Krajobraz jako przedmiot ochrony i zrównoważonego użytkowania - podstawy prawne i naukowe Mariusz Kistowski Uniwersytet Gdański, Instytut Geografii Katedra Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN geomk@univ.gda.pl

PROGRAM PREZENTACJI DLACZEGO NALEŻY CHRONIĆ KRAJOBRAZ? JAK KRAJOBRAZ JEST DEFINIOWANY W NAUCE? JAK PRZEPISY PRAWNE DEFINIUJĄ KRAJOBRAZ? KTÓRE KRAJOBRAZY POWINNY BYĆ CHRONIONE? JAK KRAJOBRAZY POWINNY BYĆ CHRONIONE? PROBLEMY I PERSPEKTYWY OCHRONY KRAJOBRAZU

DLACZEGO NALEŻY CHRONIĆ KRAJOBRAZ? 1. Potrzeba reakcji na przyśpieszenie procesów degradacji, a nawet eksterminacji krajobrazu Polski, zachodzących wskutek: Rozwoju społeczeństwa konsumpcyjnego Chęci maksymalizacji zysku przez inwestorów Ignorancja i stronniczości części polityków i admini-stracji publicznej Częściowo wadliwy model prywatyzacji przestrzeni Rozwój motoryzacji Stagnacja aktywności społecznej Niekorzystne zmiany w przepisach prawa Suburba- nizacja Upadek autory-tetów i etosu zawodowego Wadliwy system planowania przestrzennego

Trasa Kwiatkowskiego W Gdyni – Trójmiejski Park Krajobrazowy Hotel Gołębiewski Mikołajki Kolbudy k/Gdańska

2. Konieczność przestrzegania prawnych wymogów ochrony kraj-obrazu, będącego w świetle przepisów elementem środowiska. Środowisko (Ustawa Prawo Ochrony Środowiska art.3) – ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształco-nych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami Środowisko przyrodnicze (Ustawa o Ochronie Przyrody art.5) – krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami.

JAK KRAJOBRAZ DEFINIOWANY JEST W NAUCE? Niektórzy badacze uważają krajobraz za pojęcie ogólne i pierwotne, oznaczające przedmiot badań, które można porównać z pierwiastkiem w chemii lub rośliną w botanice. Nie oznacza to jednak, że nie powinno ono być zdefiniowane Najpowszechniejsze jest fizjonomiczne rozumienie krajobrazu czyli traktowanie go jako wyglądu fragmentu powierzchni Ziemi dostrze-ganego z określonego miejsca (Krause, 2001) Podejście to, dawniej popularne na gruncie nauk geograficznych, współcześnie reprezentuje głównie architektura krajobrazu

Współczesna geografia - szczególnie fizyczna - traktuje krajobraz bardziej jako system przyrodniczy, a niekiedy wręcz jako synonim środowiska przyrodniczego, definiując go np. jako: Dowolnej wielkości system powiązanych funkcjonalnie kompo-nentów abiotycznych i biotycznych oraz tworzonych przez nie jednostek przestrzennych różnej rangi taksonomicznej, hierarchicznie sobie podporządkowanych i powiązanych funkcjo-nalnie, wraz z efektami wpływu na niego działalności człowieka (Mosimann, 1978)

Krajobraz jest również definiowany na gruncie nauk biologicznych, a szczególnie ekologii krajobrazu, jako : układ ekologiczny szczebla ponadekosystemowego, złożony z różnych ekosystemów, występujących na większym obszarze i tworzących swoistą całość przyrodniczą, poprzez wzajemne powiązania O ile metody badań i oceny krajobrazu są ugruntowane dla wszystkich podejść: GEOGRAFICZNEGO, BIOLOGICZNEGO (EKOLOGICZNEGO) I ARCHITEKTONI- CZNEGO, to kierunki i sposoby jego ochrony (również prawne) bazują na dwóch ostatnich podejściach

