacniał się, lub był u szczytu rozwoju absolutyzm, w innych częściach gruntowały się republiki, demokracje szlacheckie, oligarchie. Był to okres ciągłych sporów, wojen, rywalizacji gospodarczej.

Idee klasycznego absolutyzmu Richelieu (1585-1642) Ludwik XIV (1638-1715)

Irracjonalnie pojmowana wielkość państwa, Absolutna władza monarchy panującego „z łaski Bożej”, Król jest symbolem rozumu, Król jest identyczny z państwem i stoi ponad prawem, Doskonalenie teorii policji

Teologia polityczna kontrreformacji Francisco Suarez (1548-1617) Przedstawiciel potrydenckiej teologii politycznej, jezuita, wykładowca Uniweersytetu w Salamance, Odrodzenie scholastyki, unowoczesnienie doktryny Tomasza z Akwinu, Służyć temu miało nowe ujęcie prawa natury

Naczelna zasadą prawa natury jest dobro ludzkie, Państwo to członek wspólnoty ogólnoludzkiej, Państwo osiąga swoje cele tylko w połączeniu z poszanowaniem ogólnych interesów ludzkich, Suwerenna jest tylko władza papieża, nie króli

Racjonalistyczna szkoła prawa natury Hugo Grocjusz (1583-1647) Pochodził z bogatej kupieckiej rodziny, Od 1601 r. oficjalny historyk Stanów Niderlandzkich, Zasiadał w Stanach Generalnych, pełnił liczne funkcje publiczne, Skazany na dożywocie, po 2 latach zbiegł z więzienia, Doradca dworu francuskiego, Ambasador Szwecji w Paryżu

Prawo natury jako nakaz prawego rozumu (podejście racjonalistyczne), Człowiek jest istotą społeczną (popęd społeczny), Fundamentalne zasady prawa natury, Wolność mórz i nierównoprawność poszczególnych narodów, Sympatia w stosunku do filozofii absolutystycznej – mieszczański punkt widzenia,

Utylitaryzm i demokracja w ustroju Baruch Spinoza (1632-1677) Holenderski myśliciel pochodzenia żydowskiego, Wykluczony z gminy żydowskiej, Szlifierz szkieł optycznych, większość jego dzieł opublikowano pośmiertnie.

Zasada tolerancji – krytyka Pisma Św. Jako źródła wiedzy, Rozdział religii i filozofii, Wolność przekonań jako podstawowe naturalne prawo człowieka, Stan natury to stan trwogi,

Suwerenna władza to władza absolutna społeczeństwo demokracja zapewnia autentyczną równość

Epigon doktryny absolutyzmu Tomasz Hobbes (1588-1679) „Lewiatan” Studiował w Oksfordzie, Prywatny nauczyciel Lorda W. Cavendisha, Znał Kartezjusza, Galileusza, przyjaźnił się z Baconem,

Racjonalistyczny system filozoficzny – świat jest wielkim przyrodniczym mechanizmem, Człowiek to rządzony namiętnościami egoista, Stan natury to wojna wszystkich ze wszystkimi, Człowiek jest istotą rozumną –instynkt samozachowawczy nakazuje mu dążyć do pokoju,

Dlatego właśnie zawarto umowę społeczną – zawarł ja każdy z każdym, Jej efektem jest państwo - Lewiatan Państwo jest władcą absolutnym Obowiązek posłuszeństwa kończy się w momencie, gdy władca nie potrafi zapewnić bezpieczeństwa swym poddanym Absolutyzm jest wyrazem woli ludzi i jest racjonalny Absolutyzm jest korzystny dla społeczeństwa Suweren z nikim się nie umawiał Nikt nie może zerwać umowy

Liberalizm polityczny John Locke Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690) Dwa traktaty o rządzie (1690) Listy o tolerancji (1689) Myśli o wychowaniu (1693) Pochodził z rodziny kupców i uczonych, Studiował w Oksfordzie nauki medyczne i medycynę Tam też wykładał grekę, retorykę i filozofię, Związany z Hrabią Shaftesburrym (przywódca parlamentarnej opozycji przeciw Stuartom), wraz z nim musiał uciekać do Holandi, Rzecznik umiarkowanej monarchii Wilhelma Orańskiego

Kult empirycznego dociekania – przeciw abstrakcyjnemu spekulowaniu, Stan natury to stan pomyślności, Człowiek pierwotny był istota rozumną, świadomą praw natury i praw podmiotowych

Umowa społeczna składała się z dwóch etapów: 1. jednostki między soba powołały społeczeństwo, 2. społeczeństwo umawia się z władcą, przekazując mu tylko uprawnienie do karania gwałcicieli praw,

