1 Opis języka węgierskiego na podst. punktów prof. Adama Weinsberga przygotował Szymon Pawlas [student Katedry Hungarystyki UW]

2

3 § 1. Nazwa polska: węgierski (madziarski) § 2. Nazwa oryginalna: magyar [nyelv] § 3. Obszar rozpowszechnienia języka jako ojczystego: część terenów dawnego Królestwa Węgierskiego (obecne Węgry, część Rumunii, Słowacji, Serbii, Ukrainy, Austrii). a)użytkownicy języka stanowią większość na Węgrzech. § 4. Liczba rodowitych użytkowników języka: tys.Węgry: tys.Rumunia (Siedmiogród) 597 tys.Słowacja (południowa) 450 tys.Serbia i Czarnogóra (Wojwodina) 176 tys.Ukraina (zakarpacka) 22 tys.Austria (Burgenland) 16 tys.Chorwacja (północna) 9 tys.Słowenia 70 tys.Izrael …+ USA, Kanada, Niemcy... ok. 15 mlnRAZEM: [obszar rozpowszechnienia języka węgierskiego] ISO : hu ; ISO 639-2, ISO/DIS : hun

4 § 5. Język narodowy Węgrów. § 6. Sytuacja prawna: status języka urzędowego: na Węgrzech (a zatem jednocześnie jeden z języków urzędowych Unii Europejskiej), w 3 gminach w Słowenii: Dobró, Hodos, Lendva (wspólnie ze słoweńskim), w Wojwodinie (wspólnie z serbskim, słowackim, rumuńskim, chorwackim i rusińskim) status języka regionalnego/mniejszościowego: na Słowacji (południe kraju) w Chorwacji (część północna) w Austrii (Burgenland) § 7. Wyróżnia się 9 dialektów geograficznych: nadcisański, zadunajski, południowy, północno- wschodni, ludu Połowców, zachodni, mezőségi, ludu Seklerów, ludu Czango. Są one ogólnie wzajemnie zrozumiałe i mają ograniczony zakres użycia. § 8. Dzisiejszy jednolity język ogólnoetniczny wykształcił się w XVIII-XIX wieku, podczas tzw. reformy języka (nyelvújítás) i został oparty głównie na dialekcie północno-wschodnim. DANE SOCJOLINGWISTYCZNE

5 A.nadcisański (Wlk. Niz. Węg.) B.zadunajski C.południowy (między Dunajem a Cisą) D.północno-wschodni E.ludu Połowców (palóc) (północno-zachodni) F.zachodni regionu mezőségi – za Królewską Przełęczą (Királyhágó) (w Siedmiogrodzie) A.ludu Seklerów (székely) (w Siedmiogrodzie) B.ludu Czango (csángó) (w rumuńskiej Mołdawii) – z powodu odizolowania od pozostałych dialektów zachował wiele cech średniowiecznego języka węgierskiego. [schemat rozmieszczenia dialektów języka węgierskiego] DIALEKTY

6 § 9. Przynależność genealogiczna: Istniało kilka hipotez dotyczących etnogenezy Węgrów i pochodzenia ich języka, np..: huńska [popularne od średniowiecza identyfikowanie Hunów z przodkami Węgrów] hebrajska [gramatyka, np.: konstrukcja dzierżawcza] sumeryjska [aglutynacja, koniugacja podmiotowa i przedmiotowa, trochę zbieżnych słów] turecka [aglutynacja, wiele słów pochodzenia tureckiego] Obecnie uważa się powszechnie, że język węgierski należy do rodziny języków uralskich, tak jak fiński, estoński oraz mniejsze języki Federacji Rosyjskiej, np. udmurcki, chantyjski. (Rodzinę tę próbuje się niekiedy łączyć z innymi, tworząc hipotetyczne nadrodziny językowe, np.: uralojukagirską, uraloałtajską, euroazjatycką, uralodrawidyjską, uraloindoeuropejską, nostratyczną.) Rodzina uralska dzieli się na dwie podrodziny: samojedzką (7 języków, ok. 29 tys. użytkowników) i ugrofińską (ok. 30 języków, ok. 24 mln. użytkowników), na którą składają się: języki zachodniougrofińskie (permskie, wołżańskie i finolapońskie) języki ugryjskie (obi-ugryjskie i węgierski) DANE HISTORYCZNE

7 [uproszczona genealogia uralskiej rodziny językowej] 1 języki samojedzkie (ok. 29 tys.) (np. eniecki, nieniecki, nganasański, selkupski) 2 języki ugrofińskie: (ok. 24 mln) A zachodniougrofińskie (fińskopermskie): permskie (ok. 850 tys.) (np. komi, udmurcki) (wołżańskie) (ok. 1,300 tys.) (mari, mordwiński) (finolapońskie): samijskie (lapońskie) (ok. 33 tys.) bałtofińskie: (ponad 6 mln) estoński (ok. 1 mln) fiński (ok. 5 mln) i in. (np. karelski, wepski, iżorski) B ugryjskie (ponad 14 mln) obi-ugryjskie: (ok. 16 tys.) chantyjski (ostiacki) (ok. 13 tys.) mansyjski (wogulski) (ok. 3 tys.) węgierski (ok. 14 mln) (+ czango <20 tys.) LEGENDA: W nawiasie podano przybliżoną liczbę osób, dla których język jest ojczysty. W cudzysłów ujęto dawne, przestarzałe nazwy danego języka. W nawias ujęto nazwy hipotetycznych podgrup. Symbol oznacza język martwy, podana data wskazuje, kiedy dany język wymarł. Dane pochodzą z 2003 r.

