Rzeszów, 29-30 czerwca 2009 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych Nr zadania - ZB 15 1 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 1 1

Partnerzy - ZB 15 1) Politechnika Lubelska - prof. dr hab. inż. Tomasz Sadowski 2) Politechnika Rzeszowska - dr hab. inż. Jarosław Sęp, prof. PRz 3) Politechnika Częstochowska - dr inż. Piotr Lacki 4) Instytut Maszyn Przepływowych PAN (Gdańsk) - prof. dr hab. inż. Piotr Doerffer 2 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 2 2

Przedstawienie głównych wniosków z wykonanych prac teoretycznych w zakresie analizy stanu wiedzy w odniesieniu do profilu ZB15 A. Główne rodzaje połączeń stosowanych w lotnictwie: -połączenia mechaniczne (za pomocą nitów, śrub i sworzni), stosowane przy łączeniu elementów metalowych, ceramicznych oraz wykonanych z kompozytów o osnowie metalowej -połączenia za pomocą klejów elementów wykonanych z metali, kompozytów polimerowych, stopów metalowych paneli cienkościennych, przy zastosowaniu materiałów dodatkowych (lutowane, spawane: łukowe, laserowe - LBW, wiązką elektronów – EBW, spajanie poprzez spiekane warstwy proszkowe)‏ zgrzewane tarciowe – FSW, zgrzewanie dyfuzyjne - połączenia kombinowane (hybrydowe)‏ 3 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 3 3

B. Połączenia mechaniczne: Połączenia nitowe są krytycznymi miejscami struktury samolotu i w głównej mierze decydują o jej trwałości zmęczeniowej; decydujący wpływ na trwałość zmęczeniową tego połączenia ma technologia zamykania nitu; Są już opracowane rozwiązania konstrukcyjne nitów mające za zadanie wyeliminowanie odkształceń trzonu nitu w procesie jego zamykania. Są to łączniki typu Hi-Lok opracowane i opatentowane przez firmę Hi-Shear Corporation. Celowe jest określenie optymalnej krzywizny trzonu nitu ze względu na właściwości wytrzymałościowe złącza; Celowe jest opracowanie konstrukcji nitu złożonego z dwóch nitów składowych różniących się trzonem (jeden z trzonem w kształcie trzpienia, drugi z trzonem w kształcie tulei) 4 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 4 4

B. Połączenia mechaniczne: Analiza cech materiałów stosowanych na śruby w konstrukcjach lotniczych wskazuje na konieczność szerszego zastosowania materiałów na bazie niklu także w innych obszarach zastosowań połączeń określanych jako wysoko obciążone; Wymagania konstrukcji lotniczych oraz charakterystyki zastosowanych materiałów wymuszają konieczność zastosowania szczególnych technologii wytwarzania oraz montażu elementów połączeń śrubowych zmuszając do poszukiwania szczególnych rozwiązań technologicznych zapewniających właściwe, bezpieczne funkcjonowanie połączeń w trudnych warunkach eksploatacyjnych konstrukcji lotniczych; Wskazanym jest poszukiwanie bardziej doskonałych rozwiązań ze względu na zapewnienie funkcji wytrzymałości, lekkości, szczelności, odporności na bardzo niskie lub bardzo wysokie temperatury w zależności od elementu konstrukcji lotniczej. 5 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 5 5

C. Połączenia klejowe: Połączenia za pomocą klejów stosowane są powszechnie do łączenia części: metal/metal , metal/struktura plastra pszczelego (utwardzanie w wysokiej temperaturze), metal/metal (utwardzanie w niskiej temperaturze), oraz innych materiałów polimerowych i kompozytowych. Zasadniczymi problemami w uzyskaniu efektywnego mechanizmu połączenia klejowego są: dobór odpowiedniego kleju, odpowiednie przygotowanie powierzchni łączonych, ich dopasowanie, oraz proces utwardzania; W przypadku konieczności zastosowań połączeń za pomocą klejenia, które poddane są działaniu wysokich temperatur, stosuje się poliamidy FM34® przenoszące obciążenia do 5400C. Stosowany jest również klej na bazie żywicy fenolowej HT®424, który nie wykazuje spadku wytrzymałości w ciągu 40 tys. h w temperaturze 2600C. 6 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 6 6