JAK PRZEPISY PRAWNE DEFINIUJĄ KRAJOBRAZ? Krajowe przepisy z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego w ogólne nie definiują „krajobrazu”. W Ustawie o ochronie przyrody zdefiniowane zostały tylko: 1. Walory krajobrazowe, jako wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźba terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka. Z tej definicji wynika, że są nimi WSZYSTKIE wartości materialne i niemater-ialne ukształtowane naturalnie i przy udziale ludzi, a więc nie wynika NIC 2. OCHRONA krajobrazowA, jako zachowania cech charakterystycznych danego krajobrazu W świetle braku katalogu takich cech dla różnych krajobrazów Polski, definicją ta jest mało użyteczna w praktyce

Definicja krajobrazu z Europejskiej Konwencji Krajobrazowej Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (2003), definiuje KRAJOBRAZ KULTUROWY, jako: Przestrzeń historycznie ukształtowaną w wyniku działalności czło-wieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Definicja ta prowokuje do postawienia pytań: 1. Czy współcześnie istnieją inne krajobrazy niż kulturowe, zakła-dając, że wszystkie z nich zostały w mniejszym lub większym stopniu ukształtowane w wyniku działalności ludzi? (oraz kiedy ukształtowanie to można określić jako „historyczne”?) 2. Czy krajobraz kulturowy musi równocześnie zawierać i elementy kulturowe i przyrodnicze, czy też może składać się tylko z elementów kulturowych lub co więcej – tylko z przyrodniczych? (czy drzewo posadzone w lesie jest elementem przyrodniczym czy kulturowym?) Definicja krajobrazu z Europejskiej Konwencji Krajobrazowej Obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich.

KRAJOBRAZY PREDYSPONOWANE DO OCHRONY = KTÓRE KRAJOBRAZY POWINNY BYĆ CHRONIONE? Wszystkie krajobrazy powinny być racjonalnie (rozsądnie) użytkowane, co nie oznacza, że wszystkie muszą być chronione OCHRONIE POWINNY PODLEGAĆ KRAJOBRAZY, KTÓRE POSIADAJĄ WALORY O ODPOWIEDNIO WYSOKIEJ WARTOŚCI Jakie powinny być kryteria oceny tej wartości? Nawiązując do definicji ochrony krajobrazowej z UoOP oraz definicji ochrony krajobrazu z EKK, iż są to działania na rzecz zachowania i utrzymywania ważnych lub charakterystycznych cech krajo-brazu tak, aby ukierunkować i harmonizować zmiany, które wyni-kają z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych KRAJOBRAZY PREDYSPONOWANE DO OCHRONY = KRAJOBRAZY POSIADAJĄCE WAŻNE CECHY + KRAJOBRAZY Z CECHAMI CHARAKTERYSTYCZNYMI + KRAJOBRAZY O WYSOKIEJ ESTETYCE I HARMONII

Najbardziej subiektywna jest ocena „WAGI” cech krajobrazu oraz ESTETYKI krajobrazu. Subiektywizm ten wynika z różnorodności kryteriów, które mogą być stosowane z różnych punktów widzenia oraz urozmaicenia opinii społecznych o krajobrazie. Niemniej wydaje się, że w obiektywizacji tych ocen może pomóc przeprowadzenie szerokich badań opinii społecznej. Bardziej możliwe do zobiektywizowania są kryteria wyboru CHARAKTERYSTYCZNYCH CECH krajobrazu, chociaż tu również należy rozstrzygnąć dylemat, na ile cechy charakterystyczne powinny być TYPOWE a na ile UNIKATOWE dla danego obszaru. Badając typowość i unikatowość tych cech, trzeba uwzględnić skalę ich oceny (LOKALNA, REGIONALNA, KRAJOWA, KONTYNENTALNA), gdyż np. cecha która jest typowa lokalnie lub regionalnie, może być unikatowa w skali kraju.