8 1. JĘZYKI SAMOJEDZKIE języki północnosamojedzkie eniecki 1) (jenisej-samojedzki) tundryjski ?20 leśny ?30 nieniecki 2) (juracko-samojedzki) tundryjski 25,000 leśny 1,500 nganasański 3) (tawgijsko-samojedzki) 600 juracki (1800.) języki południowosamojedzkie: sajańsko-samojedzkie: kamasyjski (1989) selkupski 4) (ostiacko-samojedzki) północny <1,500 środkowy ?100 południowy ?100 4) 3) 2) 1) söľqup ŋanasan ńēnäc? eneť człowiek (qup, qum) ziemi (sö) człowiek, mąż

9 2. JĘZYKI UGROFIŃSKIE a) języki zachodniougrofińskie (fińskopermskie) (cz. I) języki permskie: komi 1) (zyriański) 250,000 komi-permiacki 100,000 (+ Komi Jazwańscy <200) udmurcki 2) (wotiacki) 500,000 języki wołżańskie: maryjskie 3) (czeremiskie 4) ) maryjski (czeremiski) wschodni (łąkowy) >500,000 zachodni (wzgórzowy) <50,000 mordwińskie 5) erzjański (Эрзя) 500,000 mokszański (Мокша) 250,000 języki wymarłe, o nieustalonej przynależności do grup: meriański (), muromiański (), terjuchański ( rosyjski), karatajski ( tatarski) człowiek, mąż samiec węghím mężczyzna człowiek mansχum czuw udm 4) 3) 2) 1) śarmys mari murt kumy Mar (śar wojsko)? człowiek

10 2. JĘZYKI UGROFIŃSKIE a) języki zachodniougrofińskie (fińskopermskie) (cz. II) języki finolapońskie: samijskie 1) (Sámi) (lapońskie 2) ) zachodniosamijskie: północny (ruijański) 30,000 luleński ?2,000 piteński ?20 południowy ?500 umeński ?20 wschodniosamijskie: kainuu () kemi (1800.) inarijski 400 koltta (skolt) 300 ter 6 kolański [akkalajski (babino) 8 kildinijski ?] bałtofińskie (bałtyckofińskie) (klinowe amulety z tkaniny) vuowjoš-lapp tkanina szwlapp plemię Häme lap fiń 2) 1) vuowjoš sabme, *sämä- klin, łata

11 2. JĘZYKI UGROFIŃSKIE a) języki zachodniougrofińskie (fińskopermskie) (cz. III) języki finolapońskie: samijskie (Sámi) (lapońskie) bałtofińskie (bałtyckofińskie): estoński 1) 1,000,000 (+ setukez (Vőro-Seto) 50,000) fiński 2) (suomi) 3) 5,000,000 iżorski (inkeryjski) 300 karelski 40,000 wepski 6,000 wocki 4) <50 liwski <10 Bałtosłowianie germ Aestii1) gromadastszw *sōme klin, palik piechur, Lapończycy i Finowie finn lap 4) 3) 2) vaďja čuobmâ fenn skóra rybia

12 2. JĘZYKI UGROFIŃSKIE b) języki ugryjskie języki obi-ugryjskie: (ok. 16 tys.) chantyjski 1) (ostiacki) (ok. 13 tys.) mansyjski 2) (wogulski) (ok. 3 tys.) węgierski (ok. 14 mln) (+ czango <20 tys.) nazwa rodowa magy/megy + *er (dawniej: mąż) magyar3) magyar węgierski węg 2) 1) magy had wojsko, dawniej plemię

13 Język węgierski z 14,000,000 użytkowników jest najliczniejszym językiem rodziny uralskiej. Następne w kolejności są: 2. język fiński = 5,000, język estoński = 1,000, języki mordwińskie [erzja i moksza] = 750,000 Pod względem liczby użytkowników języka jako ojczystego węgierski jest wśród języków świata na 52. miejscu Wśród 67 języków europejskich zajmuje 11. miejsce. § 9.a. Izolacja języka węgierskiego od języków pokrewnych wynika z wędrówek plemion madziarskich z uralskiej praojczyzny na zachód, rozpoczętych ok. poł. I tysiąclecia p.n.e., a zakończonych osiedleniem w Kotlinie Naddunajskiej ok. 900 n.e.