Idea szacunku do władzy państwowej Umiarkowana monarchia, podział władzy

Parlament to władza ustawodawcza, w wyborach powinien obowiązywać cenzus majątkowy, Równość – tylko w stosunku do praw naturalnych

Angielski filozof podzielił zachowania i poglądy ludzkie na trzy grupy. W zależności od tego, do której kategorii dana opinia zostanie zaliczona, przyznawał jej większą lub mniejszą wolność głoszenia. Do pierwszej kategorii poglądów zaliczał te, które nie mają żadnego związku ze społecznością świecką, do drugiej takie, które mają związki ze świecką sferą życia społeczności, ale nie są ani dobre, ani złe, w końcu do trzeciej grupy zaliczał poglądy, które mają związek ze społeczeństwem i można o nich powiedzieć, że są albo dobre, albo złe.

Należące do pierwszej kategorii opinie, które są niezwiązane ze społecznością świecką, mogły być według Locka głoszone beż żadnych ograniczeń. Do tej grupy zaliczył te poglądy związane z religią, które nazywał czysto spekulatywnymi (m.in. wiara w Trójcę Świętą, wiara w czyściec).

Zupełna tolerancja wobec poglądów czysto spekulatywnych nie dotyczyła jednej myśli – ateizmu. Takie rozważania w mniemaniu Locka w żadnym razie nie zasługiwały na wolność rozpowszechniania; myśliciel mówił wręcz, że ludzie, którzy nie wierzą w istnienie nadrzędnego bóstwa, są jak najbardziej niebezpieczne zwierzęta, groźne dla społeczeństwa

Do drugiej kategorii zostały zaliczone te opinie (i zachowania), które miały związek ze społecznością świecką, a które ze swej natury nie są ani dobre, ani złe. Miały one wpływ na wzajemne postępowanie ludzi wobec siebie bądź je regulowały. Grupa opinii moralnie obojętnych także miała prawo być tolerowana.

Jednak nie tak bezwarunkowo, jak to miało miejsce z opiniami religijnymi. Locke wskazał, że granicą wolności głoszenia tych poglądów jest wymóg, aby nie zakłócały porządku w państwie oraz by nie powodowały większych strat niż korzyści. Podkreślał, że nawet jeśli rządzący uważaliby te poglądy za niedorzeczne i nonsensowne, nie powinni ulec pokusie zakazu ich głoszenia. Pod warunkiem oczywiście, że nie są one społecznie szkodliwe.

Locke zaliczył do trzeciej grupy poglądów opinie o złej naturze – wykroczenia etyczne (jak na przykład krzywoprzysięstwo, pochwała oszustwa, niewdzięczność) oraz opinie mające dobrą naturę – cnoty (przykładowo: dotrzymywanie umów, uczciwość). Locke nie miał wątpliwości, że tego typu opinie muszą pozostawać w orbicie zainteresowań państwa.

Niezwykle ciekawe jest uzasadnienie konieczności regulowania tej kategorii przez państwo. Locke bowiem nie odwoływał się do uzasadnień religijnych czy moralnych. Patrzył na zagadnienie przez pryzmat celów i zadań państwa.

Celem, dla którego władza została ustanowiona, było zachowanie ludzi żyjących w danej społeczności oraz strzeżenie ich dobra (common good) i spokoju publicznego (civil peace). Natomiast zadania władzy filozof określił jako zachowanie pokoju oraz obronę własności poddanych[1]. [1] W Liście o tolerancji Locke ujął to w następujący sposób: Moim zdaniem państwo jako społeczność ludzi zostało ustanowione wyłącznie dla zachowania i pomnażania dóbr doczesnych. Dobrami doczesnymi nazywam życie, wolność, całość i nietykalność ciała, jak również posiadanie dóbr materialnych, do których należą włości, pieniądze, sprzęty. J. Locke, List o tolerancji, Warszawa 1963, s. 7.

Państwo mogło wg Locka zakazać głoszenia każdej opinii niereligijnej i moralnie obojętnej, jeśli uznało, że jest ona przyczyną niepokojów w społeczeństwie, realizując w ten sposób swe podstawowe zadanie, czyli zachowanie spokoju publicznego.

Locke odrzucał pozostałe działania państwa, argumentując, iż zmuszanie do porzucenia swych poglądów czy uznania innych za słuszne jest nieskuteczne (często odnosi wręcz odwrotny skutek od zamierzonego). Poza tym skutki takich działań negatywnie wpływały na kondycję moralną ludzi, ucząc ich hipokryzji. Wreszcie działania takie nie gwarantowały zabezpieczenia spokoju publicznego.

