2. W PROWADZENIE DO NAUKI O JĘZYKU A1NJ * 3003-K1A1NJ S TUDIA STACJONARNE 2011/2012 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW Konsultacje: środa , pok. 1 Strona przedmiotu szukaj pod:
1. Przedmiot językoznawstwa. 2. Cechy definicyjne języka naturalnego. 3. Struktura języka I: morfologia. 4. Struktura języka II: składnia. 5. Formalne rozumienie języka. 6. Podstawy leksykologii. Leksykografia. 7. Zróżnicowanie języków świata. Podstawy typologii. –2–2 Program wykładu
Wykład 2 Cechy definicyjne języka naturalnego –3–3
Jak opisać JN strukturalnie? Model urządzenie funkcjonujące jak oryginał. Co jest tym oryginałem (= obiektem opisu)? Umowa: JN NS. Co modelujemy? Kompetencja idealnego NSa. –4–4 Modelowanie
Kompetencja NSa umiejętność: a. odróżniania wyrażeń poprawnych od niepoprawnych, b. interpretowania ( rozumienia) wyrażeń poprawnych, c. wytwarzania wyrażeń poprawnych. –5–5 Kompetencja językowa
Zdanie poprawne nie musi być sensowne: Słowiki pokąsały nas po ołówku. Colorless green ideas sleep furiously. Umarł ten nieśmiertelny żonaty kawaler. Wyrażenie sensowne nie musi być zdaniem poprawnym: * Słowikie kląskać w ogrodu. * … you is my baby… * Kupi pan pięć kilogramy cementu? –6–6 Poprawność a sensowność
–7–7 Opis JN to przy pewnych założeniach jego gramatyka. Jest konwencjonalny i arbitralny. Model to idealizacja: wyostrzenie uogólnienie uproszczenie Istnieje nieograniczenie wiele poprawnych modeli (= opisów) danego JN. Model JN
Opisywany obiekt to czarna skrzynka. Językoznawca potrzebuje danych empirycznych. Dane: teksty rzeczywiste, teksty preparowane, sądy NSa o nich. Zbiór tekstów – korpus. –8–8 Dane empiryczne
Korpusy tekstów Dziś – bardzo wiele korpusów na nośniku informacji. Na przykład: PELCRA LOB Corpus (LancasterOslo/Bergen) BNC (British National Corpus)..... –9–9 Korpusy
–10 Korpusy Korpus PWN
–11 Korpus PWN Korpusy
–12 Korpus PWN Korpusy Korpus IPI PAN
–13 –PELCRA Polish-English Language Corpora for Research and Application (Uniwersytet Łódzki) Korpusy
–14 BNC Korpusy
Tekst – wytwór NSa: produkt kompetencji językowej. Po rzeczach ich poznacie je (Ewangelia). Rozróżnienie langue – parole (F. de Saussure) mowa – mówienie system – tekst –15 Tekst
System:jeden jedyny abstrakcyjny zamknięty pozaczasowy Tekst: jeden z bardzo wielu konkretny będący elementem zbioru otwartego zlokalizowany w czasie i przestrzeni linearny –16 System a tekst
Teksty: mówione pisane (śpiewane) brajlowskie owe sms-owe migane (SJM) Reprezentują one odmiany diakrytyczne JN. –17 Typologia tekstów
Dwu-(trój-)poziomowość znaku Znak ma: kształt (formę) treść (funkcję) Składniki kształtu znaku – cegiełki asemantyczne: diakryty. Hierarchia składników tekstu: diakryty znaki proste znak złożone –18 Poziomy znaku
Jan pije od wczoraj. Znaki Znak złożony: od + wczoraj Znaki proste: od wczoraj Nieznaki Diakryty: o, d, w, c, z, o, r, a, j –19 Znaki i diakryty
Diakryty Diakryty języka naturalnego: głoski, allofony, fonemy litery, grafemy sześciopunkty Ale także: elementy składowe cegiełek: piksele, krzywe, pociągnięcia pędzla,..., cechy artykulacyjne lub akustyczne,... –20 Znaki i diakryty
Jednostki tekstu reprezentują jednostki systemu. JT – okaz (token), JS – typ (type). Jakie JS są reprezentowane przez następujące JT: mamami, MAMAMI, mamami kot, kota, kotu kupić, napisać, jeść Kto przyszedł?, Umrzesz ty., Wszyscy tu wczoraj rzygali. –21 Okaz i typ
Empirysta ogląda próbki (okazy) widzi typy opisuje typy Procedury analityczne: segmentacja (= wyodrębnienie najprostszych składników) strukturyzacja (= uchwycenie konstrukcji) Główne techniki: substytucja hipotezy analogii –22 Badanie empiryczne: podstawy
mamyczas, mamygotówkę, mamydużodługów: czas = gotówkę = dużodługów śpimy, czytamy, jemy: śpi = czyta = je śpię, śpisz, śpi: ę = sz = Symbol =: równoważność dystrybucyjna (swobodna wymienność). Polowanie na opozycję... –23 Substytucja
małego, nowego, drugiego: mał- = now- = drugi- dzieciśpią, wszyscyśpią, czterykobietyśpią: dzieci = wszyscy = czterykobiety śpiiśpi, mamęiojca, wczorajiprzedwczoraj: ZDANIE + i + ZDANIE = RZECZOWNIK + i + RZECZOWNIK = PRZYSŁÓWEK + i + PRZYSŁÓWEK –24 Hipoteza analogii
Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami wtedyśmystanęliwpoprzekjezdni mójsynsięwszystkiegoboi żydkarabinnosi –25 Segmentacja
Jaś widziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami Bo: On widziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami Jaś umarł Jaświdziałwczorajżukazczarnymi skrzydełkami Bo: Jaświdziałwczorajżukazczarnymi nóżkami skrzydełkami = nóżkami –26 Segmentacja
Jaświdział wczoraj żukazczarnymiskrzydełkami Bo: Jaświdział przeddziesięciomadniami żukazczarnymiskrzydełkami wczoraj = przeddziesięciomadniami Substytucja udana!!! –27 Segmentacja
Nie: Jaświdziałw czorajżukazczarnymiskrzydełkami Nie: Jaświdział wczorajżuka zczarnymiskrzydełkami Nie: Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydeł kami –28 Segmentacja
wtedyśmy stanęli w poprzek jezdni -śmy... stanęli(nieciągłość) w poprzek (całość) mój syn się wszystkiego boi \ / się... boi (nieciągłość) żydka rabin nosi czy żyd karabin nosi –29 Segmentacja
Postulat: staramy się dzielić na dwa... Technika substytucji. Równoważność dystrybucyjna = swobodna wymienność. Polowanie na opozycję – szukanie minimalnych różnic kształtu: par minimalnych. –30 Segmentacja
Szukamy różnic kształtu. Najmniejsza różnica: a. COŚ – NIC. b. cecha a – cecha nie-a a. Doniczka z pelargonią w oknie jako znak: możesz wejść. Opozycja DONICZKA : –31 Szukanie opozycji
1. Znaki zerowe (puste): Jaś- (bo: Jasia, Jasiowi, Jasiem,...) czytał- - (bo: czytałem, czytało, czytaliśmy,...) Końcówki zerowe (puste) umarł (bo: Jan umarł) Podmiot domyślny ale nie: wczoraj- (miałem czas) nie: że- (przyjdę, nie mówiłem) nie: za- (domem jest sad) –32 Kłopoty z parami minimalnymi
2. Wariancja (= synomimia) Kształt1 Kształt2, ale Znaczenie1 = Znaczenie2 (profesorz)y – (profesor)owie (stoł)ów – (kosz)y – (szkół) – (kośc)i (nauczy)ciel – (gr)acz – (piek)arz – (łow)ca – (mont)er taksówkarz – złotówa – taryfiarz Masz czas? – Czy masz czas? –33 Kłopoty z parami minimalnymi
Wariancja – zabezpieczenie systemu. Problem: które różnice kształtu są funkcjonalnie istotne (= relewantne)? Nieistotne (nierelewantne): profesorz- – profesor-; -owie – -y -ciel – -acz – -arz – -ca – -er Istotne (relewantne): nauczy- – gr- – pie- – łow- – mont -owie – ów – -om... –34 Kłopoty z parami minimalnymi
–35 = Kłopoty z parami minimalnymi
3. Neutralizacja (= honomimia, wieloznaczność, polisemia) Kształt1 = Kształt2, ale Znaczenie1 Znaczenie2 dziewczyny: dop, poj – mian, mno – bier, mno – woł, mno od DZIEWCZYNA mam: dop, mno od MAMA; 1os, poj, ter od MIEĆ; 2os, poj, roz od MAMIĆ Strzeż kolegi ojca.: ojca (czyjego?) – kolegi (czyjego?) Neutralizacja opozycji – defekt systemu. Wszystkie JN mają ten defekt!!! –36 Kłopoty z parami minimalnymi
–37 Zepsuty semafor Kłopoty z parami minimalnymi
Jaświdziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami Jaś widziałwczorajżukazczarnymiskrzydełkami widziałwczoraj żukazczarnymiskrzydełkami widział wczoraj żuka zczarnymiskrzydełkami –38 Strukturyzacja
* Jaświdziałwczorajżuka zczarnymiskrzydełkami ? widział wczorajżukazczarnymiskrzydełkami * żukaz czarnymiskrzydełkami * zczarnymi skrzydełkami * skrzydeł kami –39 Strukturyzacja
–40 Strukturyzacja
Z czego jest zrobiony (lub: robi się) tekst: a. z liter, głosek lub sylab,DIAKRYTY b. z morfemów,ZNAKI c. ze słów, d. z fraz, e. ze zdań, f. z wypowiedzeń? –41 Jednostki elementarne
Nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą. Ad a.: diakryty Litery n/a/s/i n/o/w/i f/l/e/c/i/ś/c/i k/t/ó/r/y/c/h w/y/s/ł/a/n/o n/a u/r/l/o/p –42 Jednostki elementarne
Głoski n/a/ś/i/n/o/v/i/f/l/e/ć/i/ś/ć/i/k/t/u/r/ y/ /v/y/s/u,/a/n/o/n/a/u,/u/r/l/o/p... Sylaby na/śi/no/vi/fle/ći/śći/ktu/ry /vy/su,a/no/na/u,ur/lop... Tekstu nie robi się z diakrytów!!! Opis diakrytów nie należy do gramatyki. –43 Jednostki elementarne
Ad b.-f.: znaki Morfemy nas/i now/i flec/iśc/i któr/ych wy/sła/no na urlop/ powiedzie/l/i/ sw/emu dyryg/ent/ow/i że nie wróc/ą Słowa Nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą. –44 Jednostki elementarne
Frazy a. o nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, o powiedzieli o swemu dyrygentowi o, że nie wrócą b. o nasi nowi fleciści o, których wysłano na urlop –45 Jednostki elementarne
o nasi o nowi fleciści o nowi o fleciści o których o wysłano o na urlop o na o urlop o swemu o dyrygentowi –46 Jednostki elementarne
Zdania nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą, których wysłano na urlop, że nie wrócą –47 Jednostki elementarne
Konstrukcje Znak złożony to konstrukcja. Podstawowy problem: łączliwość. Dwa typy konstrukcji: -konstrukcje morfologiczne, -konstrukcje składniowe. Gramatyka JN typu polszczyzny: - morfologia, - składnia. –48 Znaki złożone
Tematy: fleciśc- wysła-SŁOWOTWÓRSTWO dyrygent- Formy wyrazowe: nasi fleciści którychFLEKSJA wysłano urlop –49 Morfologia
Frazy: SKŁADNIA o nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, o nasi nowi fleciści o nowi fleciści Zdania:SKŁADNIA o nasi nowi fleciści, których wysłano na urlop, powiedzieli swemu dyrygentowi, że nie wrócą o których wysłano na urlop o że nie wrócą –50 Składnia
1. Językoznawca opisuje kompetencję językową NSa, czyli buduje model JN. 2. Opis JN to jego gramatyka. 3. Dane empiryczne: korpus tekstów. 4. Znaki mają trzy poziomy struktury: [diakryt –] znak prosty – znak złożony. 5. Poziomy abstrakcji: okazy i typy. 6. Rozbieżności między kształtem a znaczeniem: wariancja i neutralizacja. 7. Dwa typy konstrukcji (czyli: znaków złożonych): konstrukcje morfologiczne i konstrukcje składniowe. 8. Gramatyka języka polskiego obejmuje morfologię i składnię. –51 Podsumowanie