14

15 § 10. Periodyzacja historii języka: okres najnowszego języka węgierskiego okres języka nowowęgierskiego okres języka średniowęgierskiego okres języka starowęgierskiego okres języka prawęgierskiego okres prajęzyka ugryjskiego okres prajęzyka ugrofińskiego okres prajęzyka uralskiego 4000 – 2000 p.n.e – dziś 1772 – – – 1000 p.n.e. do 4000 p.n.e. 896 – p.n.e. – 896 n.e

16 hal a víz alatt él. Ryba żyje pod wodą.χālē wit ylna jiľē.nieniecki Tłumaczenie na polski:Zdanie z tłumaczeniem na węgierski: lúd, darú, hattyú: jöjjetek a kőházhoz! nőtlen ipam télen fél falu-al-félt. húsz nő lova előre megy (mén). eleven hal úszkál a víz alatt. Gęsi, żurawiu, łabędziu: przybywajcie do kamiennego domu! lont, tareχ, χotaŋ: jivāti kew-χat-χoza!chantyjski Mój bezżenny teść bał się na skraju wsi.nētal upem tālen pili paul-joli-pālt.mansyjski Koń dwudziestu kobiet podąża naprzód.χūs nē luwä ēläľ mini.mansyjski Żywa ryba pływa pod wodą.elävä kala uiskelee veden alla.fiński Przykłady zdań unaoczniających pokrewieństwo języków uralskich:

17

18 § 12. Najstarsze teksty pisane: Pierwsze zapisane węgierskie nazwy miejscowe w napisanym po grecku akcie fundacyjnym zakonu żeńskiego w Veszprémvölgy (przed 997, kopia z 1109): np. σαμταγ (Szántó) Pierwszy fragment zdania zapisany po węgiersku pochodzi z napisanego po łacinie aktu fundacyjnego opactwa w Tihany (nad Balatonem) z 1055 r.: feheruuaru rea meneh hodu utu rea = Fehérvárra menő hadi útra [na wyprawę wojskową do Białogrodu] Pierwszy tekst napisany w całości po węgiersku to Mowa pogrzebowa i błaganie (Halotti beszéd és könyörgés) ( ), będąca wolnym tłumaczeniem łacińskiego kazania. Pierwszym wierszem napisanym po węgiersku jest Starowęgierski lament maryjny (Ómagyar Mária-siralom) (z XIII wieku), także wolne tłumaczenie z łaciny. 1)

19 DANE O PIŚMIE I PISOWNI § 14. Nazwa używanego dzisiaj pisma: pismo łacińskie, alfabet rozszerzony o dziewięć liter utworzonych przez dodanie znaków diakrytycznych: Á á, É é, Í í, Ó ó, Ö ö, Ő ő, Ú ú, Ü ü, Ű ű. oraz o osiem dwuznaków i jeden trójznak (liczone jako pojedyncze litery): Cs cs, Dz dz, Gy gy, Ly ly, Ny ny, Sz sz, Ty ty, Zs zs; Dzs dzs. zmniejszony o litery: Q q, X x, W w, Y y, używane tylko w zapożyczeniach. Obecny alfabet węgierski liczy zatem 40 liter. Podwojenie spółgłoski oznacza, że jest ona wymawiana długo. W przypadku dwuznaków [i trójznaku] podwaja się tylko pierwszy znak: összeg. Jednak przy przenoszeniu sylab zachowuje się pełną pisownię. W zasadzie pisownia dobrze odpowiada wymowie.

20 § 15. Pismo łacińskie przyjęto równocześnie z chrześcijaństwem, tj. w X wieku. Wcześniej używano rovásírás – węgierskiego pisma karbowanego, tzw. run węgierskich: Stosowano ligatury. Każdy znak spółgłoskowy ma domyślną (opcjonalną) samogłoskę e (lub a), poprzedzającą właściwy dźwięk. Kierunek pisma: przeważnie od prawej do lewej, niekiedy pisano jednak bustrofedonem, czyli naprzemiennie: od prawej do lewej i od lewej do prawej. Do zapisu od lewej do prawej używano lustrzanych odbić liter. [napis z kościoła unitariańskiego w Énlaka, odkryty w 1864 r.]

21 § 16. Pisownia jest ustalona, początkowo zapisywano węgierski alfabetem łacińskim bez żadnych modyfikacji, w XIV wieku pojawiły się dwuznaki [np. ch (cs), cz (c), ny (ny), ew (ő)], długość samogłosek oznaczano przez ich podwojenie. W XV wieku do języka węgierskiego dostosowano zasady ortografii husyckiej (jednej głosce ma odpowiadać jedna litera). Następnie wytworzyły się dwa obozy, tzw. protestancki i katolicki, które proponowały różne rozwiązania odnośnie zapisu głosek c i cs oraz j: jchczobóz katolicki tz c cz cs y j obóz protestancki obecny zapis 1832 – Węg. Tow. Naukowe wydało A magyar helyesírás és szóragasztás főbb szabályai (Główne zasady węgierskiej pisowni i aglutynacji), w kolejnych wydaniach (1877, 1922, 1964, 1984) wprowadzano odpowiednie zmiany (np. porzucenie pisowni cz na rzecz c). Zasady pisowni węgierskiej: kiejtés szerinti elv – fonetyczna szóelemző elv – morfologiczna hagyományos írásmód elve – historyczna egyszerűsítő írásmód elve – upraszczania

22 FONEMATYKA

23 1)W wygłosie. 2)Przed g i k.