C. Połączenia klejowe: Połączenia klejowe przeznaczone do zastosowań lotniczych badane są również w celu określenia ich odporności na działanie czynników mogących potencjalnie zmniejszyć ich wytrzymałość (promieniowanie, zmiany temperatury, płyny eksploatacyjne, woda, mocznik, Kleje przeznaczone do łączenia elementów konstrukcji lotniczych są modyfikowane również przez różnorodne dodatki, przykładowo stosuje się: nanocząstki krzemionki, włókna szklane i proszek szklany; Badania wytrzymałości lotniczych połączeń klejowych obejmują prowadzone są w temperaturach od -2000C do +5000C 7 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 7 7

C. Połączenia lutowane: Postępy w technologiach lutowniczych polegają na uzyskiwaniu nowych, głównie wieloskładnikowych stopów eutektycznych oraz pojawiających się możliwościach unikania drogich lutowniczych technologii próżniowych; Prowadzone są również badania nad zastosowaniem lutowania do połączeń stopów tytanu z materiałami kompozytowymi na bazie ceramiki; Badania połączeń lutowanych stopów tytanu wskazują również na możliwość zwiększania ich wytrzymałości poprzez zastosowanie cienkich folii metalowych 8 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 8 8

D. Połączenia spawane i zgrzewane: Obecnie wprowadzane technologie spawalnicze cechują się dążeniem do stosowania silnie skoncentrowanych źródeł ciepła, niekiedy symultanicznie. Wdraża się zatem spawanie zwężonym łukiem (plazmowe), wiązką światła, w tym laserowego, oraz hybrydowe: spawanie łukiem i wiązką lasera. Prace te mają na celu użycie w praktyce przemysłowej źródeł ciepła dużej mocy, przy ograniczeniu pola oddziaływania ciepłem na łączone materiały, a więc radykalne zwiększenie gęstości źródeł ciepła; Spawanie łukowe, dzięki postępom w konstrukcji zasilaczy łuku opartych o inwertorowe przetwarzanie energii oraz elektroniczne sterowanie zjawiskami przebiegającymi w łuku jest grupą perspektywicznych i dynamicznie rozwijających się technologii, mogących znaleźć znacznie szersze zastosowanie w przemyśle lotniczym. Najintensywniejszy rozwój dotyczy różnorodnych technologii spawania w osłonach gazowych, których aplikacje mogą okazać się korzystne już w najbliższej przyszłości. 9 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 9 9

D. Połączenia spawane i zgrzewane: -Istnieje możliwość zastosowania spawania również do łączenia elementów z kompozytów węglowych; stosuje się w tym celu specjalną siatkę oporową; Technologie zgrzewania również podlegają ekonomizacji, polegającej na szerszym stosowaniu zgrzewania tarciowego, w tym zgrzewania z mieszaniem materiału (FSW); Zgrzewanie tarciowe jest technologią o minimalnej energochłonności, dużym współczynniku pewności technologicznej, a złącza zgrzewane tarciowo osiągają właściwości zbliżone do posiadanych przez materiały rodzime; Wytrzymałość połączeń zgrzewanych można zwiększyć wprowadzając cienkie folie metalowe pomiędzy łączone elementy 10 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 10 10

E. Połączenia kombinowane (hybrydowe): -Istotnym zagadnieniem jest dobór do tego typu połączeń kleju o odpowiednim module sprężystości postaciowej, Połączenia kombinowane przewyższają połączenia składowe przede wszystkim wytrzymałością zmęczeniową; W połączeniach tego typu stosuje się kilka klejów jednocześnie 11 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 11 11

2. Przedstawienie głównych wniosków z dokonanych wizyt studyjnych w przedsiębiorstwach Doliny Lotniczej w kontekście uwzględnienia potrzeb przemysłu lotniczego dotyczących B+R W ramach ZB15 w okresie sprawozdawczym przeprowadzono 4 wizyty studyjne w następujących Zakładach Doliny Lotniczej: WSK „PZL-Rzeszów” S.A. (25.03.2009 – wizyta w zakładzie), PZL-Mielec Sp.z o.o. ( 30.04.2009 – wizyta w zakładzie), Pratt & Whitney Kalisz (13.05.2009 – wizyta w zakładzie), PZL-Świdnik S.A. (03.06.2009 – wizyta w zakładzie), 12 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 12 12