Krajobrazy unikatowe województwa pomorskiego ze względu na cechy przyrodnicze i formy osadnictwa (Kistowski, Lipińska, Korwel-Lejkowska, 2006)

Znaczna ilość doświadczeń – na gruncie nauk przyrodniczych i architektury krajobrazu – istnieje w odniesieniu do oceny harmonii Model prawidłowego ekologicznie („harmonijnego”) zagospodarowania erodowanej zlewni pojeziernej (Krzymuski, Niewiadomski, 1966)

Pojawiały się różne próby oceny wartości krajobrazu, w skali kraju, brak jednak nadal ujednoliconych kryteriów takiej oceny. Na przykład, w skali całego województwa pomorskiego przyjęto, że takimi kryteriami powinny być poniższe cechy krajobrazu jak: stan zachowania – stopień odkształcenia krajobrazu od jego stanu oryginalnego ukształtowanego przez procesy przyrodni-cze, jak i historyczno-kulturowe lub od stanu harmonijnego, urozmaicenie (różnorodność, mozaikowatość) – przejawiające się przez zmienność przyrodniczych (rzeźba terenu, roślinność, gleby) oraz kulturowych (użytkowanie ziemi, typy osadnictwa) cech krajobrazu– im większa zmienność tych cech, tym wartość krajobrazu jest większa, harmonijność (układów przyrodniczo-kulturowych)– poziom zgodności kulturowego zagospodarowania przestrzeni z warun-kami przyrodniczymi (rzeźby terenu, podłoża geologicznego, itp) wyrazistość – czyli występowanie rozległych wnętrz krajobrazowych oraz istnienie możliwości ich obserwacji,

Kwalifikując krajobrazy do ochrony, należy również uwzględnić stopień antropogenicznego przekształcenia krajobrazu, związany z poziomem jego równowagi

Występowanie krajobrazu naturalnego i zbliżonego do niego z enklawami krajobrazu pierwotnego (Bogdanowski, 1971)

JAK KRAJOBRAZY POWINNY BYĆ CHRONIONE? Dwa podstawowe podejścia do ochrony krajobrazu obejmują: ochronę bierną - zachowania i utrzymywanie (pielęgnacja) krajobrazu, ochronę czynną – kształtowanie krajobrazu i ukierunkowywanie zrównoważonych (harmonijnych) zmian krajobrazu Europejska Konwencja Krajobrazowa definiuje: GOSPODAROWANIA KRAJOBRAZEM – działania prowadzone z perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju, w celu zapew-nienia regularnego podtrzymania krajobrazu tak, aby kierować i harmonizować jego zmiany wynikające z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych. PLANOWANIE KRAJOBRAZU – skuteczne działania perspektywiczne mające na celu powiększenie, odtworzenie lub utworzenie krajobrazów.

Formy ochrony przyrody i krajobrazu w Polsce ze względu na powierzchnię i reżim ochrony

W obrębie form ochrony przyrody względnie skuteczna ochrona krajobrazu może być prowadzona jedynie w parkach narodowych i rezerwatach przyrody Większość zakazów które MOGĄ być wprowadzone w parkach krajobrazowych, obszarach chronionego krajobrazu i zespołach przyrodniczo-krajobrazowych, przyczynia się również do ochrony krajobrazu, jednak w praktyce są one mało skuteczne, ponieważ: nie zawsze są wprowadzone w powołujących je aktach prawnych bardzo często nie są skutecznie egzekwowane. Liczne pośrednie instrumenty biernej ochrony krajobrazu istnieją również w innych regulacjach dotyczących ochrony środowiska, m.in. ustawach: Prawo Wodne, Prawo Geologiczne i Górnicze, o lasach, o ochronie gruntów rolnych i leśnych, o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej, o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej, Prawo Ochrony Środowiska, o ochronie przyrody