24 Fonemy rzadsze w językach europejskich, z przykładami: edző = trenerdzágy = łóżkoá űrhajózás = kosmonautykaű zseb = kieszeńzsügyvéd = adwokatü város = miastovút = drogaú tyúk = kuratyfigyelő = obserwatorő egész = całyszöngyilkos = samobójcaö hadsereg = armiaskór = chorobaó nyár = latonykor = wiek, epokao ír = pisaćí gyermek = dzieckogyiroda = biuroi dzsessz = jazzdzsfehér = białyé csendes = cichycsagy = mózga

25 PROZODIA § 19. Nie występują tony. § 20. Występuje akcent wyrazowy dynamiczny. sylaby nieakcentowane nie ulegają redukcjom akcent inicjalny: na pierwszą sylabę kompozïta mogą być podwójnie akcentowane: wówczas drugi akcent w wyrazie jest akcentem pobocznym a)pytanie o rozstrzygnięcie ma specyficzną intonację zdaniową: przedostatnia sylaba wymawiana jest wysoko, ostatnia – nisko segmentacja tekstu mówionego na wyrazy jest uzasadniona. Obowiązuje harmonia wokaliczna – rdzenie powinny zawierać wyłącznie samogłoski rzędu tylnego (a, á, o, ó, u, ú), lub wyłącznie przedniego (e, é, i, í, ö, ő, ü, ű). W niektórych wyrazach samogłoski é, i, í zachowują się jak tylne. W zależności od rodzaju samogłosek, dany wyraz przyjmuje odpowiednie sufiksy, np.: városban w mieście kézben w ręce önhöz do pana/pani Spółgłoski dźwięczne w wygłosie zachowują dźwięczność. Rdzenie nie mogą kończyć się na á, ö, ü [ale eskü przysięga].

26 MORFOLOGIA § 21. Przeważający typ formy gramatycznej: aglutynacyjny. Do rdzenia wyrazowego (szótő) mogą być dodawane następujące typy afiksów (toldalékok): formanty słowotwórcze (képzők) sufiksy gramatyczne (cechy) (jelek), wyrażające np. dzierżawczość, liczbę końcówki gramatyczne (ragok), wyrażające np. przypadki, osoby Przed rdzeniem czasownika (i imiesłowów) może wystąpić przedrostek (igekötő), który w niektórych sytuacjach oddziela się od czasownika np. ki kell mennem muszę wyjść (kimenni wyjść) Przedrostki mogą podlegać duplikacji, np. meg-megállt przystawał (co chwilę) Kolejność afiksów jest ustalona: igekötő + szótő + képző + jel + rag

27 KATEGORIE GRAMATYCZNE § 22. Części mowy: IGÉK (CZASOWNIKI) NÉVSZÓK (IMIONA) Tulajdonképpeni névszók (imiona właściwe) főnevek (rzeczowniki) főnévi igenevek (bezokoliczniki), formant -ni melléknevek (przymiotniki) melléknévi igenevek (imiesłowy przymiotnikowe), formanty: ó/ő [teraźniejszy], t/tt [przeszły], andó/endő [przyszły] számnevek (liczebniki) A tulajdonképpeni névszókat helyettesítő szók (słowa zastępujące imiona właściwe) névmások (zaimki) csak főneveket helyettesítők: személyes, birtokos, visszaható, kölcsönös névmások (zastępujące tylko rzeczowniki: zaimki osobowe, dzierżawcze, zwrotne, wzajemne) fő-, mellék- és számneveket helyettesítők: mutató, kérdő, vonatkozó, határozotlan, általános névmások (zastępujące rzeczowniki, przymiotniki oraz liczebniki: zaimki wskazujące, pytajne, względne, nieokreślone, ogólne)

28 HATÁROZÓSZÓK (PRZYSŁÓWKI) valóságos határozószók (przysłówki właściwe) határozói igenevek (imiesłowy przysłówkowe), formanty: -va/ve, -ván/vén módosítószók (partykuły) igekötők (przedrostki czasownikowe) VISZONYSZÓK (FORMASZÓK) névelők (przedimki) névutók (przyimki – postpozycje) kötőszók (spójniki) segédigék (czasowniki posiłkowe) INDULATSZÓK (WYKRZYKNIKI)

29 § 23. Liczba rzeczownika: Wyróżnia się liczbę pojedynczą i liczbę mnogą. Liczbę mnogą oznacza się przyrostkiem -k, a w konstrukcjach dzierżawczych – -i. Formy mnogie mają też zaimki: mi co i ki kto, w liczbie mnogiej odpowiednio mik i kik. Po liczebnikach, wyrażeniach określających ilość rzeczownik (lub inne imię) występuje w formie liczby pojedynczej. np. magyar, lengyel két jó barát Polak, Węgier dwa bratanki (dosłownie: Polak, Węgier – dwóch dobrych przyjaciół) Jednak we wczesnych stadiach rozwoju języka w tych wypadkach stosowano liczbę mnogą, np. háromkirályok Trzej Królowie Parzyste części ciała (oczy, ręce, nogi, uszy itd.) są traktowane jako jedna całość, np. félszemű jednooki (dosłownie: półoki) [fél pół, szem = oko -ű – jeden z odrzeczownikowych formantów przymiotnikowych] § 24. Rodzaj gramatyczny rzeczownika nie występuje, nie ma nawet rozróżnienia wśród zaimków osobowych: ő oznacza zarówno on, jak i ona czy ono.

