Lekarz – biegły z zakresu medycyny sądowej. Akademia Medyczna we Wrocławiu Katedra Medycyny Sądowej Prof. dr hab. Barbara Świątek Lekarz – biegły z zakresu medycyny sądowej.

Pełnienie funkcji biegłego z zakresu medycyny sądowej sytuacja – w mojej ocenie – staje się coraz trudniejsze. Winno ono bowiem dawać, a przestało, satysfakcję zawodową. Winno być, przynajmniej przez prawników choć czasami doceniane. Winno być także godziwie wynagradzane. Oczywiście zdarzają się w praktyce, choć rzadko, wyrazy uznania za np. opracowanie opinii w bardzo trudnej kryminalnej sprawie, czy w tzw. „sprawie lekarskiej”. Jednakże uznaniu jednej strony procesowej np. pokrzywdzonego i prokuratora, towarzyszy zazwyczaj niezadowolenie drugiej strony tj. podejrzanego lub oskarżonego i ich obrońcy. Niezadowolenie przybiera różne, niekiedy bardzo nieprzyjemne dla biegłego formy.

Niniejsza praca dotyczy problemów, związanych przede wszystkim z formalnymi wymogami pełnienia funkcji biegłego sądowego; wartość merytoryczna opinii sądowo-lekarskiej to temat pozostający w zasadzie poza oceną biegłego – autora opinii czy też innego biegłego.

Podstawowymi problemami, związanymi z pełnieniem funkcji biegłego sądowego niezmiennie pozostają: tryb powoływania biegłego, zakres opiniodawstwa, udział biegłego w postępowaniach i rozprawach sądowych, pozycja biegłego sądowego w społeczeństwie

TRYB POWOŁYWANIA BIEGŁYCH Zarówno w sprawach karnych jak i cywilnych biegli powoływani są bezpośrednio (jako osoba) lub pośrednio (jako instytucja) w oparciu o artykuły kodeksu postępowania karnego i kodeksu postępowania cywilnego. Stanowią one prawną podstawę powoływania „biegłego” względnie „instytucji naukowej lub specjalistycznej”. Z kolei art. 195 kpk stanowi, „że do pełnienia czynności biegłego jest obowiązany nie tylko biegły sądowy, lecz także każda osoba, o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie.

TRYB POWOŁYWANIA BIEGŁYCH Kodeksy postępowania karnego i cywilnego rozróżniają: biegłego sądowego czyli osobę wpisaną na listę sądu okręgowego, biegłego do sprawy, instytucję naukową. Teoretycznie, przy wpisywaniu lekarza na biegłego „z listy” stawiane są określone wymagania i trudno sobie wyobrazić by na listę biegłych z dziedziny psychiatrii został wpisany lekarz nie posiadający specjalizacji. Natomiast medycyna sądowa traktowana jest wielokrotnie jako dziedzina z jednej strony pozaspecjalistyczna, z drugiej zaś jako związana z wieloma specjalnościami lekarskimi . Jest to powodem wpisywania na listę biegłych z zakresu medycyny sądowej np. chirurgów, ortopedów ale przede wszystkim lekarzy bez specjalizacji .

TRYB POWOŁYWANIA BIEGŁYCH Mimo iż jestem konsultantem wojewódzkim ds. medycyny sądowej, mnożą się poza moją świadomością biegli „mający odpowiednią wiedzę „ w dziedzinie, za której poziom jestem teoretycznie odpowiedzialna. Łatwość wpisania się na listę biegłych umożliwia pełnienie , nawet niejako „etatowe” tej funkcji osobom, których nie tylko wiedza ale także cechy osobowościowe i postawa etyczna nie predysponują do tego. W zasadzie ciągle wystarcza tylko „chęć szczera”.

W praktyce dochodzi jednakże do sytuacji odwrotnej – osoba ma wiedzę i umiejętność opiniowania sądowo-lekarskiego, ale nie ma chęci pełnienia funkcji biegłego. Wydawałoby się, że osoba taka, zgodnie z konstytucyjnym prawem do samostanowienia (wolnej woli) każdego człowieka po prostu odmawia i na tym sprawa się kończy. Niestety pojawia się wówczas kodeksowe określenie „jest obowiązana każda osoba”, wolna wola człowieka staje się ustawowo a zatem zgodnie z prawem ograniczona, a zwolnienie z tego obowiązku uzasadniają jedynie sytuacje przewidziane w kodeksie. Uzasadnieniem odmowy pełnienia czynności biegłego nie może być zatem brak chęci, brak wolnego czasu, brak zgody na wysokość wynagrodzenia. tych stron.