Locke odpowiedział także na pytanie, co powinna zrobić jednostka, której państwo zakazuje głoszenia opinii, które ona uznaje za dobre. Uznał, że jedynym wyjściem jest działanie według swego sumienia, jednak bez możliwości uchylania się od ewentualnej kary za złamanie prawa. Postulował więc coś w rodzaju cywilnego nieposłuszeństwa, wskazując, że jednostka może postąpić według własnego sumienia – głosząc opinie według niej dobre, a jednocześnie, poddając się karze, nie będzie zakłócać spokoju publicznego

Trzecia grupa - Nie mogły być tolerowane poglądy, które zachęcają do łamania podstawowych zasad życia społecznego (na przykład dotrzymywania umów), ponieważ taka praktyka doprowadziłaby do zniszczenia stosunków między ludźmi i dezintegracji społeczeństwa (na marginesie warto zauważyć, że takie ujęcie spowodowało, że filozof odmówił wolności poglądom ateistycznym). Argumentował, iż władza państwowa powinna zachowywać się racjonalnie. Udowadniał, że tolerancja wobec dysydentów religijnych leży w dobrze pojętym interesie państwa.

Powyższe rozważania Locka są odzwierciedleniem szerszej doktryny tolerancji (toleratio), która w głównej mierze odnosiła się do tolerancji związanej z kultem religijnym. Głównym celem Locka było wykazanie, że tolerancja w nakreślonych przez niego granicach jest moralnym obowiązkiem władzy państwowej. Skoro ta została utworzona dla utrzymania spokoju publicznego, logiczną konsekwencją jest dopuszczenie do wolnego rozpowszechniania opinii (jednakże w zakreślonych przez państwo granicach).

Po pierwsze, angielski filozof różnicował zakres wolności słowa w zależności od treści, jakich miała dotyczyć. Nie była to więc wolność tak nieograniczona, jak postulował epokę później John Stuart Mill, dla którego główną granicą wolności słowa była szkoda wyrządzona drugiej jednostce.

Już więc na samym początku Locke dokonał selekcji wypowiedzi na takie, które zasługiwały na większą lub mniejszą wolność rozpowszechniania (czy wręcz zakaz głoszenia). Odwołanie się do treści poglądów powoduje, że jednostka nie mogła być pewna, czy jej poglądy mogą być bez przeszkód rozpowszechniane, czy może spotkać ją kara za ich głoszenie.

Zatem na wolność słowa nie spoglądał z punktu widzenia jednostki i jej przyrodzonych praw, lecz z punktu widzenia władzy, która musi dbać o spokój i porządek. Pozwalał nie tylko ograniczać głoszenie określonych poglądów, ale także karać za ich rozpowszechnianie.

Należy zauważyć, iż podobne przekonanie o konieczności utrzymania spokoju społecznego wystąpiło już u Miltona. Tymi względami tłumaczył on ograniczony zasięg tolerancji wobec wypowiedzi katolików, ponieważ nie uznawali oni nadrzędności władzy państwowej oraz prawa innych religii do współistnienia. Ich opinie mogły więc zakłócić ład społeczny, a ewentualne głoszenie doktryny o supremacji papieża nad świeckimi władcami mogło wywołać zamieszki. Podobnie więc jak u Locka, nad generalną zasadą wolności przeważyła troska o ład i spokój w państwie

Ideologia złotej wolności zasada komitywy stanu szlacheckiego, teoria ustroju mieszanego idea praworządności – wolność to swoboda działań w granicach prawa, pochwała równości i własności, makaz obrony katolicyzmu i imperatyw integralnosci kraju. Kult jednomyślności Kult wolnej elekcji Kult pospolitego ruszenia

Oświecenie Myśl polityczna przestawała być przywilejem polityków, literatów, czy dworskiej elity. Rozszerzono wychowanie szkolne, zmieniono program nauczania. Naukę dostosowano do aktualnych potrzeb, nawet szkoły klasztorne odeszły od scholastyki i mistyki. Nauczanie poczęło nabierać treści narodowych. Oświecenie dało początek gazecie jako środkowi szerokiego przekazu, co doprowadziło do wymiany idei, informacji budząc szersze zainteresowanie społeczeństwa. Rozwinęła się dyskusja, powstały koła literackie, kulturalne podnosząc poziom kultury społecznej. Otworzono biblioteki dla szerszych odbiorców. Powstawały kawiarnie jako miejsca publicznej dyskusji, rozwijały się satyry polityczne.