30 Końcówkę biernika można pominąć, jeśli w zdaniu dopełnienie ma sufiks dzierżawczy 1. lub 2. os. l. poj. Albo benneteket Albo énnekem, teneked itd. – pierwotne formy pełne, zaczynające się od zaimka osobowego można stosować do wszystkich przypadków (poza biernikiem). Pełna nazwa: Instrumentalis-comitativus Pełna nazwa: Translativus-factivus Pełna nazwa: Essivus-formalis [albo Formativus] Pełna nazwa: Essivus-modalis [albo Essivus-formalis]

31 1)házról = z(nad) domu, o domu 2)házban = w domu [w budynku]. otthon w domu [kiedy nadawca znajduje się poza domem] itthon w domu [kiedy nadawca znajduje się w domu] ott tam, itt tu, hon dawne słowo, oznaczało ojczyznę, dom.

32 -ött-ett-ott Przypadki: (część trzecia) -nek embernek (a feje) (głowa) człowieka -nakGenitivus 1) Győrött, Pécsett, Kaposvárt / Kaposvárott -t Locativus 2) Przypadki o ograniczonym zastosowaniu, nie przez wszystkich uznawane za przypadki: -képp(en) -szer -leg -en vidáman (beszél) wesoło (mówić) -n Modalis-essivus I 3) -an egyhangúlag (megválaszt) jednogłośnie (wybrać) -lagModalis-essivus II 3) egyszer (kérdez) jednokrotnie (zapytać) -ször-szorMultiplicativus 4) ajándékképpen w formie prezentu Formalis fejenként (przypada) na głowę hetente co tydzień családostul (wraz) z rodziną éjfélkor o północy -nte -stül KOŃCÓWKI -nta -stul -nként -kor Distributivus Distributiv temporalis Temporalis Sociativus np.: NAZWA Identyczny z biernikiem (accusativem). Kiedyś za wykładnik dopełniacza uważano formant słowotwórczy –é(i). 1)Locativus zachował się tylko przy kilku nazwach miejscowych. Może być zastąpiony Inessivusem lub Superessivusem. 2)Ma zastosowanie jedynie do przymiotników. 3)Ma zastosowanie jedynie do liczebników.

33 Zmiany rdzeniowe rzeczowników: Skrócenie samogłoski: pohár – poharak szklanka, nyár – nyarat – nyáron lato Zanik samogłoski: forradalom – forradalmak rewolucja Rozszerzenie rdzenia i zmiany samogłoskowe: ló – lovak koń, kő – kövön kamień Przestawienie spółgłosek: teher – terhet ciężar, kehely – kelyhek kielich

34 § 26. Przyimki występują jako postpozycje, np.: Postpozycje mogą odmieniać się przez osoby [poprzez przyjmowanie sufiksów osobowych]: utánom, előtted... Regularności w budowie określeń miejsca i czasu wokół w kierunku za obok między nad przed pod körülköré felőlfelé mögülmögémögött mellőlmellémellett közülközéközött, közt fölűlföléfölött, felett előleléelőtt alólaláalatt honnan? skąd? hova? dokąd? hol? gdzie? w celuvégett poután wedługszerint od [czasu]óta beznélkül za [czas]múlva kuiránt z powodumiatt w czasieközben zamiasthelyett przeciwellen przezáltal

35 fogva począwszy, kezdve począwszyAblativus (-tól/től) együtt razem, szemben naprzeciwko,Instrumentalis-comitat. (-val/vel) képest wobec, w porównaniuAllativus (-hoz/hez/höz) alul poniżej át przez, belül wewnątrz, felül ponad, keresztül przez, kívül prócz, túl poza, zbyt Superessivus (-n) Przyimki występujące po określonych przypadkach:

36 § 27. Funkcję przydawek dzierżawczych pełnią sufiksy dzierżawcze dodawane do rzeczowników, np.: kutyám, kutyád, kutyája (mój pies, twój pies, jego/jej pies). Odmienione w ten sposób słowo może być poprzedzone odpowiednim zaimkiem osobowym lub rzeczownikiem, np. az én könyvem (moja książka), Ági szoknyája (spódnica Agnieszki). Inkongruencja: Hősök tere pl. Bohaterów -a / -e / -ja / -je Wiele rzeczy posiadanychJedna rzecz posiadana -uk / -ük / -juk / -jük -otok / (-atok) / -etek / -ötök / -tok / -tek / -tök -unk / -ünk / -nk -od / (-ad) / -ed / -öd / -d -om / (-am) / -em / -öm / -m -aik / -eik / -ik33. -aitok /-eitek / -itok / -itek -aink / -eink / -ink -ai / -ei / -i -aid / -eid / -id -aim / -eim / -im Sufiksy dzierżawcze az övéikaz övék33. a tieiteka tietek22. a mieinka mienk11. az övéiaz övé3. a tieida tied2. az enyéimaz enyém1. mnogiejpojedynczej Zaimki dzierżawcze, zastępujące rzeczownik w liczbie:

37 § 28. Określoność i nieokreśloność rzeczownika jako kategoria gramatyczna: przedimek określony: az [przed spółgłoskami a], przedimek nieokreślony: egy [nieakcentowana wersja liczebnika jeden]. Jeżeli w zdaniu dopełnienie jest rzeczownikiem określonym, zaimkiem trzeciej osoby, albo ma sufiks dzierżawczy, to wówczas czasownik przechodni w funkcji orzeczenia występuje w formie tzw. koniugacji przedmiotowej (określonej). Jeżeli podmiotem jest I os. l. poj., a dopełnieniem – II os. l. poj. lub mn., wówczas orzeczenie przybiera końcówkę –lak/lek. wyróżnia się 3 (lub 4) stopnie przymiotnika: równy, wyższy (-bb), najwyższy (leg-...-bb), czasem też czwarty: (legesleg-...-bb) Przydawka przymiotna: przed rzeczownikiem określanym, np. jó barát. Zgoda przymiotnika z rzeczownikiem – pod względem liczby, ale tylko kiedy przymiotnik jest orzecznikiem, np. Az asztal nagy. (Stół jest duży), Az asztalok nagyok (Stoły są duże.) Tworzenie przysłówków od przymiotników: za pomocą wielu różnych formantów, np. –l [jól dobrze (jó dobry), rosszul źle(rossz zły)], -n [nagyon bardzo (nagy duży)] ale sok dużo.