Siedliska litogeniczne Siedliska hydrogeniczne Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty a także kryteriów wyboru obszarów kwa-lifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 Siedliska litogeniczne klify na wybrzeżu Bałtyku nadmorskie wydmy białe nadmorskie wydmy szare piargi i gołoborza krzemianowe i wapienne środk.europejskie wyżynne rumowiska krzemianowe podgórskie i wyżynne rumowiska wapienne wapienne ściany skalne ściany skalne i urwiska krzemianowe wapienne bruki jaskinie nieudostępnione do zwiedzania Siedliska hydrogeniczne estuaria laguny przybrzeżne jeziora lobeliowe naturalne dystroficzne zbiorniki wodne wilgotne zagłębienia międzywydmowe jeziora na krasie gipsowym torfowiska wysokie torfowiska przejściowe i trzęsawiska obniżenia na podłożu torfowym torfowiska nakredowe źródliska wapienne górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak turzycowisk i mechowisk

Planowanie krajobrazu, prowadzące do wdrożenia czynnych działań w zakresie kształtowania i ochrony krajobrazu, obejmuje: Etap I – Identyfikację zasobów krajobrazowych, w tym określenie typów krajobrazu. Etap II – Analizę zasobów krajobrazu, w tym określenie częstości ich występowania (kr. dominujące i unikatowe). Etap III – Waloryzację (ocenę wartości) zasobów krajobrazowych. Etap IV – Identyfikację i ocenę zagrożeń zasobów krajobrazu. Etap V – Analizę zakresu dotychczasowej ochrony krajobrazu i sformułowanie zaleceń dalszej ochrony i kształtowania. M.Kistowski, B.Lipińska, B.Korwel-Lejkowska, 2005/2006, Studium ochrony krajobrazu województwa pomorskiego, Publikacja w : Studia przyrodniczo-krajobrazowe województwa pomor-skiego, Pomorskie Studia Regionalne, Urząd Marszałkowski, Gdańsk, 2006

Strefy i obszary priorytetowe dla ochrony i kształtowania krajobrazu (Kistowski, Lipińska, Korwel-Lejkowska, 2006)

PROBLEMY I PERSPEKTYWY OCHRONY KRAJOBRAZU 1. Brak jednoznacznie przypisanej odpowiedzialności za ochronę krajobrazu, w tym wdrażanie Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. 2. Rozproszenie kompetencji w zakresie konserwatorskiej ochrony krajobrazu Wojewódzka i gminna administracja samorządowa KOMPETENCJE DOTYCZĄCE MAŁO SKUTECZNYCH FORM OCHRONY KRAJOBRAZU Resort kultury i dziedzictwa narodowego KRAJOBRAZ KULTUROWY Resort środowiska KRAJOBRAZ PRZYRODNICZY Resort infra-struktury PLANOWANIE PRZESTRZEN-NE I BUDOWNICTWO Administracja rządowa (GDOŚ / RDOŚ) KOMPETENCJE W ZAKRESIE POŚREDNICH, ALE BARDZIEJ SKUTECZNYCH INSTRUMENTÓW OCHRONY KRAJOBRAZU

Najpilniejsze kierunki działań zwiększających szanse na skuteczniejszą ochronę krajobrazu to: Kształtowanie bardziej zrównoważonych modeli zachowań społecznych. Wprowadzanie zmian w przepisach dotyczących ochrony krajobrazu i planowanie przestrzennego, implementujących Konwencję Krajobrazową. Odnowa etosu zawodowego planisty przestrzennego , przy równoczesnej zmianie ich relacji z władzą lokalną i administracją samorządową. Opracowanie systemu i programu finansowania ochrony krajobrazu, zainicjowane identyfikacją i oceną wartości krajobrazowych kraju. Prowadzenie w mediach akcje promocyjnych dotyczących krajobrazu. Rozwijanie współpracy specjalistów z różnych branż zajmujących się krajobrazem, celem opracowania kompleksowej koncepcji jego ochrony. Promocja kontynuacji i zwartości zabudowy oraz powstrzymywanie zabudowy dominant krajobrazowych i części wnętrz krajobrazowych.

Dziękuję za uwagę