Dla obciążonego pracą opiniodawczą medyka sądowego jedyną możliwością obrony jest podanie zleceniodawcy realnego terminu opracowania opinii (wiele miesięcy, a niektóre Zakłady Medycyny Sądowej podają np. w sprawach cywilnych nawet 2 lata). Oczywiście trudno taki termin nazwać przyzwoitym, który to termin prawo sądzącym się i sądzonym gwarantuje. Czy z powyższego wynika, że w Polsce istnieje przymus pracy?. Na takie pytanie sąd, odpowiedział – przymusu pracy w Polsce nie ma, istnieje jednak obowiązek pełnienia czynności biegłego, który można egzekwować środkami prawnymi. Pełnienie funkcji biegłego to zatem szczególne zajęcie – jest obowiązkowe, należy je wypełnić w określonym czasie, zakresie i nie wolno przy tym uzgadniać warunków finansowych tej usługi (wynagrodzenie przyznaje zleceniodawca opinii po zapoznaniu się z nią i oceną jej „przydatności” i jest to inny, równie interesujący temat).

Opracowywany bardzo długo przez Ministerstwo Sprawiedliwości projekt „Ustawy o biegłych” niewiele zmieni; proponuje on rejestrację w Ministerstwie wszystkich biegłych (aczkolwiek i osoba niezarejestrowana mogłaby być, choć wyjątkowo biegłym) i bardzo rozbudowaną procedurę związaną z odpowiedzialnością dyscyplinarną biegłych. O ile niedotrzymanie terminu opracowania opinii będzie przewinieniem dyscyplinarnym, medycy sądowi będą nader często obwinionymi.

ZAKRES OPINIODAWSTWA W rozważaniu na temat zakresu opiniodawstwa sądowo-lekarskiego, bardzo ważnymi problemami są: udział w opiniowaniu lekarzy różnych specjalności, co jest regułą przy opracowywaniu opinii mających na celu ocenę prawidłowości postępowania lekarskiego (tzw. sprawy „ o błąd lekarski”), ustalanie zdolności do odbywania kary pozbawienia wolności i uczestniczenia w postępowaniu karnym, jak również w sprawach cywilnych odszkodowawczych czy dotyczących zdolności „testamentowania”,

ZAKRES OPINIODAWSTWA zlecanie wysokospecjalistycznych badań dodatkowych – tomografii komputerowej, rezonansu magnetycznego, EEG a nawet obserwacji szpitalnej. W ten sposób biegły zamienia się w organizatora trudnoosiągalnych a często nie uzasadnionych wskazaniami, badań. Sądy wyrażają zazwyczaj zgodę na wszelkie żądania stron, obawiając się, iż odmowa może stanowić formalną podstawę odwołania od orzeczenia,

ZAKRES OPINIODAWSTWA granica zgody biegłego na zakres zlecanych czynności opiniodawczych. Zasygnalizowałam konieczność uzyskania zgody na zlecane konsultacje i badania dodatkowe. Ważniejszym problemem jest narzucanie biegłemu przez zleceniodawcę założenia przyjętego jako pewnik, z którymi to założeniami biegły się nie zgadza. Mogą to być np. konkluzje opinii wydanych przez innego biegłego czy wyroki sądu . Dotyczy to najczęściej spraw cywilnych, w których pozew oparty jest o wyrok w procesie karnym, a w procesie tym wydana przez biegłego opinia jest – zdaniem biegłego – nieuzasadniona.

ZAKRES OPINIODAWSTWA Realizacja zleconego zakresu opinii zależy oczywiście od zgromadzonych w sprawie dowodów. Brak dokumentacji lekarskiej, jej nieczytelność, brak zeznań najważniejszych świadków, a zwłaszcza brak badań pośmiertnych w przypadkach dotyczących zgonu człowieka, utrudnia znacząco a niekiedy nawet uniemożliwia opracowanie jednoznacznej opinii. Przybierać ona wówczas może charakter tzw. opinii abstrakcyjnych.

UDZIAŁ BIEGŁYCH W ROZPRAWACH SĄDOWYCH Opracowanie opinii sądowo-lekarskiej niesie za sobą bardzo realną możliwość wezwania jej autora (autorów) na rozprawę sądową w celu przesłuchania. Co prawda kodeksy stanowią, że przesłuchania biegłych należy dokonać „w razie potrzeby” oraz „jeżeli opinia jest niepełna lub niejasna”, to w praktyce bardzo często, tylko ze względu na żądania stron, sąd wzywa biegłych. Na rozprawie biegli bardzo często potwierdzają jedynie ustnie wydaną opinię, równie często odpowiadają na pytania wyjaśnione w opinii

UDZIAŁ BIEGŁYCH W ROZPRAWACH SĄDOWYCH Zdarzają się jednak sprawy, niekiedy nawet pozornie jednoznaczne opiniodawczo, które nagle po wydaniu opinii komplikują się, znajdują się nowe dowody, oskarżony zmienia wyjaśnienia w stosunku do swoich zeznań w charakterze świadka. Wówczas nieraz wielogodzinne przesłuchania biegłego stają się wywodami zupełnie nowej, nieraz innej w treści opinii.

UDZIAŁ BIEGŁYCH W ROZPRAWACH SĄDOWYCH Istnieją prawne możliwości, by sąd, zamiast wzywać biegłego na rozprawę, zlecił wydanie na piśmie opinii uzupełniającej, bądź skorzystał z możliwości przesłuchania biegłego w miejscu jego zamieszkania w ramach pomocy prawnej. Na zastosowanie tych procedur muszą jednakże wyrazić zgodę obie strony a sąd bardzo rzadko decyduje się na podjęcie decyzji wbrew woli którejś ze stron. Uchylanie się biegłego od stawiennictwa przed sądem powoduje zastosowanie środków dyscyplinujących w formie grzywny i niejednokrotnie groźby doprowadzenia przez policję . Jeżeli przyczyną niestawiennictwa jest zły stan zdrowia biegłego, winien on przedłożyć usprawiedliwienie zgodne z obowiązującym rozporządzeniem.