38 Forma słownikowa czasownika: 3. osoba liczby pojedynczej trybu oznajmującego czasu teraźniejszego koniugacji podmiotowej. § 29. Węgierskie czasowniki mają 3 tryby: a)oznajmujący b)przypuszczający c)rozkazujący: -w rozkazach, prośbach itp. -w zdaniach podrzędnych po czasownikach wyrażających rozkaz, prośbę, sugestię, życzenie, przyzwolenie itp. -w wyrażających cel zdaniach podrzędnych wprowadzanych przez spójnik hogy że. § 30. Występują 2 czasy: przeszły i teraźniejszy (teraźniejszo-przyszły), [ale czasownik van być ma 3 czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły.] Przyszłość można też wyrażać w sposób złożony: odmiana czasownika posiłkowego fog + bezokolicznik albo przez użycie słowa majd później.

: podmiotem czynności jest 1. os. l. poj., dopełnieniem – 2. os. l. poj. [lub l. mn.]. Formy zaznaczone na czerwono stosuje się dla czasowników ikowych. *) -j-, w zależności od tego, jaka jest ostatnia spółgłoska rdzenia, może się zmienić w -s-, -sz-, -z-.

40 -nélek- nálak 1.2. ter.-przy Koniugacja przedmiotowaKoniugacja podmiotowaos.czas Końcówki trybu przypuszczającego -nék-nák-nének-nának -nétek-nátok-nétek-nátok -nénk-nánk-nénk-nánk -né-ná-ne-na -néd-nád-nél-nál -ném-nám-nék 1. Czas przeszły trybu przypuszczającego tworzy się poprzez dodanie czasownika posiłkowego volna do czasownika, odmienionego w czasie przeszłym trybu oznajmującego.

41 -jelek-jalak jök / -jék-jen / -jék -jék-ják-jenek-janak 33. -jétek-játok-jetek-jatok 22. -jük-juk-jünk-junk 11. -je-ja-jon- / -jék 3. -[je]d-[ja]d-j[él]-j[ál] 2. -jem-jam-jek / -jem-jak / -jam 1. Koniugacja przedmiotowaKoniugacja podmiotowaos. Końcówki trybu rozkazującego Pełne formy 2. os. l. poj. (-jál / -jél, -jad / -jed) mają słabszy odcień. Formy zaznaczone na czerwono stosuje się dla czasowników ikowych, jednak forma -jék obecnie zanika. -j-, w zależności od tego, jaka jest ostatnia spółgłoska rdzenia, może się zmienić w -s-, -sz-, -z-: + -j -ddz-dz -ssz-szt -zz-z -ssz-sz -ss-s (-szt, -st) -C + t -űt -ts -ít -ss + -j -V krótka + t

42 Kauzatywność czasownika wyrażana jest formantem -at/et lub -tat/tet. np.: felébresztetni obudzić kogoś, süttetni kazać coś upiec Modalność – formantem -hat/het np.: bemehetek? czy mogę wejść? § 31. Aspekt nie jest kategorią czasownika § 32. Trzy osoby czasownika § 33. Zgodność orzeczenia z podmiotem: pod względem osoby, liczby. § 34. Możliwość elipsy podmiotu. § 35. Strona - brak, język jest nominatywny

43 d. Zdania oznaczające posiadanie tworzy się poprzez konstrukcję dzierżawczą z użyciem celownika (-nek/nak), sufiksów dzierżawczych i czasownika być np.: (Nekem) van egy könyvem. (Ja) mam książkę. Ádámnak volt egy könyve. Adam miał książkę. § 39. Tworzenie zdań przeczących za pomocą partykuły nem nie, występuje wielokrotne przeczenie. § 40. Tworzenie pytań rozstrzygnięcia: intonacja wznosząco-opadająca lub partykuła -e. § 41. Normalny szyk głównych członów zdania: zwykle SVO (podmiot, orzeczenie, dopełnienie) § 42. Odstępstwa od tego szyku dla celów tematyczno-rematycznych, w funkcji afektywnej. § 43. Uwidacznianie tematyczno-rematycznej struktury zdania poprzez szyk i intonację. § 36. Imiesłowy przymiotnikowe: teraźniejszy ó/ő, przeszły t/tt, przyszły andó/endő § 37. Imiesłowy przysłówkowe: możliwość wyrażenia podmiotu; domyślny podmiot musi być identyczny z podmiotem czasownika nadrzędnego; zakres użycia w porównaniu ze zdaniami podrzędnymi – mniejszy. § 38. Bezokoliczniki są tworzone formantem ni, mogą przyjmować sufiksy osobowe.