Potrzeby sygnalizowane przez WSK Rzeszów: - Opracowanie technologii spawania (metodą TIG, spawania plazmowego, spawania EBW i LBW) nadstopów niklu ze stalami stopowymi dla różnych typów złączy z zachowaniem lotniczych wymagań jakości spoin. - Opracowanie technologii spawania (metodą TIG, spawania plazmowego, spawania EBW i LBW) stopów tytanu ze stalami stopowymi dla różnych typów złączy z zachowaniem lotniczych wymagań jakości spoin. - Opracowanie optymalnych parametrów spawania EBW połączeń doczołowych (bez zamka) dla stali stopowych, nadstopów niklu i stopów tytanu z zachowaniem lotniczych wymagań jakości spoin. - Opracowanie technologii zautomatyzowanego napawania zamków łopatek metodą spawanie TIG i laserowego (LBW). - Opracowanie i wdrożenie technologii lutowania próżniowego i indukcyjnego komponentów lotniczych o obniżonej strefie dyfuzji. - Symulacja procesów spawania metodami TIG i plazmowego z wykorzystaniem istniejących programów MES. 13 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 13 13

Potrzeby sygnalizowane przez Pratt&Whitney Kalisz: - opracowanie i wdrożenie metody przygotowania powierzchni pod złącza klejone masami silikonowymi poliuretanowymi; zwiększenie zwilżalności lutowia podczas procesu lutowania twardego części typu aparat kierujący, (stal martenzytyczna), przewód rurowy (stal austenityczna); - opracowanie metody efektywniejszego wykonywania uszczelek poliuretanowych: (opracowanie instalacji do napełniania form, optymalizacja procesu. - niedostateczne wykalibrowanie szczelin lutowniczych złącz rurowych charakteryzujących się niedostatecznym współczynnikiem pewności technologicznej. 14 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 14 14

Potrzeby sygnalizowane przez PZL Mielec: spawanie elementów wykonanych ze stali 30HGSA, technologia spawania wspornika tytanowego w komorze argonowej wymaga udoskonalenia, doskonalenia wymagają połączenia klejowe elementów kompozytowych; opracowanie technologii spawania tulei z manganowej stali niskostopowej; zainteresowanie rozwojem technologii nitowania 15 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 15 15

Potrzeby sygnalizowane przez PZL Świdnik: - eliminacja problemów związanych ze spawaniem elektronowym drążków wykonanych ze stali 30HGSA; modernizacja procesu spawania wiązką elektronów w ramach istniejącego potencjału Zakładu; zbadanie przyczyn niskiej jakości połączeń spawanych wiązką elektronów w oparciu o pozyskane próbki oraz zbadania możliwości zastąpienia połączeń spawanych wiązką elektronów innymi spawalniczymi metodami niskoenergetycznymi; łączenie bezazbestowej nakładki ciernej z klockiem hamulcowym. 16 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 16 16

3. Ustosunkowanie się do planu Zadań Badawczych w kontekście ww. wniosków (czy potrzeba zmian i w jakim zakresie). - Spawanie wiązką elektronów jest jednym z tematów poruszanych w każdym z odwiedzanych zakładów. Istnieje potrzeba pogłębienia wiedzy i doświadczeń w tym zakresie. Należy zatem zwiększyć zaangażowanie w technologie spawania wiązką laserową kosztem zgrzewania tarciowego i dyfuzyjnego z uwagi na to iż w żadnym z zakładów nie wykazano obecnie zainteresowania tymi technologiami. - Stosowane technologie lutownicze - z jednym wyjątkiem - wymagają jedynie korekt technologicznych, a nie wdrożenia programu badawczego. Interesująca jest możliwość zastąpienia sczepiania kondensatorowego inną, tańszą i doskonalszą technologią. - Zakłady lotnicze w szczególności WSK Rzeszów jest zainteresowane symulacją procesu spawania w odniesieniu do różnego rodzaju odmian tej technologii (TIG, MIG, EBW). Istnieje potrzeba zakupu specjalistycznego oprogramowania do symulacji numerycznej tych procesów 17 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 17 17