Inne problemy z tej dziedziny biegły a świadek: w praktyce zdarzają się próby uczynienia, wbrew jednoznacznym przepisom, z biegłego świadka. Spotykane są nawet określenia biegły – świadek. przesłuchanie przed sądem w charakterze świadka na okoliczność wydanej dla innego zleceniodawcy opinii

Inne problemy z tej dziedziny zlecanie biegłym uzgodnienie opinii : w niektórych sprawach, zwłaszcza skomplikowanych – kryminalistycznych i tzw. lekarskich wydawanych jest zazwyczaj dwie, a czasami nawet kilka, nierzadko sprzecznych ze sobą opinii. Sąd wzywa zazwyczaj na rozprawę sadową autorów opinii i każdy z nich ma okazję uzasadnić swoje stanowisko. Niestety zdarza się, że sąd usiłuje zmusić biegłych do „uzgodnienia”, nieraz skrajnych opinii

Inne problemy z tej dziedziny oddzielne przesłuchiwanie biegłych, wydających opinię zespołowo. W praktyce zdarza się nawet wyproszenie z sali biegłych podczas przesłuchiwania innych uczestników procesu – jest to już poważne uchybienie proceduralne, zachowanie się uczestników rozprawy sądowej

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE Przeciętny człowiek wie tyle o biegłych, ile wiadomości na ich temat dostarczą mu media lub znajomi. Oczywiście może się osobiście zetknąć z biegłymi gdy stanie się uczestnikiem postępowań sądowych. Media nie przedstawiają, niestety, biegłych w dobrym świetle; obiektywne przedstawienie ich pracy nie byłoby interesujące. Interesujące jest natomiast upowszechnienie negatywnej oceny opinii przez osobę, zainteresowaną jej treścią

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE Olbrzyma ilość programów interwencyjnych powoduje, że każda niezadowolona osoba znajdzie chętnego do opisu jej „krzywdy” dziennikarza. W audycji bardzo rzadko prezentowane są stanowiska fachowców czy biegłych. Jeżeli dziennikarz stwarza nawet takie możliwości, to nie informuje biegłego o treści wypowiedzi strony przeciwnej. Biegły mówi wówczas nie na temat, co czyni go niewiarygodnym. Biegły staje się także obiektem różnego rodzaju agresji osób niezadowolonych z treści opinii. Pisma pełne obelg i pogróżek nie są czymś nadzwyczajnym. Jeden z powodów, dla którego treść opinii była nawet korzystna, ale tego nie pojął, co pewien czas rozsypuje w pomieszczeniach Zakładu Medycyny Sądowej obelżywe ulotki o przekupności biegłych.

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE Autorki szokujących pomówień, opublikowanych w tygodniku (autor opublikował naszą replikę), mają sprawę sądową o pomówienie. Dziennikarze uznali to za skandal („nie dość ,że pokrzywdzone przez los, to prześladowane przez Zakład”) – w mediach ukazały się artykuły prasowe i audycje telewizyjne o krzywdzeniu przez biegłych i wymiar sprawiedliwości tych kobiet. Żadne z moich sprostowań nie zostało uwzględnione.

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE Problemem stały się pozwy o zadośćuczynienie przeciwko biegłym. Podstawą pozwów jest ochrona dóbr osobistych , związana z określeniami zawartymi w treści opinii . Celują w tym lekarze skazani za popełnienie błędu lekarskiego. Np. jeden z nich zażądał odszkodowania za stwierdzenie iż jego postępowanie było nieprawidłowe, a to podważa do niego zaufanie pacjentów. Inny zażądał bardzo wysokiego odszkodowania, gdyż sąd wydał wyrok skazujący go m.in. na karę dodatkową okresowego pozbawienia prawa wykonywania zawodu, w związku z czym ponosi straty finansowe.

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE Osoby niezadowolone z treści opinii zawiadamiają także prokuratury o popełnieniu przez biegłego przestępstwa , najczęściej wydania fałszywej opinii czy domniemanej korupcji. Kierują też skargi do sądu lekarskiego.

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE Niniejsze wywody przedstawiają negatywne strony pełnienia funkcji biegłego, o których w zainteresowanych środowiskach i publicznie mówi się wyjątkowo rzadko i w ograniczonym zakresie. Przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości nie mają zwyczaju pytać o stopień komfortu pracy biegłego. Do problemów merytorycznych i formalnych dochodzą jeszcze problemy finansowe, o których publicznie, zdaniem wielu zainteresowanych, nie wypada mówić. Na szczęście, w większości spraw, współpraca pomiędzy biegłym a organami wymiary sprawiedliwości układa się dobrze i jest efektywna tym bardziej im większe są kompetencje obu stron.