44 § 43 b) Szczególne bogactwo lub ubóstwo słownictwa w pewnych dziedzinach: Dwa określenia na kolor czerwony: piros (rumiany), vörös (krwisty). Bogactwo słownictwa opisującego stopnie pokrewieństwa, np.: öcs młodszy brat báty starszy brat hug młodsza siostra nővér starsza siostra nagyszülők dziadkowie[nagy duży] déd- pra- [dédapa ojciec dziadka/babci] ük- prapra- [ükunoka wnuk wnuka] szép- praprapra- [szépanya babka prababci/pradziadka, szép ładny]. 43c. Ew. honoryfikatywne warstwy słownictwa: Występują dwa stopnie zwrotów adresatywnych: maga [w liczbie mnogiej: maguk] – mniej oficjalne ön [w liczbie mnogiej önök] – bardziej oficjalne SŁOWNICTWO

45 hegyi górskicecha-i tanít uczyć-ít -ültanul uczyć się-ul czasownikowych -űgyöngyhajú o perłowych włosach cecha-ú sonkás z szynkązawieranie czegoś-s ízetlen bez gustu-etlen-atlan íztelen bez smakubrak czegoś-telen-talan przymiotnikowych író pisarzwykonawca czynności-ő-ó -és -(cs)ke -ség tanítás nauczanie-ás napocska słoneczkozdrobnienia-(cs)ka przykłady formantów słowotwórczych: szabadság wolnośćrzeczownik abstrakcyjny-ság rzeczownikowych:

46 § 44. Procentowy udział słownictwa odziedziczonego (ugrofińskiego) i zapożyczonego (w stosunku do całego słownictwa): (jednak wśród najczęściej używanych słów aż 80-90% ma pochodzenie ugrofińskie.) Pochodzenie słownictwa węgierskiego:

47 Przykłady słownictwa odziedziczonego: a)uralskie: hal ryba, háló sieć, hab piana, tó jezioro, úszik pływać, víz woda íj łuk, nyíl strzała, ín ścięgno főz gotować, tűz ogień, íz smak holló kruk, kígyó wąż bőr skóra, tű igła, csont kość, kő kamień, öv pas vas żelazo feleség żona, vő teść ugrofińskie: lő strzelać, öl zabijać, lúd gęś meggy wiśnia [pierwotnie jagoda], méh pszczoła, méz miód ház dom, ágy łóżko, ajtó drzwi arany złoto (pożyczka staroirańska), ón cyna, két 2, három 3, négy 4, öt 5, hat 6, húsz 20, száz 100, jobb prawy, bal lewy, év rok, hó miesiąc, ősz jesień, tavasz wiosna vaj masło [pierwotnie tłuszcz], kenyér chleb had wojsko [pierwotnie plemię] ugryjskie: hét 7, tydzień (pożyczka staroirańska), ló koń (mans. lū, chant. law), nyereg siodło (mans. nεwrä, chant. noγer), másodfű ló (mans. kit pum lū) koń pasiony 2 trawami

48 § 45. Historia zapożyczeń wraz z przykładami: I.irańskie A.prairańskie i staroirańskie X p.n.e. – V n.e. [Scytowie, Sarmaci] tehén (krowa), tej (mleko), nemez (filc), tíz (10), bűz (smród) B.późnoirańskie XIII – XV [Alanowie = Jasowie na Węgrzech] alańskie: asszony kobieta, híd most perskie: vár zamek, vám cło, vásár targ II.tureckie A.starotureckie (sprzed zajęcia ojczyzny) k. V – k. IX [Onogurzy, Protobułgarzy, Turcy, Chazarowie, Sabirowie. 2 grupy: środkowoturecka i czuwaska] sár błoto, tenger morze, sárga żółty, sárkány smok harang dzwon, homok piasek, kapu brama bika byk, kecske koza, disznó świnia, tyúk kura, sajt ser, túró twaróg, író maślanka, oroszlán lew, borz borsuk, keselyű sęp, béka żaba, búza pszenica, árpa jęczmień, alma jabłko, gyümölcs owoc, bor wino, sátor namiot, kút studnia, szék krzesło, kép obraz, szűcs kuśnierz, gyöngy perła, tolmács tłumacz, dél południe, kis mały, kék niebieski, bátor odważny –kumańsko-pieczyńskie i osmańsko-tureckie: (X – XIII, XV – XVII) dolmány dolman, papucs kapeć, kávé kawa, dzsida dzida, harács haracz