Był to okres burzliwy w stosunkach międzynarodowych: Wielka Rewolucja, wojna w Ameryce, nowy ustrój Anglii, dramat Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Humanitaryzm prawniczy Cesare Beccaria (1738-1794) „O przestępstwach i karach” Pochodził z niezbyt zamożnej rodziny arystokratycznej, W młodości uczył się w kolegium jezuickim, Ukończył prawo, interesował się także matematyką i fizyką,

Krytyka starych przepisów karnych i zasad leżących u ich podstaw (przestępstwo jako obraza Boga, okrucieństwo i odwet, pokuta) Nullum crimem sine lege, nullum poena sine lege, Równość wobec prawa karnego, Zasada domniemania niewinności, Wychowawczy sens kary.

Fizjokratyzm Francois Quesnay Syn drobnego właściciela ziemskiego, początkowo zarabiał jako grawer, Potem lekarz markizy de Pompadour, Nadworny lekarz Ludwika XV,

Podział społeczeństwa Wygospodarowanie nadwyżek (zdolne jest do tego tylko rolnictwo) to gwarancja wzrostu, Podział społeczeństwa Własność to rezultat pracy Właściciele ziemscy Klasa jałowa Klasa produkcyjna

Wolność – osobista – w sferze gospodarczej Ideologia pracowitości, Fizjokratyczna koncepcja państwa państwo jako przedsiębiorstwo zreformowana monarchia absolutna

Liberalizm arystokratyczny Karol Monteskiusz (1689- 1755) Pochodził ze starej rodziny szlacheckiej, Adwokat, radca, a potem prezes parlamentu w Bordeaux, Sprzedał swój urząd i rozpoczął liczne podróże po Europie,

Idea monarchii konstytucyjnej, Relatywizm – życie społeczne powinien przenikać duch różny dla każdego narodu, Refleksja historyczna i kult racjonalizmu, Koncepcja wolności, Duch umiarkowania,

Systematyka ustrojów politycznych natura rządów (to co określa istotę państwa) Monarchia despocja republika demokracja arystokracja Rządy zgodne z prawem zasada (to co, określa jego działanie) - honor Rządy arbitralne zasada strach Cnota i skromność (mało realne) Umiarkowanie

Barierą dla despotyzmu jest zasada podziału władz, Władze wzajemnie kontrolują się, uzupełniają i hamują Klasyka konstytucjonalizmu, Koncepcja realistyczna.

Rozwój myśli liberalnej Liberalizm oświecony Wolter (François-Marie Arouet) (1694-1778) Syn paryskiego notariusza, Bujne pełne intryg życie towarzyskie, Więzień Bastylii, ukrywał się i kilka lat spędził na wygnaniu w Anglii

Potęga rozumu i kult relatywizmu i historii, Absolutyzm oświecony jest podstawą dla ustroju opartego na wolności i własności, Prawa polityczne tylko dla bogatych, Wolność związana jest własnością, a nie z równością, Krytyka szlachty i kleru

Liberalizm radykalny Diderot (1713-1774) Ateizm i materializm, Filozofia otwarta, świat jest ciągle zmieniającą się całością, Człowiek jest dobry z natury – to warunki uczyniły do złym, potępiał wszelki absolutyzm, Popierała wolny handel i poszanowanie prawa własności.

Liberalizm gospodarczy Adam Smith „Badania nad natura i przyczynami bogactwa narodów” Studiował w Oksfordzie, Wykładowca akademicki, Opiekun naukowy księcia Buccleuth (Szkocja)

Społeczeństwo to agregat* luźno powiązanych jednostek, Homo oeconomicus, Społeczeństwo to agregat* luźno powiązanych jednostek, Gospodarką rządzą obiektywne prawa, Źródłem bogactwa jest praca, Wizja liberalnego państwa * 1. «całość powstała przez złączenie niejednorodnych części» 2. «zespół sprzężonych ze sobą na stałe różnych maszyn» 3.  «skupienie cząsteczek w większą strukturę» 4. log. «zbiór» http://sjp.pwn.pl/slownik/2549082/agregat

Komunistyczna utopia Jan Meslier (1664-1729) Deterministyczna i materialistyczna doktryna filozoficzna, Przyroda opiera się na prawidłowościach i związkach przyczynowych, Wypowiadał bezpardonową walkę religii, Krytyka absolutyzmu, możnych i arystokracji, Komunistyczna gmina – skrajny egalitaryzm – rząd najmądrzejszych – wspólna własność dóbr i bogactw ziemi.

Doktryny polityczne wielkiej rewolucji francuskiej Sieyes (1748-1836) Naród francuski – wszyscy z wyjątkiem pasożytniczych warstw uprzywilejowanych, zasada równości i wolności przeciw wrogowi narodu – absolutnej monarchii, Odrzucenie zasady demokracji, Suwerenność narodu jest realizowana pośrednio przez parlament, Mieszczański liberalizm.

KONIEC cz.I