4. Wykazanie rzeczywistych wskaźników realizacji celów projektu w ramach danego ZB15: A. Realizowane prace habilitacyjne: "Energia liniowa spawania i możliwości jej obliczania " – dr inż. Kwiryn Wojsyk rozpoczęta w 2008r. "Zagadnienia modelowania połączeń hybrydowych elementów konstrukcyjnych w warunkach obciążeń termicznych i uderzeniowych" – dr inż. Ewa Zarzeka-Raczkowska - rozpoczęta w 2009r. „Niekonwencjonalne połączenia nitowe, w tym do zastosowań w lotnictwie” - dr inż. Tadeusz Balawender 18 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 18 18

B. Realizowane prace doktorskie: „Badania eksperymentalne oraz modelowanie teoretyczne rozwoju pęknięć w połączeniach klejonych” – mgr Marcin Kneć; „Analiza cech mechanicznych i materiałowych elementów połączeń śrubowych silnie obciążonych” – mgr inż. Janusz Czaja 19 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 19 19

C. Realizowane prace dyplomowe: „Nowoczesne procesy spawania łukowego” - student: Dariusz Ferdyn, promotor: dr inż. K.Kudła „Energia liniowa w procesach spawania w osłonach gazowych MAG” - student: Dariusz Urbaniec, promotor: dr inż. K.Wojsyk „Czynniki wpływające na poziom energii liniowej spawania i możliwości jej ograniczania” - student: Krzysztof Kutryś, promotor: dr inż. K.Wojsyk 20 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 20 20

D. Publikacje z powołaniem na projekt: „Cracks propagation and interaction in an orthotropic elastic material. Analytical and numerical methods”, T.Sadowski, L.Marsavina, N.Peride, E.Craciun, Computational Materials Science 2009 (article in press: doi:10.1016/j.commatsci.2009.06.006)‏ 2. „Dynamics of sandwich plates weakened by single/multiple debonding”, - V.Burlayenko, T.Sadowski, 18th International Conference on Computer Methods in Mechanics,18 -21 maja 2009, Zielona Góra, 139-140 3. „On the problem of cracks propagation in orthotropic polymer matrix composite under uniaxial tension” T.Sadowski, L.Marsavina, E.Craciun, 18th International Conference on Computer Methods in Mechanics,18 -21 maja 2009, Zielona Góra, 401-402 21 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 21 21

E. Referaty konferencyjne z powołaniem na projekt: 1. „Experimental investigations and numerical modelling of adhesive joint of aluminium strips reinforced by rivets for industrial applications”, T.Sadowski, M.Kneć, P.Golewski, ACE-X2009, 22-23 czerwca 2009, Rzym (Włochy) – Conference Proceedings, 42-43 2. ”Damage and failure processes of hybrid adhesive bonded and riveted joints” - T.Sadowski, E.Zarzeka-Raczkowska, 19th International Workshop on Computational Mechanics of Materials, 1- 4 September 2009, Constanta, Romania 3. „Parallel cracks in a pre-stressed orthotropic elastic material. I. Analitical and numerical study.” – E.Craciun, N.Peride, L.Marsavina, T.Sadowski, 19th International Workshop on Computational Mechanics of Materials, 1- 4 September 2009, Constanta, Romania „ 22 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 22 22

E. Referaty konferencyjne z powołaniem na projekt: 4. „Dynamic Modeling of Sandwich Plates Containing Single/Multiple Debonding” - V. Burlayenko, T.Sadowski, 19th International Workshop on Computational Mechanics of Materials, 1- 4 September 2009, Constanta, Romania 5. „Effective Properties for Sandwich Plates with Aluminium Foil Honeycomb Core and Polymer Foam Filling” - T.Sadowski, J.Bęc, 19th International Workshop on Computational Mechanics of Materials, 1- 4 September 2009, Constanta, Romania 6. “On the new continuum damage theory for modelling of polymer matrix composites”, - T.Sadowski, K.Osina, Int. Conf. on Structural Analysis Advanced Materials 2009, 7-10 września, Tarbes, Francja 23 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 23 23

E. Referaty konferencyjne z powołaniem na projekt: 7.” A new concept of rivet proposed to use in aeronautical constructions” – T. Balawender , R. Śliwa konferencja AirTEC, Frankfurt 2009 8. „Zgrzewanie tarciowe stopów tytanu z aluminium” - K.Kudła, K.Wojsyk, P.Lacki, R.Śliwa, 10th International Conference "Titanium and its alloys Ti 2009", 14-16.09.2009, Kazimierz Dolny 9. „Możliwości spawania tytanu i jego stopów w osłonach gazów ochronnych niską energią łuku” - K.Kudła, K.Wojsyk, Z.Nitkiewicz, K.Adamus, 10th International Conference "Titanium and its alloys Ti 2009", 14-16.09.2009, Kazimierz Dolny 10. „Friction welding of the alloys having significantly different thermal and mechanical properties” - Wojsyk K., Kudła K., Lacki P., Śliwa R., 19th International Workshop on Computational Mechanics of Materials IWCMM 19, 1-4 Sept.2009, Constanta, Romania 24 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 24 24

F. Zgłoszenia patentowe: 1. Propozycja nowej konstrukcji nitu - zgłoszenie patentowe nr 387468 ( T. Balawender) 25 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 25 25

(wyposażenie laboratoryjne, materiały i surowce , usługi obce )‏ 5. Przedstawienie stanu realizacji zakupów u Partnerów dla ZB15 (wyposażenie laboratoryjne, materiały i surowce , usługi obce )‏ Do procedury przetargowej zgłoszone zostały: 1. System do badań udarnościowych wraz z komorą temperatur 2. Doposażenie systemu ARAMIS do badań odkształceń 3D. 3. Ekstensometr 4. Wzmacniacz pomiarowy z panelem pomiaru sił i przemieszczenia 26 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 26 26

(wyposażenie laboratoryjne, materiały i surowce , usługi obce )‏ 5. Przedstawienie stanu realizacji zakupów u Partnerów dla ZB15 (wyposażenie laboratoryjne, materiały i surowce , usługi obce )‏ Zakupione zostały elementy stanowiska do spawania termicznego: - prasa, - rejestrator pomiarowy, - czujnik ciśnienia w prasie, - termopary i przepływomierz do pomiaru odprowadzanego ciepła, termopary do pomiaru temperatury w złączu. W przygotowaniu procedury na zakup materiałów, surowców i próbek do badań 27 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 27 27

6. Podsumowanie wyników realizacji zadań rozliczonych środkami finansowymi z planu za 2008r. Przeanalizowano możliwości systemów łączenia materiałów w konstrukcjach lotniczych, uwzględniających konstrukcję złączy i warunki ich eksploatacji. 2. Wyznaczono naprężenia własne występujące w połączeniach konstrukcji sandwiczowych przy obciążeniach dynamicznych. Przeprowadzono analizę płyty sandwiczowej wykonanej z 2 warstw zewnętrznych, których wzmocnienie stanowi rdzeń aluminiowy typu plaster pszczeli. Rozpatrzono dodatkowo wzmocnienia rdzenia za pomocą pianki poliuretanowej. W pracy przeanalizowano wpływ różnego kształtu nieciągłości na klejowych połączeniach (błędy technologiczne) zewnętrznych warstw z rdzeniem aluminiowym na odpowiedź dynamiczną rozpatrywanej płyty sandwiczowej. 3. Przeprowadzono analizę rozwoju pęknięć w warstwie ortotropowego kompozytu polimerowego, który będzie wchodził w skład hybrydowego połączenia różnych materiałów za pomocą klejenia i wzmacniania nitami i śrubami. 28 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 28 28

6. Podsumowanie wyników realizacji zadań rozliczonych środkami finansowymi z planu za 2008r. Dokonano przeglądu aktualnego stanu wiedzy i spawalniczych możliwości technicznych w zakresie zainteresowań 4 partnerów przemysłowych z DL Wykonano różnorodne próby spawania i zgrzewania będące w potencjalnym zainteresowaniu partnerów przemysłowych (stopy Al, stopy Ti, Inconel 625), przekazując część próbek do badań partnerom z Politechniki Lubelskiej i Politechniki Rzeszowskiej. Dokonano analizy możliwości doskonalenia technologii łączenia elementów konstrukcji lotniczych. W sumie w I półroczu 2009 w ramach ZB15 wydano kwotę 282 812,79 PLN ( dotyczy wszystkich partnerów w ZB 15 łącznie )‏ 29 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 29 29

zrelacjonowania efektów na konferencji rocznej w grudniu 2009r. 7. Przedstawienie perspektywy działań do końca 2009r i przyszłego zrelacjonowania efektów na konferencji rocznej w grudniu 2009r. (zgodnie z Ogólnym HRF) i w kontekście nadrobienia prac wynikających z dotychczasowych opóźnień w realizacji zadań badawczych. Uszczegółowienie zadania badawczego dotyczącego połączeń śrubowych ( w konsultacji z PZL Mielec)‏ 2. Na przykładzie rozwiązania konstrukcyjnego połączenia ze skrzydłem doczepnym zakończenia centropłata skrzydła samolotu PZL M28 SKYTRUCK można zaproponować następujący harmonogram prac badawczych: - Szczegółowa analiza węzła konstrukcyjnego - Budowa modelu i analiza MES. - Propozycja optymalizacji (zastosowanie alternatywnych rozwiązań konstrukcyjnych)‏ -Weryfikacja numeryczna ( w tym praktyczna, modelowa) proponowanych rozwiązań. -Wprowadzenie rozwiązań do zastosowania (ewentualna zmiany norm )‏ 30 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 30 30

zrelacjonowania efektów na konferencji rocznej w grudniu 2009r. 7. Przedstawienie perspektywy działań do końca 2009r i przyszłego zrelacjonowania efektów na konferencji rocznej w grudniu 2009r. (zgodnie z Ogólnym HRF) i w kontekście nadrobienia prac wynikających z dotychczasowych opóźnień w realizacji zadań badawczych. Analiza wpływu parametrów geometrycznych połączenia nitowego na efekt wytrzymałości połączenia - określenie optymalnej krzywizny trzonu nitu ze względu na właściwości wytrzymałościowe złącza. Optymalizacja właściwości wytrzymałościowych połączenia nitowego jako zastosowanie nitów dwuczęściowych, o konstrukcji trzonu typu tuleja i trzpień. Uszczegółowienie zadań badawczych dotyczących połączeń klejowych i klejowo-nitowych (w konsultacji z PZL Mielec, PZL Świdnik oraz Pratt and Whitney Kalisz. 31 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 31 31

zrelacjonowania efektów na konferencji rocznej w grudniu 2009r. 7. Przedstawienie perspektywy działań do końca 2009r i przyszłego zrelacjonowania efektów na konferencji rocznej w grudniu 2009r. (zgodnie z Ogólnym HRF) i w kontekście nadrobienia prac wynikających z dotychczasowych opóźnień w realizacji zadań badawczych. Opracowanie matematycznego i numerycznego modelu propagacji pęknięć w warstwie kompozytu polimerowego dla układu pęknięć równoległych. Wykonanie testów opisujących pola przemieszczeń dla układu pęknięć równoległych w warstwie kompozytu polimerowego z wykorzystaniem systemu ARAMIS Modelowe badania teoretyczne i doświadczalne połączeń hybrydowych: klejowo-nitowych, z zastosowaniem różnych typów klejów i materiałów łączonych. Badania energii pękania dla mody I i II obciążenia w połączeniach klejowych. 32 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 32 32

zrelacjonowania efektów na konferencji rocznej w grudniu 2009r. 7. Przedstawienie perspektywy działań do końca 2009r i przyszłego zrelacjonowania efektów na konferencji rocznej w grudniu 2009r. (zgodnie z Ogólnym HRF) i w kontekście nadrobienia prac wynikających z dotychczasowych opóźnień w realizacji zadań badawczych. Uruchomione zostanie stanowisko pomiarowe w ramach badania procesu spawania kompozytów węglowych oraz przeprowadzone zostaną pierwsze testy mające na celu sprawdzenie funkcjonowania aparatury pomiarowej. Badania procesów spawania stali 30HGSA, stopów Inconel 625 i 718 oraz stopów tytanu. Równolegle prowadzone będą badania metalograficzne i symulacyjne dla wielu warunków i metod spawania w celu optymalizacji parametrów tych procesów. 33 ZB 15 Niekonwencjonalne technologie łączenia elementów konstrukcji lotniczych 33 33