49 III.słowiańskie (IX, X – XII, XIII – XX) mezsgye, megye, kasza, széna, villa, halom, konkoly, dorong, galamb, munka, szerda, csütörtök, péntek, szomszéd, káposzta, pók, ugar, barázda, szalma, len, gereblye, cseresznye, szilva, málna, galagonya, jávor, patkó, abrak, bárány, kacsa, medve, vidra, giliszta, bolha, pisztráng, rák, csónak, patak, mocsár, porond, udvar, konyha, pince, gerenda, asztal, polc, kulcs, ebéd, vacsora, tészta, kalács, pecsenye, kolbász, szalonna, szoknya, család, cseléd, déd, unoka, bodnár, takács, kovács, kalapács, borotva, korong, abroncs, vödör, király, vajda, ispán, paraszt, pénz, pecsét, karácsony, német, lengyel, szabad, drága, bolond, tompa. IV.niemieckie (XII – XIX) polgár obywatel, püspök biskup, herceg książę, kehely puchar, pék (piekarz), pléh blacha, papír papier, torony wieża, tánc taniec, gyémánt diament, cukor cukier, kóstol kosztować, pisztoly pistolet, cél cel, karalábé kalarepa V.łacińskie (XI – XV, XVI, XVII – XIX) sors los, iskola szkoła, ostya opłatek, gyömbér imbir, petrezselyem pietruszka, sekrestye zakrystia, citrom cytryna, angyal anioł, mód sposób, kar chór, templom kościół, kápolna kaplica, monostor monastyr, oltár ołtarz, mise msza, zsinat synod, paradicsom raj, spongya gąbka, akác akacja, ibolya fiołek, páva paw, patika apteka, január styczeń, február luty, március marzec... tégla cegła

50 słowiańskie (IX, X – XII, XIII – XX) mezsgye miedza, megye komitat, kasza kosa, széna siano, villa widelec, halom wzgórze (chełm), konkoly kąkol, dorong drąg, galamb gołąb, munka praca (męka), szerda środa, csütörtök czwartek, péntek piątek, szomszéd sąsiad, káposzta kapusta, pók pająk, ugar ugór, barázda bruzda, szalma słoma, len len, gereblye grabie, cseresznye czereśnia, szilva śliwka, málna malina, galagonya głóg, jávor jawor, patkó podkowa, abrak obrok, bárány baran, kacsa kaczka, medve niedźwiedź, vidra wydra, giliszta glista, bolha pchła, pisztráng pstrąg, rák rak, csónak czółno, patak potok, mocsár moczary, porond prąd, udvar podwórze, konyha kuchnia, pince piwnica, gerenda belka (grzęda), asztal stół, polc półka, kulcs klucz, ebéd obiad, vacsora kolacja (wieczerza), tészta ciasto, kalács kołacz, pecsenye pieczeń, kolbász kiełbasa, szalonna słonina, szoknya spódnica, család rodzina, cseléd czeladź, déd (pra)dziad, unoka wnuk, bodnár bednarz, takács tkacz, kovács kowal, kalapács młotek, borotva brzytwa, korong krąg, abroncs obręcz, vödör wiadro, király król, vajda wojewoda, ispán żupan, paraszt chłop (prosty), pénz pieniądz, pecsét pieczęć, karácsony święta Bożego Narodzenia (przekraczać), német niemiecki, lengyel polski, szabad wolny, swobodny, drága drogi, bolond błazen (błąd), tompa tępy.

51 VI.romańskie: A)francuskie (XI – XIII, XVIII – XIX) kilincs klamka, szekrény szafa, tárgy rzecz, burzsoá burżuj, kommün komuna B)włoskie (XII – XIV, XVIII – XIX) spárga szparag, strucc struś, piac plac, mandula migdał, narancs pomarańcza, bandita C)rumuńskie (XII, XVI – XVII, XX) áfonya żurawina, bács baca, brindza bryndza KALKI: I.słowiańskie: húsvét = mesovuzem (wielkanoc), húshagyó = mesopust (mięsopust), nagyhét = wielki tydzień II.łacińskie: állam (status), anyag (materia), egyetem (universitatis), mindenható (omnipotens) III.niemieckie: álláspont (Standpunkt), vízesés (Wasserfall), vámmentes (zollfrei), kivéve (ausgenommen), udvarias (höflich) IV.wielojęzyczne: eset (πτωσις, casus, Fall)

52 Przykłady zapożyczeń węgierskich w języku polskim: czaty (csata bitwa) giermek (gyermek dziecko) hejnał (hajnal świt) kocz (kocsi wóz) dobosz (dobos bębniarz, dob bęben) orszak (őrség warta, straż) szereg (sereg szereg) deresz (deres dereszowaty (koń)) gazda (gazda gospodarz) gulasz ( gulyás pastuch bydła, gulyásleves zupa pasterska) juhas (juhász pasterz owiec, juh owca) ogar (agár pies myśliwski) szyszak (sisak hełm)

53 megszentségteleníthetetlenségeskedéseitekért szentségtele n ítít meghe t etle n ségeske d éseitekért dkn. 'święty' cecha brak czas. możl. brak cecha przym. niby- rzecz. 'wasze' caus-fin. 'dlatego że wielokrotnie zachowywaliście się w ten sposób, jakby nie dało się pozbawić was cechy bycia świętymi' 'z powodu waszych niby-uniebezcześciwalności' Prawdopodobnie najdłuższy węgierski wyraz:

54 Prezentację można pobrać ze strony uralia /dl/jw-mny.ppt Bibliografia: Keszler Borbála, Lengyel Klára: Kis magyar grammatika Budapest 2002 Szende Aladár: A magyar nyelv tankönyve középiskolásoknak Budapest 1994 Hajdú Péter: A finnugor népek és nyelvek Budapest 1962 Péter Hajdú: Narody i języki uralskie Warszawa 1971 Eugeniusz Mroczko: Rozmówki węgierskie Warszawa 1978 Georges Kassai, Tamas Szende: Ungarisch ohne Mühe 1994 Wikipedia, The Free Encyclopedia: